Broń

BROŃ, środki techn. przeznaczone do celowego obezwładniania (rażenia) ludzi i zwierząt oraz niszczenia różnego rodzaju obiektów (budowli, sprzętu techn.) i roślinności podczas walki (broń bojowa), a także do pozorowania lub nauczania działań bojowych (broń szkolna, ćwiczebna) oraz uprawiania niektórych dyscyplin sport. ( broń sportowa) i myślistwa ( broń myśliwska).Zwykle broń (z wyjątkiem białej) składa się ze środków rażenia (amunicji) i urządzeń służących przenoszeniu ich do celu. W zależności od zasięgu i skutków działania broni dzieli się na: konwencjonalną (klas., ograniczone w przestrzeni i czasie skutki działania;wszelkie rodzaje broni białej, broń strzelecka, większość dział artyleryjskich, a także niektóre pociski rakietowe, bomby lotn. i głębinowe, torpedy, miny itp.) i niekonwencjonalną ( broń masowej zagłady; zniszczenia na bardzo dużych przestrzeniach, skutki rażenia mogą być odczuwane również jeszcze długo po użyciu broni; wykorzystuje amunicję jądr.,  broń jądrowa; także  broń chemiczna i  broń biologiczna). Skala użycia współczesnej broni i wykonywane za jej pomocą zadania bojowe powodują jej podział na: strategiczną, operacyjną i operacyjno-taktyczną oraz taktyczną. W zależności od budowy i zasad działania broni dzieli się na  broń białą (o znaczeniu hist.) oraz  broń palną i  broń rakietową, które są podstawowymi składnikami uzbrojenia współcz. systemów wojsk., używanymi przez wojska lądowe, marynarkę wojenną i lotnictwo, wzajemnie się uzupełniając.
Do końca średniowiecza gł. rolę odgrywała broń biała (obuchowa, np. maczugi, drzewcowa, sieczna) używana do walki wręcz, równocześnie rozpowszechniała się broń miotająca ręczna (np. proca, łuk) oraz ciężka ( machiny miotające), a także uzbrojenie ochronne (hełmy, tarcze, zbroje). Z początkiem XIV w. pojawiła się pierwsza broń palna, którą od końca XV w. dzielono na ciężką (artyleria) i ręczną (rusznice, muszkiety, potem karabiny). Szersze jej zastosowanie w XV w. wywołało przełom w uzbrojeniu, fortyfikacji i sztuce wojennej; zanikało uzbrojenie ochronne, nie zabezpieczające przed pociskami broni palnej, a następnie broń biała (tylko szabla i lanca przetrwały aż do XX w. w kawalerii). Broń palną udoskonalano wprowadzając: w poł. XIX w. ładowanie odtylcowe, na przeł. XIX i XX w. — broń powtarzalną i automatyczną (samopowtarzalną, samoczynną, maszyn.) oraz ulepszono amunicję. W okresie wielkich wojen świat. wprowadzono samoloty bojowe, czołgi, gazy trujące ( bojowe środki trujące) oraz broń biologiczną; podczas II wojny świat. szerokie zastosowanie znalazła broń rakietowa; koniec II wojny świat. przyniósł zastosowanie broni jądrowej. — Współczesnej broni stawia się wysokie wymagania bojowe (np. moc ogniowa, zdolność manewrowa), techn. (np. niezawodność) i ekon. (koszt produkcji) przy jednoczesnym dążeniu do ograniczenia, a nawet wyeliminowania obecności człowieka w procesie jej użycia; spełnienie tych wymagań jest trudnym przedsięwzięciem, wiążącym się zwykle z koniecznością połączenia w funkcjonalną całość różnych elementów, zespołów i układów o bardzo zróżnicowanej budowie; ograniczanie udziału człowieka wymaga automatyzowania oraz informatyzowania broni, aż do jej pełnego zautomatyzowania i zastosowania technik sztucznej  inteligencji. Powstaje obecnie broń określana mianem — system broni. Realizacja zadań przez system broni polega na przetwarzaniu zbioru wielkości wejściowych w zbiór wielkości wyjściowych; wielkościami wejściowymi są wielkości potrzebne do opisania wykrytego i zidentyfikowanego celu (np. jego położenie, prędkość), natomiast wyjściowymi — wielkości konieczne do tego, aby działanie zespołu rażącego na cel było jak najskuteczniejsze (np. odpowiedni tor lotu pocisku, moment rozerwania się jego skorupy na odłamki). W procesie użycia systemu broni wyróżnia się 4 elementy: wykrycie i ustalenie celu, naprowadzenie zespołu rażącego na cel, ruch zespołu rażącego do celu i działanie zespołu rażącego na cel; system broni musi też być wyposażony w następujące podsystemy: wykrywania i wyboru obiektu rażenia, kierowania oraz ogniowy, a ponadto przynajmniej w 2 podsystemy uzupełniające: podsystem pomocniczy (zapewniający prawidłowe działanie pozostałych podsystemów przez zasilanie energ., zasilanie materiałowe, kontrolę stanu gotowości, itp.) i podsystem bazy lub podsystem nosiciela (łączący w jedną całość wszystkie podsystemy, tworzący możliwości przemieszczania się systemu broni oraz zapewniający ochronę załodze i urządzeniom).
Osiągnięcia nauki i techniki ostatniego ćwierćwiecza XX w. (np. lasery, mikroprocesory, nanotechnologie) zrewolucjonizowały współcz. systemy broni; możliwe stało się wyprodukowanie nowocz. systemów, takich jak: bomby lub pociski kasetowe (uwalniające liczne mniejsze bomby lub pociski, których łączne działanie może obejmować duży obszar), pociski manewrujące (posiadające system naprowadzający, który rozpoznaje teren, porównuje go z mapą cyfrową znajdującą się w pamięci komputera i koryguje tor lotu do celu), samonaprowadzające się pociski rakietowe ( samonaprowadzanie), samoloty niewykrywalne przez radar (dzięki zastosowaniu nowych materiałów, pokryć oraz niekonwencjonalnych kształtów); takie systemy broni zostały z dużym powodzeniem użyte 1991 podczas wojny nad Zat. Perską.




RODZAJE BRONI:
BROŃ BIAŁA, broń nie mająca elementów wybuchowych; od najdawniejszych czasów do XVI w. była podstawową bronią bojową, myśliwską i sport., używaną do walki wręcz; rozróżnia się: broń obuchową (maczuga, topór), broń drzewcową (oszczep, włócznia, pika), broń sieczną (szabla, szpada, miecz). Obecnie wojskową bronią białą są w zasadzie tylko bagnety i noże wojsk.; odpowiedniki niektórych rodzajów dawnej broni białej występują w broni sport. (karabiny szermiercze, szable, szpady i florety oraz łuki i oszczepy sport.).

BROŃ BIOLOGICZNA, żywe organizmy (bakterie, wirusy, pierwotniaki, grzyby) oraz wytwarzane przez nie substancje, a także niektóre organizmy wyższe (zakażone gryzonie, owady) wraz ze środkami ich przenoszenia i rozprzestrzeniania, przeznaczone do wywoływania masowych chorób zakaźnych (epidemii ludzi, zwierząt i roślinności). Wraz z rozwojem biotechnologii możliwe staje się produkowanie syntet. toksyn oddziałujących na właściwości genet. organizmów żywych. Biologiczne środki rażące mogą być przenoszone i rozprzestrzeniane przez pociski artyleryjskie i rakietowe, zrzucane z samolotu np. w postaci bomb (pojemników) z zakażonymi organizmami lub cieczami oraz rozpylane za pomocą przyrządów rozpylających. Broń biologiczna jest  bronią masowej zagłady o trudnych do przewidzenia i przeciwdziałania skutkach rażących;po raz pierwszy użyta przez Japończyków w wojnie z Mongolią 1939, mimo protokołu genewskiego 1925, zakazującego jej użycia; 1972 przyjęto i podpisano konwencję o zakazie rozwoju, produkcji i magazynowania broni biologicznej oraz obowiązku zniszczenia jej zapasów.

BROŃ CHEMICZNA, toksyczne substancje chem. ( bojowe środki trujące) wraz z urządzeniami do ich przenoszenia i rozprzestrzeniania, stosowane w konfliktach zbrojnych. Bojowymi środkami trującymi wypełnia się różnego rodzaju pociski artyleryjskie, bomby lotn., głowice rakiet, miny, granaty itp., nazywane ogólnie amunicją chemiczną. Binarna amunicja chemiczna jest wypełniona substancjami nietoksycznymi (substratami reakcji syntezy bojowych środków trujących), które ulegają syntezie w czasie przemieszczania amunicji w rejon celu. Ze względu na duży obszar i czas działania oraz zmasowane efekty bojowe broń chemiczna jest zaliczana do  broni masowej zagłady. Broni chemicznej w postaci chloru użyli po raz pierwszy Niemcy 22 IV 1915 (w czasie I wojny świat.) pod Ypres (Belgia); następnie stosowały ją inne walczące armie; w wyniku użycia broni chemicznej straty stron walczących wyniosły ok. 1 mln zabitych i rannych. W 1925 protokół genewski zakazał stosowania broni chemicznej; mimo to prowadzono intensywne prace badawcze nad nowymi środkami trującymi. Broni chemicznej użyto następnie w działaniach wojennych w Etiopii (1935), w Wietnamie (lata 60.) oraz w wojnie iracko-irańskiej (1984). Zwyczajowe prawo międzynar. zabrania stosowania broni chemicznej w konfliktach zbrojnych. W 1993 została podpisana przez 127 państw  konwencja o zakazie broni chemicznej.

BROŃ ELEKTRYCZNA, broń obezwładniająca w postaci pałek, pistoletów lub innych urządzeń (np. podobnych do latarki); źródłem energii jest bateria elektr.; broń elektryczna służy do rażenia prądem przesyłanym przewodowo za pomocą wczepianych w odzież lub ciało strzałek bądź kotwiczek; używana gł. przez policję.

BROŃ GAZOWA, popularna nazwa ręcznej broni palnej (najczęściej podobnej do pistoletu lub rewolweru) przeznaczonej do krótkotrwałego obezwładniania przeciwnika z niewielkiej odległości (kilku metrów) strumieniem drażniących lub paraliżujących substancji chem. rozpylanych podczas strzału; efektem działania broni gazowej jest najczęściej silne podrażnienie oczu, wywołujące intensywne łzawienie, dróg oddechowych i wrażliwych miejsc skóry, a także paraliżowanie ogólne układu nerwowego.

BROŃ JĄDROWA, broń o działaniu wybuchowym, polegającym na wyzwoleniu w bardzo krótkim czasie ogromnej energii wskutek łańcuchowej reakcji rozpadu ciężkich jąder atomów izotopów uranu (235 i 233), plutonu 239 (broń jądrowa jednofazowa) lub wskutek reakcji syntezy jąder izotopów wodoru: deuteru i trytu (broń termojądr. — broń jądrowa dwufazowa). Materiał rozszczepialny w broni jądrowej może być w postaci kilku oddzielnych części o masie mniejszej od tzw. masy kryt.;wybuch ładunku jądr. następuje wtedy, gdy jego masa osiąga wartość kryt. wskutek albo zmniejszenia objętości ładunku kulistego (zwiększenie gęstości materiału rozszczepialnego), albo połączenia oddzielnych ładunków w wyniku wybuchu ładunku konwencjonalnego; wybuch ładunku termojądr. jest inicjowany przez wybuch jądr. powodujący wytworzenie się bardzo wysokiej temperatury (rzędu milionów stopni), niezbędnej do zajścia reakcji syntezy jąder izotopów wodoru. Energia wybuchu jądr. jest porównywana zwykle z energią wyzwalaną podczas wybuchu określonej masy trotylu (TNT) i wyrażana za pomocą tzw. równoważnika trotylowego. Głównymi czynnikami rażącymi wybuchu jądr. są: fala uderzeniowa, promieniowanie cieplne, promieniowanie jonizujące, zwł. przenikliwe (gamma i neutronowe), oraz skażenie radioaktywne. Dawniej broń jądrową nazywano bronią atomową, a broń termojądr. — bronią wodorową. Broń termojądr., w której podstawowym czynnikiem rażącym (ok. 80%) jest promieniowanie neutronowe, nazywa się czasem bronią neutronową. Broń jądrowa jest  bronią masowej zagłady, może być użyta jako bomby lotn. (bomby jądr.), pociski artyleryjskie i rakietowe, torpedy itp.
W 1942 rozpoczęto w USA realizację tzw. Projektu Manhattan, którego celem było stworzenie broni jądrowej; prace prowadzono z udziałem wielu wybitnych uczonych (m.in. N. Bohr, E. Fermi, R. Oppenheimer, H. Bethe, C. Seaborg); pierwsza próba z bronią jądrową w postaci bomb odbyła się 16 VII 1945 na poligonie wojsk. w Alamagordo (stan Nowy Meksyk) w USA. Pierwszy i jedyny raz użyto broni jądrowej podczas II wojny świat.; z amer. bombowca B-29 zrzucono 2 bomby jądr. (atom.) na miasta jap. — Hirosimę (6 VIII 1945) i Nagasaki (9 VIII 1945). W 1949 wypróbowano broń jądrową w ZSRR, 1952 w W. Brytanii, 1960 we Francji, 1964 w ChRL, 1974 w Indiach. W 1993 broń jądrową posiadały: ChRL, Francja, W. Brytania, USA, Rosja (jako prawno-międzynar. sukcesor ZSRR), Białoruś i Kazachstan (czasowo), Ukraina; ponadto państwa, które osiągnęły  próg nuklearny i są zdolne wyprodukować broń jądrową: Izrael, Indie, Korea Pn., Pakistan. Zob. też nieproliferacja, rozbrojenie, START.

BROŃ RAKIETOWA, broń, której działanie polega na wykorzystaniu napędu rakietowego (silników rakietowych) do wszelkiego rodzaju  pocisków rakietowych kierowanych i nie kierowanych. Zastosowanie napędu rakietowego umożliwiło przemieszczanie różnorodnych zespołów bojowych ( głowica bojowa) o dużej masie na praktycznie dowolne odległości. Skuteczność działania broni rakietowej zależy gł. od rodzaju i mocy ładunku bojowego; donośność pocisków rakietowych — od rodzaju zastosowanych silników, a ich celność — od precyzji układu kierowania lotem. Broń rakietową zastosowano prawdopodobnie w Chinach już osiemset lat temu; w wiekach średnich była stosowana w Europie w postaci pocisków rakietowych zapalających; w czasie II wojny świat. szerokie zastosowanie znalazły sowieckie katiusze, amer. bazooka, bryt. Piat, niem. Panzerfaust, Nebelwerfer (odpowiednik katiuszy), pociski V-2. Upowszechnienie w 2 poł. XX w. broni rakietowej spowodowało zasadnicze zmiany w możliwościach prowadzenia działań bojowych i systemach uzbrojenia wojsk.

BROŃ ORDEROWA, indywidualna broń regulaminowa lub wzoru specjalnego: 1) używana do ceremonii przez dostojników orderu, na ogół w kształcie miecza, np. miecz pol. Orderu Orła Białego; 2) noszona przez odznaczonych do uroczystego stroju orderowego, najczęściej w kształcie szpady, np. szpada kawalerów maltańskich; 3) nadawana honorowo i używana jako oznaka posiadanego orderu, np. ros. Złoty Oręż z odznaką Orderu Św. Anny (IV klasy).





BROŃ PALNA, broń do zdalnego rażenia celów pociskami wystrzeliwanymi ( strzał) z dużą prędkością; podstawowym zespołem broni palnej jest lufowy układ miotający, w którym energia chem. prochu zamienia się w energię kinet. miotanego (napędzanego w lufie) pocisku; typowe układy miotające mają lufy zamykane zamkami w tylnych (wlotowych) końcach, co powoduje ich odrzut podczas strzału (ruch w kierunku przeciwnym do ruchu miotanych pocisków), broń palna z otwartymi od tyłu przewodami luf nazywa się bronią palną bezodrzutową; większość luf broni palnej ma przewody gwintowane w celu nadania wystrzeliwanym pociskom ruchu obrotowego, stabilizującego ich lot na torze; stosuje się też lufy z przewodami gładkościennymi, z których są wystrzeliwane pociski stabilizowane za pomocą skrzydełek, zw. brzechwami; w zależności od sposobu ładowania (wprowadzania nabojów do przewodu lufy) broń palna dzieli się na jednostrzałową , powtarzalną (kilka nabojów umieszcza się w tzw. magazynku, skąd są kolejno wprowadzane do lufy za pomocą ręcznie napędzanych mechanizmów) oraz automatyczną (samopowtarzalną) — wymagającą zwalniania i wciskania spustu przy każdym strzale, samoczynną — strzelającą ogniem ciągłym. Orientacyjną miarą mocy broni palnej jest  kaliber (najmniejsza średnica lufy) oraz względna długość lufy (wyrażana zwykle w kalibrach); im większy jest kaliber, tym cięższe pociski mogą być wystrzeliwane z danej broni, a im większa długość lufy, tym większa zwykle prędkość wystrzeliwanych pocisków. Od masy i prędkości pocisków zależy ich  donośność; istotną cechą broni palnej jest szybkostrzelność (liczba pocisków wystrzeliwanych w jednostce czasu). Zależnie od kalibru i donośności broni palnej dzieli się na broń palną strzelecką (kaliber do ok. 20 mm; donośność od kilkudziesięciu metrów do kilku kilometrów; rewolwery, pistolety, pistolety maszyn., karabiny i karabinki, karabiny maszyn., lekkie granatniki) i broń palną artyleryjską (kaliber większy od 20 mm i donośność do kilkudziesięciu kilometrów; armaty, haubice, haubicoarmaty i moździerze); do broni palnej strzeleckiej jest zaliczana również broń palna myśliwska i sportowa.

BROŃ SPORTOWA, broń używana w różnych konkurencjach strzelectwa sport. oraz w szermierce ( floret, szabla, szpada); strzelecka broń sportowa ma parametry określone przepisami Międzynar. Związku Strzeleckiego (UIT) i wiele udogodnień, np. ułatwiających trzymanie broni, celowanie, ściąganie spustu; rozróżnia się 3 podstawowe rodzaje broni sportowej: 1) karabiny — tzw. broń długa, do której zalicza się karabiny pneumatyczne do strzelań na 10 m; karabiny małego kalibru konstrukcji standardowej (tzw. standard) oraz konstrukcji dowolnej (tzw. dowolne) do strzelań na 50 m; karabiny dużego kalibru dowolne i standard do strzelań na 300 m; 2) pistolety — tzw. broń krótka, należą do niej pistolety i rewolwery pneumatyczne do strzelań na 10 m; pistolety i rewolwery małego kalibru dowolne oraz standardowe automatyczne i szybkostrzelne, pistolety i rewolwery dużego kalibru do strzelań na 25 i 50 m; 3) broń śrutowa, do której należą strzelby śrutowe jedno- i dwulufowe różnego kalibru, nie większego niż kaliber 12, stosowane w strzelaniu do rzutków.

BROŃ MYŚLIWSKA, broń służąca do polowania na zwierzynę; pierwszą bronią myśliwską człowieka pierwotnego była drewniana pałka i maczuga; w miarę rozwoju cywilizacji zwiększała się różnorodność narzędzi używanych w polowaniach; bronią myśliwską stał się oszczep, topór, proca, łuk, kusza. Wprowadzona w XIV w. wojsk. broń palna znalazła zastosowanie w myślistwie eur. od XV w., wypierając stopniowo pierwotne rodzaje broni; w broni myśliwskiej palnej, tak samo jak w broni wojsk., zmieniała się konstrukcja, gł. zamka (lontowy, kołowy, skałkowy, kapiszonowy, odtylcowy); ulepszano też materiał na lufy ( dziwerówka), wprowadzano ogólne zmiany konstrukcji (broń myśliwska łamana), budowy nabojów i in. Nowoczesną broń myśliwska dzieli się na: broń śrutową, kulową i kombinowaną (śrutowo-kulową); w każdej z tych grup broń może mieć różną liczbę luf i ich układ oraz różne urządzenia zamkowe i sposób ładowania. Najpopularniejszą bronią myśliwską palną na zwierzynę drobną jest  dubeltówka, a na grubą  sztucer; z białej broni myśliwskiej w łowiectwie eur. zachował się do dziś jedynie  kordelas