Limity kredytów

DYWERSYFIKACJA RYZYKA KREDYTOWEGO
Ryzyko kredytowe w działalności każdego banku jest zdeterminowane wieloma, nie dającymi się w pełni przewidzieć, czynnikami. Występuje też ono w zróżnicowanych ujęciach: mikroekonomicznym, tj. pojedynczego kredytobiorcy, oraz makroekonomicznym - całego portfela kredytowego banku. W ramach funkcjonowania wieloszczeblowej struktury organizacyjnej banku można też wyodrębnić obszar pośredni, tj. portfela kredytowego oddziału.
Wyróżnienie tych trzech obszarów w analizie ryzyka kredytowego ma znaczenie dla wyboru działań, zmierzających do redukcji owego ryzyka. Odmienne są bowiem instrumenty związane z zarządzaniem ryzykiem kredytowym w ujęciu: mikro-, medio-, a zwłaszcza makroekonomicznym.
Istnieje rodzaj uniwersalnego instrumentu, który jest wykorzystywany zarówno w obszarze mikro, jak i makro, służąc realizacji wspomnianego zadania - zarządzania ryzykiem kredytowym poprzez ograniczanie zagrożeń, wiążących się z zaangażowaniem kredytowym tak klienta, jak i całego portfela kredytowego. Chodzi tu o limity koncentracji kredytów i innych wierzytelności banku (kredytów, gwarancji, akredytyw, dyskonta weksli, papierów wartościowych, lokat międzybankowych) .
Pojęcie nadmiernej kocentracji i ustalonych na nią limitów jest różne w różnych krajach, zawsze jednak obejmuje:
· Określenie norm ostrożnościowych prawnie wiążących banki;
· Zapewnienie ochrony przed niebezpieczeństwami wynikającymi z szeroko rozumianego ryzyka kredytowego;
· Zapewnienie dywersyfikacji ryzyka i alokacji środków finansowych banków;
· Wskazanie minimalnych pułapów bezpieczeństwa według oceny regulatorów;
· Umożliwienie właściwej dywersyfikacji i segmentacji portfela kredytowego;
· Umożliwienie oceny poziomu ryzyka i prawidłowego zarządzania bilansem;
· Umożliwienie kierownictwu banku kształtowanie polityki w zakresie bezpiecznej bazy zdywersyfikowanego portfela kredytowego.

Każdy rozwinięty system bankowy posługuje się limitami zaangażowania kredytowego wyznaczającymi maksymalny pułap udziału środków finansowych banku w kredytowanym przedsięwzięciu. Wiąże się to z wymuszaniem na instytucjach bankowych adekwatnego do szacowanego ryzyka transakcji kredytowej udziału środków kredytowych przekazywanych kapitałobiorcom, jak również powiązaniem zasilenia kredytowego z siłą finansową banku. Zaznaczyć warto, iż limity określane przez bankowe władze nadzorcze nie stanowią uniwersalnego zabezpieczenia przed koncentracją kredytową lecz są normami minimalnymi, które powinny znaleźć odzwierciedlenie w polityce każdego banku poprzez wewnętrzne ustalenie akceptowanego poziomu finansowego zaangażowania się wobec kredytobiorcy/kredytobiorców. Stosowanie obowiązujących limitów koncentracji kredytowej skorelowane jest z wypełnianiem przez nie specyficznych funkcji pozostających w ścisłym związku z zapewnieniem bezpieczeństwa funkcjonowania banku (rysunek 1).

Funkcje scharakteryzować można następująco:
1. Funkcja ochronna - realizowana poprzez ochronę przed zagrożeniami generowanymi przez ryzyko kredytowe transakcji kredytowej związane z klientem, branżą, krajem, walutą z tytułu limitowania jego wielkości;
2. Funkcja portfelowa - to możliwość jak i nakaz konstrukcji prawidłowego portfela kredytowego, z punktu widzenia zaangażowania wobec wskazanego kredytobiorcy oraz jego segmentacji według przyjętych kryteriów uwzględniających akceptowane przez bank limity zaangażowania w przekroju kraju, regionu, klienta, branży, waluty, rodzaju zabezpieczenia, rodzaju produktu bankowego itp.;
3. Funkcja rozproszenia - związana ściśle z funkcją portfelową, a przejawiająca się w dywersyfikacji ryzyka transakcji kredytowej na podstawie przyjętych limitów oraz możliwością prawidłowej alokacji kapitałów banku uwzględniającej przyjęte limity;
4. Funkcja zarządzania - realizowana poprzez artykulację ryzyka związanego z limitowaniem zaangażowania kredytowego i możliwość na tej podstawie aktywnego zarządzania aktywami i pasywami banku.
5. Funkcja sygnalizująca – przekroczenie limitów koncentracji jest dla nadzoru bankowego i kierownictwa sygnałem o pojawieniu się zagrożeń w banku, podstawą do podjęcia działań mających na celu minimalizację ryzyka – poprzez ograniczenie nadmiernej koncentracji (dywersyfikację).
Rysunek 1
Funkcje limitów kredytowych


Ukazane powyżej funkcje spełniane przez limity kredytowe mogą stanowić również przesłanki wprowadzenia tego parametru jako elementu sterującego „zachowaniem się" banku w otoczeniu rynkowym. Dokonując analizy przyczyn limitowania działalności kredytowej możemy je odnaleźć w źródłach zewnętrznych (niezależnych) i wewnętrznych (zależnych od woli instytucji bankowej). Podział ten przedstawiają rysunki 2 i 3.

Rysunek 2
Źródła zewnętrzne limitowania akcji kredytowej banku


Źródło: Praca doktorska J. Adamek


Rysunek 3
Źródła wewnętrzne limitowania akcji kredytowej banku

Źródło: Praca doktorska J. Adamek


ZEWNĘTRZNE OGRANICZENIA AKCJI KREDYTOWEJ

Przyjmują charakter narzuconych przez otoczenie banku parametrów, które wyznaczają maksymalne zaangażowanie kredytowe (i innych wierzytelności) w stosunku do kapitałobiorcy czy umowy dotyczącej powstania należności bankowej.

U podstaw wprowadzenia tych parametrów leżą:
1. polityka NBP przejawiająca się w:
a) wymaganiach nadzoru bankowego związanych z limitami,
b) dostępności do kredytu refinansowego (cena),
c) polityce rezerw obowiązkowych,
2. polityka gospodarcza państwa związana z:
a) polityką podatkową,
b) preferencjami rozwojowymi określonych branż,
c) równoważeniem konkurencji,
3. konieczność dostosowania wymagań prawnych obowiązujących w Polsce do rozwiązań funkcjonujących w krajach UE.
CZYNNIKI WEWNĘTRZNE LIMITOWANIA AKCJI KREDYTOWEJ
Decydujące o ograniczaniu należności kredytowych banku są pochodną funkcjonujących ustaleń prawnych dotyczących tej kwestii, jak również realizowanej polityki kredytowej. W głównej mierze dotyczą one:
1. strategii rozwoju banku,
2. ilości i jakości produktów kredytowych,
3. działań związanych z pozyskiwaniem nowych i pozbywaniem mało wartościowych dla banku klientów,
4. kompetencji kredytowych szczebli decyzyjnych,
5. obsługiwanego segmentu kredytobiorców,
6. ewentualnej specjalizacji usług kredytowych,
7. akceptowanego poziomu ryzyka przy nawiązywaniu stosunków kredytowych,
8. jakości aktywów i pasywów banku,
9. możliwości sfinansowania danej uslugi jako pochodnej siły kapitałowej banku.

Dokonując podziału limitów koncentracji kredytowej banku możemy mówić o:
- limitach ilościowych wyznaczanych przez wartość funduszy własnych banku i parametry ustawowe,
- limitach jakościowych rozumianych jako sterowanie zaangażowaniem kredytowym odnoszonym do: kraju (regionu, branży), rodzaju działalności, klienta, waluty transakcji aktywnej, rodzaju zabezpieczenia kredytu, okresu zapadalności aktywów, rodzaju produktu bankowego. Ponad to warto zaznaczyć w tym miejscu, iż wyznaczenie ilościowych, jak i jakościowych ram zaangażowania kredytowego niesie w sobie szereg zagrożeń (ryzyk) dla banku opierającego swoją działalność o te wytyczne.

Ilościowa dywersyfikacja ryzyka wiąże się z wewnętrznym limitowaniem koncentracji banku wynikającym z zaangażowania wobec jednego klienta banku. Ilościowa dywersyfikacja ryzyka polega na ustalaniu pułapów maksymalnego zaangażowania banku w finansowanie pojedynczego klienta banku bądź grupy klientów powiązanych ze sobą organizacyjnie lub kapitałowo.


Pułapy zaangażowania kredytowego mogą mieć charakter:
1) limitu globalnego zaangażowania wobec klienta,
2) limitów na indywidualne rodzaje kredytów bankowych, np. kredyty inwestycyjne, kredyty krótkoterminowe nie zabezpieczone, kredyty krótkoterminowe zabezpieczone.

Limity indywidualnych produktów bankowych charakteryzują się prostymi możliwościami zarządzania i kontroli. Pozwalają też na ograniczenie ryzyka banku do rodzaju usługi. Jako wadę wymienić można nieelastyczność, jest bowiem prawie niemożliwe przesuwanie kwot pomiędzy indywidualnymi limitami, ponieważ wymagałoby to kompleksowej zmiany ustalonych wcześniej pułapów, który to proces jest czaso – i pracochłonny. Zamiana taka prowadzić może w rezultacie do niewykorzystania szans zaangażowania środków w dochodowe zastosowania. Ustanowienie pułapu globalnego eliminuje problemy występujące przy limitach indywidualnych usług bankowych, dzięki czemu są one bardziej elastyczne, co pozwala na bardziej efektywne wykorzystanie przyznanych pułapów. Z drugiej strony w systemie pułapów globalnych pojawiają się problemy związane z możliwością łatwego ich przekroczenia w sytuacji równoczesnego uruchamiania środków przez różne jednostki operacyjne banku oraz tworzącego się na tym tle konfliktu wewnątrz struktury organizacyjnej banku. Wymaga to większej kontroli limitów poprzez tworzenie koordynatorów klientów, będących gestorami limitów, tzn. zarządzającymi limitem wobec pojedynczego klienta w skali całego baku. Pozwala to uniknąć prawdopodobieństwa przekroczenia limitu ponad stan ustanowiony wewnątrz banku, czy nawet poziom wynikający z prawa bankowego.

W celu zapewnienia maksymalnego bezpieczeństwa dla banku analiza kwantytatywna, ustalająca ilościowy rozrzut ryzyka kredytowego, powinna być uzupełniona dywersyfikacją kwalitatywną, dokonywaną w wielu innych przekrojach. Limitowania jakościowego dokonuje się, stosując zasady szerokiej dywersyfikacji kredytów według kryteriów:
· podmiotowych;
· rzeczowych;
· czasowych;
· lokalizacyjnych.



Tabela 1
Kryteria jakościowej dywersyfikacji ryzyka kredytowego.
Lp. Kryterium dywersyfikacji
I. Rozrzut ryzyka w odniesieniu do kredytobiorcy
1. Według grup docelowych
2. Według przynależności sektorowej/branżowej
3. Według przynależności segmentowej
II. Rzeczowy rozrzut ryzyka
1. Według rodzajów kredytów
2. Według celów zastosowań
3. Według rodzajów zabezpieczeń
4. Według struktury stóp procentowych
5. Według waluty transakcji aktywnej
III. Czasowy rozrzut ryzyka
1. Według terminów zapadalności kredytów
IV. Lokalizacyjny rozrzut ryzyka
1. Według regionów gospodarczych/krajów
Źródło: G. Borys, „Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku”, s.118

Jakościowa dywersyfikacja kredytów ma na celu zmniejszenie ryzyka kredytowego, wynikającego z występowania wzajemnych współzależności pomiędzy poszczególnymi kredytami. Instrumentami jakościowego rozrzutu ryzyka kredytowego są, podobnie jak przy rozrzucie ilościowym, limity kredytowe, które mogą przybierać następujące formy:
· realizacji zaangażowania kredytowego (w danej grupie kredytów wyodrębnionej na podstawie określonego kryterium rozrzutu ryzyka) do funduszy własnych banku;
· udziału zaangażowania kredytu w wyodrębnionej grupie w całości zaangażowania kredytowego;
· bezwzględnej kwoty danego zaangażowania kredytowego.

Limity wprowadza się w celu właściwego zarządzania ryzykiem na poziomie akceptowanym przez bank dla danej grupy kredytów. Konsekwencje niedopracowania takich limitów i ograniczeń przejawiają się w nadmiernej koncentracji sektorowej, regionalnej lub branżowej kredytów, prowadząc często do zjawisk kryzysowych w bankach.

Rysunek 4
Ryzyka wprowadzania limitów zaangażowania kredytowego

Źródło: J. Adamek - Praca doktorska


Podsumowując dotychczasowe rozważania podkreślić należy, że:
a) kategoria limitu stanowi określony pułap zaangażowania banku wobec klienta, ich grupy posiadającej powiązania kapitałowe lub organizacyjne,
b) wyznaczenie limitu koncentracji kredytowej jest określeniem „masy krytycznej", której przekroczenie niesie w sobie zagrożenie prawidłowego funkcjonowania banku,
c) wśród czynników decydujących o ograniczaniu zaangażowania kredytowego można wyodrębnić czynniki zewnętrzne związane z polityką makroekonomiczną realizowaną przez państwo oraz czynniki wewnętrzne wyznaczane samoistnie przez instytucję bankową,
d) narzucanie ustawowe parametrów koncentracji kredytowej wiąże się z możliwością pojawienia się strat finansowych banku z tytułu tzw. utraconych korzyści,
e) polityka limitowania należności kredytowych jest artykulacją jednej z podstawowych zasad bezpiecznego funkcjonowania banku - zasady rozpraszania ryzyka działalności.

Limity kredytowania w systemie nadzoru bankowego
Wszelkie instytucje finansowe, firmy ubezpieczeniowe, giełdy, banki są instytucjami ryzyka. Ryzyko to w dużej części związane jest z zachowaniami klientów, które wpływają bezpośrednio na rentowność i renomę instytucji. Bank powinien dobierać najlepszych klientów i ustalać normy zaangażowania adekwatnie do prognozowanego i szacowanego ryzyka.
Limity koncentracji kredytów mają charakter norm ostrożnościowych stanowiących instrument nadzoru bankowego. Limity ograniczające możliwość kredytowania pojedynczych podmiotów czy grupy podmiotów powiązanych ze sobą kapitałowo lub organizacyjnie, lub też w ramach pojedynczej umowy kredytowej, czyli w odniesieniu do tzw. wielkich kredytów przez określenie dopuszczalnej wysokości kredytów w stosunku do wysokości kapitałów własnych określają poziom dopuszczalnej granicy ryzyka w działalności kredytowej. Jeśli zostaną przekroczone jest ot sygnał dla władz nadzorczych o zaistnieniu zagrożenia stabilności finansowej banku i przesłanką podjęcia interwencji w celu ograniczenia ryzyka kredytowego przez jego dywersyfikację. Występuje bowiem w tej sytuacji nadmierna koncentracja ryzyka, czyli środki finansowe banku przeznaczone na akcję kredytową są zaangażowane względem niewielkiej liczby klientów. Limity ograniczają skłonność do podejmowania zbyt dużego ryzyka w interesie bezpieczeństwa zarówno samych banków jak i ich klientów. Limity odnoszą się do funduszy własnych banku, bo jest to ostatnie źródło, z którego można pokryć ewentualną stratę.
Dariusz Lewandowski wskazuje na wprowadzenie limitów koncentracji w:
· konieczności dywersyfikacji ryzyka związanego z portfelem kredytowym banku;
· udostępnieniu kredytów szerszemu gronu kredytobiorców;
· ochronie bezpieczeństwa deponentów i wkładców;
· ochronie banku jako instytucji;
· zwiększeniu zaufania ludności do banków;
· równoważeniu konkurencji;
· zwróceniu uwagi bankom na realnie istniejące zagrożenia wynikające z braku dywersyfikacji portfela.
W praktyce banków zachodnich spotyka się limity kredytowe, które odnoszą się do:
- kraju/regionu;
- branży/rodzaju działalności;
- klienta;
- waluty transakcji aktywnej;
- rodzaju zabezpieczenia kredytu;
- rodzaju produktu bankowego;
- klasy jakości kredytu.

Analiza zewnętrznych, ustawowych limitów koncentracji kredytów i innych wierzytelności bankowych opierać się będzie o przedstawienie tych parametrów zawartych w :
1. Polskim Prawie Bankowym;
2. Dyrektywie EWG.

LIMITY KONCENTRACJI KREDYTÓW I INNYCH WIERZYTELNOŚCI W DYREKTYWIE UNII EUROPEJSKIEJ.

Pierwsze normy dotyczące koncentracji ryzyka kredytowego zostały w prawodawstwie Unii Europejskiej przyjęte w zaleceniu Komisji 87/62/EEC w sprawie monitorowania i kontroli koncentracji ryzyka kredytowego instytucji kredytowych. Zalecenie to zostało po 5 latach zastąpione regulacją wyższej rangi, a mianowicie dyrektywą Rady 92/121/EEC z dnia 21 grudnia 1992 roku o tej samej nazwie, co zalecenie.
Cel dyrektywy
Zasadniczym celem dyrektywy jest harmonizacja podstawowych norm regulujących działalność banków w ramach jednolitego rynku usług finansowych we wszystkich krajach UE. W wyniku narzucenia na szczeblu UE norm koncentracji kredytów i innych wierzytelności ma nastąpić w szczególności:
· zapewnienie jednolitych warunków konkurencji dla banków,
· wzmocnienie bezpieczeństwa systemu bankowego UE, gdyż nadmierna koncentracja ryzyka stwarza zagrożenie dla wypłacalności banków,
· stworzenie warunków do prawidłowego wypełniania funkcji przez nadzór bankowy poszczególnych krajów UE z uwagi na fakt, że kontrola koncentracji ryzyka jest integralnym elementem procesu nadzoru.
Zakres podmiotowy
· instytucje kredytowe, o których mowa w art. 2 tzw. Pierwszej Dyrektywy Bankowej.
Zakres przedmiotowy
Dyrektywa obejmuje cztery zagadnienia związane z funkcjonowaniem sektora bankowego w krajach UE:
· limity koncentracji kredytowej,
· monitorowanie dużego zaangażowania kredytowego,
· nadzór nad koncentracją kredytową na bazie skonsolidowanej
· zasady dochodzenia do limitów określonych w dyrektywie.
Jednakże należy zaznaczyć, że regulacja koncentruje się na klasycznym ryzyku kredytowym, pozostawiając znacznie bardziej skomplikowane zagadnienie tzw. Ryzyka rynkowego władzom poszczególnych krajów, działających na podstawie przepisów określonych w innych normach .

Rozwiązania w sprawie limitów koncentracji kredytów przyjęte w dyrektywie UE, wymagają uprzedniego zdefiniowania trzech podstawowych pojęć.
1. Klienci banku powiązani kapitałowo i organizacyjnie - dwie lub więcej osób fizycznych albo osób prawnych:
a) w stosunku do których nie można wskazać, że nie są ze sobą powiązane, a wywołują wspólne ryzyko, gdyż jedna z nich kontroluje pozostałe w sposób bezpośredni lub pośredni,
b) pomiędzy którymi nie występują związki opisane powyżej, ale w odniesieniu do których można domniemywać, że ponoszą jedno ryzyko, gdyż są wzajemnie powiązane w ten sposób, że w chwili gdy jedna z nich będzie miała trudności finansowe, to jest prawdopodobne, że pozostałe będą również miały trudności z regulowaniem swoich zobowiązań.
Przykładem takich powiązań są: wspólna własność, jeden zarząd, wzajemne poręczenia.
2. Exposure - brak odpowiednika w języku polskim, w wolnym tłumaczeniu oznacza ,,ekspozycję, narażenie na ryzyko".
W dyrektywie przez to pojęcie rozumie się również szeroko pojmowane ryzyko kredytowe, a mówiąc precyzyjniej - pozycje bilansowe oraz pozabilansowe, objęte limitami koncentracji kredytów i innych wierzytelności.


W kwestii pozycji bilansowych i pozabilansowych odwołano się do wcześniejszej dyrektywy 89/647/EEC, dotyczącej współczynnika wypłacalności. Generalnie rzecz ujmując, przyjęto definicję tych pozycji z dyrektywy 89/647/EEC z tym, że w dyrektywie dotyczącej limitów koncentracji:
a) nie zastosowano procentowych wag ryzyka w stosunku do poszczególnych pozycji aktywów bilansowych oraz pozabilansowych;
b) nie uwzględniono dwóch kategorii operacji, a mianowicie:
– operacji walutowych z terminem płatności w ciągu 48 godzin,
– operacji dotyczących obrotu papierami wartościowymi, których termin płatności (objęcie papierów wartościowych) nastąpi w ciągu 5 dni roboczych;
c) przewidziano możliwość wyłączenia każdej pozycji pokrytej funduszami własnymi z omawianego pojęcia (za zgodą odpowiednich władz nadzorczych) przy założeniu, że fundusze te nie zostaną zaliczone do kapitałów przy obliczaniu innych norm ostrożnościowych (np. współczynnika wypłacalności).
Ponadto można zauważyć, iż konstrukcja samego limitu koncentracji jest w pewnym sensie nawiązaniem do definicji współczynnika wypłacalności. Limit koncentracji można bowiem zdefiniować jako odwrotność współczynnika wypłacalności i zapisać jako aktywa bilansowe i pozabilansowe dzielone przez fundusze własne banku.
3. Fundusze własne banku - czyli środki określone w dyrektywie 89/299/EEC.

Dyrektywa definiuje wielki kredyt (large exposure) jako kredyt udzielony pojedynczemu klientowi lub grupie powiązanych ze sobą klientów, przekraczający 10% funduszy własnych instytucji kredytowej. Jednocześnie instytucja kredytowa nie może udzielić pojedynczemu klientowi lub grupie powiązanych ze sobą klientów kredytu przekraczającego 25% jej funduszy własnych. Równocześnie został ustanowiony próg 20% dla kredytów wewnątrzkorporacyjnych w obrębie grupy, do której należy instytucja kredytowa. Przepis ten dotyczy zasad tzw. kredytowania uprzywilejowanego, gdyż państwa członkowskie mogą nie stosować owego limitu 20% pod warunkiem, że opracują specjalną procedurę w tym zakresie i poinformują o niej organy UE.
Suma dużego zaangażowania kredytowego (limit globalny) określona została na poziomie 800% funduszy własnych.
Jest oczywiste, że państwa członkowskie mogą stosować bardziej rygorystyczne limity, ale przy założeniu o niedyskryminacji.
Rozwiązania przyjęte w dyrektywie są bardziej restrykcyjne od pierwotnie przyjętych zasad we wspomnianym zaleceniu Komisji 87/62/EEC, co prezentuje poniższa tabela.

Tabela 2.
Porównanie wysokości limitów koncentracji w zaleceniu i dyrektywie UE.
Limit Zalecenia Komisji EWG Dyrektyw Rady EWG
Duży kredyt 15% 10%
Maksymalne zaangażowanie banku wobec klienta lub grupy 40% 25% lub 20%
Łączny limit dużych kredytów 800% 800%
Źródło: L. Jaworski: ,,Współczesny bank"; wyd. Poltext; Warszawa 2001 r.

Trzeba także dodać, że pomimo formalnego pozostawienia łącznego limitu dużych kredytów na niezmienionym poziomie, w rzeczywistości pułap ten jest bardziej rygorystyczny od założenia w zaleceniu. W dyrektywie obliczany jest on w drodze sumowania wszystkich ,,wielkich kredytów", tj. kredytów, z których każdy indywidualnie przekracza 10%.

Instytucje kredytowe zobowiązane są do informowania organów nadzoru o wszystkich wielkich kredytach, jak również o zwiększeniu co najmniej o 20% wcześniej udzielonych wielkich kredytów.
Ponadto organy nadzoru państw członkowskich mają prawo częściowo lub w całości wyłączyć spod ww. limitów pewne pozycje wymienione enumeratywnie w art. 4 dyrektywy. Generalnie rzecz biorąc, dotyczą one wierzytelności, którym przypisuje się wagi: 0%, 20% i 50% przy obliczaniu współczynnika wypłacalności.
Wszystkie wyżej opisane limity instytucje kredytowe powinny osiągnąć do dnia 31 grudnia 2001 r., przy czym dyrektywa powinna zostać wprowadzona w życie do dnia 1 stycznia 1994 roku. Ponieważ jednak dokonano zaostrzenia norm w stosunku do obowiązujących wcześniej limitów (zalecenie), niezbędne było wprowadzenie okresu dostosowawczego. Przewidziano, że wszystkie instytucje kredytowe mogą w okresie do dnia 31 grudnia 1998 r. nadal udzielać dużych kredytów do wysokości 40% (dla podmiotów dominujących - 30%) funduszy własnych. Przez duże kredyty rozumie się tutaj takie, które przekraczają15% funduszy własnych. Po tym okresie banki będą miały jeszcze 3 lata (1998 - 2001) na dostosowanie się do progu 25%. W wypadku słabszych instytucji kredytowych, z kapitałem własnym niższym niż 7 mln euro, wprowadzono jeszcze łagodniejsze kryteria. Do dnia 31 grudnia 2003 roku mogą one udzielać kredytów do 40% funduszy własnych, a limit 25% powinny osiągnąć po 3 latach (2006 r.) .

LIMITY KONCENTRACJI KREDYTÓW W POLSKIM PRAWIE BANKOWYM
Kwestia limitów koncentracji kredytów jako, jako jedna z niewielu norm ostrożnościowych, została od początku uregulowana w ustawie Prawo bankowe ( w art.35 ustawy z 1989 r. i art. 71 ustawy z 1997 r.), przy czym rozwiązania zawarte w ,,nowej" i ,,starej" ustawie znacznie się różnią.
Art. 79. 1. Ustawy Prawo bankowe stanowi, że: bank przy udzielaniu kredytów, pożyczek pieniężnych, gwarancji bankowych, poręczeń oraz przy otwieraniu rachunków bankowych podmiotom zależnym od banku, podmiotom działającym w tym samym co bank holdingu finansowym lub holdingu o działalności mieszanej, jednostkom zależnym i stowarzyszonym z bankiem w rozumieniu ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości swoim akcjonariuszom i członkom w bankach spółdzielczych, pracownikom i członkom organów banku lub banku należącego do tej samej bankowej grupy kapitałowej oraz podmiotu dominującego nie może stosować korzystniejszych warunków, a w szczególności korzystniejszych stóp oprocentowania niż stosowane przez bank dla danego rodzaju umowy.
2. Udzielenie kredytu, pożyczki pieniężnej, gwarancji bankowej lub poręczenia:
1) członkowi organu banku w kwocie przekraczającej równowartość 5 000 EURO, obliczonej w złotych według kursu ogłaszanego przez NBP, łącznego zobowiązania wymaga wspólnej uchwały zarządu i rady nadzorczej, podjętej w głosowaniu tajnym - większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy członków obu organów, bez udziału zainteresowanej osoby,
2) członkowi organu banku w kwocie nie przekraczającej równowartości 5 000 EURO, obliczonej w złotych według kursu ogłaszanego przez NBP, łącznego zobowiązania określa regulamin uchwalony przez radę banku (walne zgromadzenie),
3) osobie zajmującej stanowisko kierownicze w banku określa regulamin uchwalony przez radę banku.
3. Suma kredytów, pożyczek pieniężnych, gwarancji bankowych i poręczeń udzielonych członkom organów i osobom zajmującym kierownicze stanowiska w banku nie może przekroczyć 10% sumy funduszy podstawowych banku, a w banku spółdzielczym 25% sumy funduszy podstawowych banku.
4. Bank ustala w regulaminie warunki udzielania kredytów, pożyczek pieniężnych, gwarancji bankowych i poręczeń, oraz prowadzi ich odrębną ewidencję.
5. Przy udzielaniu kredytu, pożyczki pieniężnej, gwarancji bankowej lub poręczenia, a także otwieraniu rachunku bankowego podmiotowi powiązanemu kapitałowo lub organizacyjnie z:
1) akcjonariuszem banku w formie spółki akcyjnej i członkiem banku spółdzielczego stosuje się odpowiednio przepis ust. 1,
2) członkiem organu banku i osobą zajmującą stanowisko kierownicze w banku stosuje się odpowiednio przepisy ust. 1-4.
6. Udzielenie kredytu, pożyczki pieniężnej, gwarancji bankowej i poręczenia członkowi organu banku, osobie zajmującej stanowisko kierownicze w banku, akcjonariuszowi banku i członkowi banku spółdzielczego oraz podmiotowi powiązanemu z nimi kapitałowo lub organizacyjnie, jeżeli w pojedynczym przypadku przekracza równowartość 30 000 EURO obliczoną w złotych według kursu ogłaszanego przez NBP, podlega zgłoszeniu do Komisji Nadzoru Bankowego.
7. Przez osoby zajmujące stanowiska kierownicze rozumie się pracowników podlegających bezpośrednio członkom zarządu oraz dyrektorów oddziałów, ich zastępców i głównych księgowych.
8. Przez członków organów banku, o których mowa w ust. 1 i 2, rozumie się członków zarządu i członków rady nadzorczej.

Tabela 3.
Porównanie przepisów ,,starej" i ,,nowej" ustawy Prawo bankowe w zakresie limitów koncentracji.
,,Stara" ustawa (art.35) ,,Nowa" ustawa (art.71 i 79)
1. Wierzytelność obejmuje: kredyty (z wyjątkiem kredytów posiadających poręczenia bądź gwarancje rządowe lub międzynarodowych instytucji finansowych określonych przez prezesa NBP), pożyczki pieniężne, wierzytelności z tytułu gwarancji bankowych i poręczeń, akredytywy ponad część zabezpieczoną depozytem i inne.2. Wierzytelność wynikająca z jednej umowy nie może przekroczyć 10% funduszy własnych banku.3. Całkowite zaangażowanie wobec podmiotu lub grupy podmiotów powiązanych ze sobą kapitałowo lub organizacyjnie nie może przekroczyć 15% funduszy własnych banku.4. Jednocześnie przyjęto, że limity określone wyżej mogą być przekroczone za zgodą prezesa NBB, jednak do wysokości nie przekraczającej 50% funduszy własnych banku.5. Fundusze własne banku, do których odniesiono limity, zostały zdefiniowane w ust.5 art. 35.6. Brak w ustawie definicji podmiotów powiązanych ze sobą kapitałowo lub organizacyjnie. Pewne przybliżenie pojęcia podmiotów powiązanych można było odszukać w innych aktach prawnych, np. w ustawie z dnia 22 marca 1991 r. - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych oraz w ustawie o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r. W obu tych aktach prawnych sprecyzowano definicję podmiotu dominującego.7. Brak zapisu, ale limity nie obejmowały środków lokowanych w innych bankach i NBP. 1. Wierzytelność obejmuje: kredyty, pożyczki pieniężne, nabyte obligacje, inne niż akcje papiery wartościowe, wierzytelności z tytułu gwarancji bankowych, poręczeń i akredytyw oraz inne.2. Wprowadzono pośrednio definicję ,,dużego kredytu". ,,Duży kredyt" to kredyt przekraczający 10% funduszy własnych banku. Bank musi każdorazowo zgłaszać KNB fakt udzielenia takiego kredytu. Suma ,,dużych kredytów" nie może przekroczyć 800% funduszy własnych banku.3. Suma wierzytelności banku w stosunku do jednego podmiotu lub podmiotów powiązanych ze sobą kapitałowo i organizacyjnie, ponoszących wspólne ryzyko gospodarcze, nie może przekroczyć 25% funduszy własnych banku.4. Fundusze własne banku, do których odniesiono limity zostały zdefiniowane w art. 127.5. W ustawie podano definicję podmiotów powiązanych kapitałowo i organizacyjnie. Przez podmioty powiązane kapitałowo i organizacyjnie rozumie się:· dwie lub więcej osób fizycznych , prawnych lub jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, względem których można wykazać, że ponoszą wspólne ryzyko gospodarcze, ponieważ jedna z nich bezpośrednio lub pośrednio kontroluje pozostałe, albo· dwie lub więcej osób fizycznych, prawnych lub jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, między którymi nie zachodzą ww. okoliczności, ale w stosunku do których można przyjąć, że ponoszą jedno ryzyko gospodarcze, ponieważ są powiązane w taki sposób, że kondycja finansowa jednej z nich może mieć wpływ na kondycję finansową pozostałych (ustawodawca nie dodał chyba, że zapis dotyczy wpływu negatywnego).6. Ww. limitami nie są objęte środki lokowane w innych bankach i NBP. 7. Banki we własnym zakresie powinny ustalać limity koncentracji sektorowej i geograficznej.8. Suma kredytów, pożyczek pieniężnych, gwarancji bankowych i poręczeń udzielonych członkom organów i osobom zajmującym kierownicze stanowiska w banku nie może przekroczyć 10% sumy funduszy własnych podstawowych banku, a w banku spółdzielczym 25% sumy funduszy podstawowych.
Źródło:L. Jaworski: ,,Współczesny bank"; wyd. Poltext; Warszawa 2001 r.
Porównując zaprezentowane w powyższej tabeli rozwiązania, trzeba zauważyć, że zmiany miały na celu przede wszystkim zbliżenie rozwiązań polskich w zakresie limitów koncentracji do przepisów obowiązujących w UE. Do najistotniejszych zmian zaliczyć należy:
· odrębne określenie norm koncentracji wierzytelności i inwestycji kapitałowych;
· włączenie do limitów koncentracji wierzytelności zakupu obligacji przez banki ( w ,,starej" ustawie obligacje były zaliczane do limitów inwestycyjnych);
· podwyższenie progu procentowego dla limitów związanych z maksymalnym zaangażowaniem się wobec klienta lub grup klientów (do 25%);
· sprecyzowanie definicji podmiotów powiązanych ze sobą kapitałowo i organizacyjnie;
· wprowadzenie łącznego limitu ,,dużych kredytów" (800%), przy jednoczesnym zdefiniowaniu pojęcia ,,duży kredyt";
· cofnięcie delegacji dla prezesa NBP, który mógł podwyższać limity do 50%;
· wprowadzenie limitu w stosunku do wierzytelności związanych z osobami zajmującymi kluczowe stanowiska w bankach, przy czym w środowisku bankowym postuluje się złagodzenie rygorów w tym zakresie, przede wszystkim dla banków spółdzielczych (przepisy prawa spółdzielczego określają bowiem ustrój banku spółdzielczego w inny sposób niż w banku w formie spółki akcyjnej).

Banki powinny dążyć z jednej strony do zagwarantowania bezpieczeństwa zgromadzonych depozytów, z drugiej natomiast - do generowania jak największych zysków i zapewnienia jak najwyższego wzrostu wartości dla akcjonariuszy. Drugi cel staje się dominującym motywem akceptowania coraz dalej idącego ryz w działalności bankowej.
Ponoszone przez banki ryzyko kredytowe jest prawic zawsze związane z sytuacją finansową ich klientów. Bank komercyjny, zgodnie z art. 70 ust. I Prawa bankowego, powinien udzielać kredytów tylko tym klientom, którzy mają zdolność kredytową, tzn. są zdolni do spłaty zaciągniętego kredytu z odsetkami w terminach określonych w umowie. Jednakże, nawet jeśli w momencie zaciągania kredytu kredytobiorca ma świetne wyniki finansowe i wysoką wiarygodność kredytową nic znaczy to wcale, że stan ten utrzyma się w przyszłości, stąd zawsze, udzielając kredytu, bank ponosi ryzyko. W celu ograniczenia jego ekspozycji wprowadza się zasado dywersyfikacji portfela kredytowego, poprzez ustalenie ostrożnościowych norm koncentracji kredytów (tab. 1).

Limity koncentracji kredytów stanowią procentową relację zaangażowania banku w finansowanie danego podmiotu do funduszy własnych banku.

Tabela 4.
Normy koncentracji ryzyka kredytowego
Wyszczególnienie Wg Prawa Bankowego – art. 71
1. maksymalne zaangażowanie banku wobec klienta lub podmiotów powiązanych kapitałowo i organizacyjnie 25%
2. pojęcie „dużego” kredytu 10%
3. łączny limit dużych kredytów 800%
Źródło: W. L. Jaworski, Z. Zawadzka „Bankowość. Podręcznik akademicki”

Pierwszy limit określony w art. 71 ust. 1. Suma wierzytelności banku oraz udzielonych przez bank zobowiązań pozabilansowych obciążonych ryzykiem jednego podmiotu lub podmiotów powiązanych kapitałowo lub organizacyjnie nie może przekroczyć, , limitu koncentracji wierzytelności, który wynosi:
1) 20% funduszy własnych banku - w przypadku gdy którykolwiek z tych podmiotów jest w stosunku do banku podmiotem dominującym lub zależnym albo jest podmiotem zależnym od podmiotu dominującego wobec banku;
2) 25% funduszy własnych banku - w przypadku gdy podmioty te nie są podmiotami powiązanymi z bankiem.

Powyższego przepisu (zwolnienia od limitów) nie stosuje się, jeżeli:
1) stroną zobowiązaną wobec banku jest: Skarb Państwa, Narodowy Bank Polski, Europejski Bank Centralny, rządy lub banki centralne państw członkowskich Unii Europejskiej, Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, z wyłączeniem państw, które restrukturyzują lub restrukturyzowały swoje zadłużenie zagraniczne w ciągu ostatnich 5 lat,
2) stroną zobowiązaną wobec banku jest bank mający siedzibę w państwie członkowskim Unii Europejskiej, Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, z wyłączeniem państw, które restrukturyzują lub restrukturyzowały swoje zadłużenie zagraniczne w ciągu ostatnich 5 lat,
3) wierzytelność lub udzielone zobowiązanie pozabilansowe są zabezpieczone gwarancją lub poręczeniem udzielonym przez podmioty wymienione w pkt 1 do wysokości zabezpieczenia,
4) wierzytelność lub udzielone zobowiązanie pozabilansowe są zabezpieczone zastawem na prawach wynikających z papierów wartościowych, których emitentami są podmioty wymienione w pkt 1 do wysokości zabezpieczenia,
5) wierzytelność lub udzielone zobowiązanie pozabilansowe są zabezpieczone kwotą pieniężną, która została przeniesiona na własność i na rachunek banku do wysokości tej kwoty.

Drugi limit określa wielkość tzw. „dużego” kredytu, ustalonego na poziomie 10% funduszy własnych banku. Zarząd banku jest obowiązany zgłaszać każdorazowo do KNB fakt udzielenia kredytu w wysokości przekraczającej 10% funduszy własnych banku (art. 71 ust.6).

Z kolei limit trzeci stanowi, że portfel „dużych" kredytów nie może przekraczać 800% funduszy własnych banku (art. 71 ust. 4.). co oznacza, że bank może maksymalnie mieć w portfelu aktywów od 32 (800% : 25%) do 80 (800% : 10%) „dużych" kredytów.

Celem limitów koncentracji kredytów jest:
1. ograniczenie skłonności banków do nadmiernej ekspozycji ryzyka wobec jednego klienta bądź grupy klientów powiązanych ze sobą kapitałowo lub organizacyjnie;
2. zapewnienie odpowiedniej dywersyfikacji podmiotowej ryzyka i alokacji środków finansowych banków;
3. wskazanie minimalnych pułapów bezpieczeństwa;
4. umożliwienie właściwej dywersyfikacji i segmentacji portfela kredytowego;
5. umożliwienie oceny poziomu ryzyka i prawidłowego zarządzania aktywami.
Komisja Nadzoru Bankowego ma prawo do określenia w formie uchwały zasad i warunków uwzględniania wierzytelności i udzielonych zobowiązań pozabilansowych, których dotyczą limity oraz innych niż wymienione w ustawie wierzytelności i zobowiązania pozabilansowe, które są wyłączone spod limitu. KNB korzysta z tego prawa czego przykładem jest uchwała nr 7/2001 KNB.
Precyzuje ona w jakiej wartości są uwzględniane wierzytelności i zobowiązania pozabilansowe przy określaniu limitów koncentracji. Wierzytelności liczone są według wartości nominalnej kwoty pozostającej do spłaty bez pomniejszania o utworzone rezerwy celowe i bez stosowania wag ryzyka. Natomiast udzielone zobowiązania pozabilansowe o charakterze finansowym i gwarancyjnym oraz wnikające z transakcji pozabilansowych są uwzględniane według wartości nominalnej kwoty ekwiwalentu bilansowego również bez pomniejszania o utworzone rezerwy celowe i bez stosowania wag ryzyka kontrahenta.
Uchwała wymienia też 16 dodatkowych wyłączeń spod limitów. Dotyczą one wierzytelności i udzielonych zobowiązań pozabilansowych, które:
1. stanowią udzielone zobowiązanie pozabilansowe zaklasyfikowane do kategorii niskiego ryzyka, pod warunkiem zawarcia z podmiotem lub grupą powiązanych kapitałowo lun organizacyjnie podmiotów porozumienia, zgodnie z którym nie zostaną przekroczone ustawowe limity;
2. stanowią udzielone zobowiązania pozabilansowe zaklasyfikowane do kategorii nisko średniego ryzyka, do wysokości 50% ich wartości;
3. stanowią należności od jednostek samorządu terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej albo państwa członkowskiego Unii Europejskiej, jeżeli została przypisana im zerowa waga ryzyka w rachunku współczynnika wypłacalności, do wysokości 80% ich wartości;
4. stanowią gwarancje, inne niż gwarancje kredytowe, udzielone w ramach porozumień o wzajemnym gwarantowaniu, do wysokości 20% kwoty gwarantowanej, po uzyskaniu zgody KNB;
5. są zabezpieczone kwotą pieniężną, która została przeniesiona na własność i na rachunek podmiotu dominującego lub zależnego w stosunku do banku, do wysokości tej kwoty;
6. są zabezpieczone gwarancją lub poręczeniem udzielonym przez jednostki samorządu terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej albo państwa członkowskiego Unii Europejskiej, jeżeli została przypisana im zerowa waga ryzyka w rachunku współczynnika wypłacalności, do wysokości 80% tego zabezpieczenia;
7. są zabezpieczone zastawem na prawach wynikających z papierów wartościowych, których emitentami są jednostki samorządu terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej albo państwa członkowskiego Unii Europejskiej, jeżeli została przypisana im zerowa waga ryzyka w rachunku współczynnika wypłacalności, do wysokości 80% tego zabezpieczenia;
8. są zabezpieczone certyfikatami depozytowymi wyemitowanymi przez bank lub przez inny bank, będący podmiotem dominującym lub zależnym w stosunku do banku, zdeponowanymi w jednym z tych banków, do wysokości wartości zabezpieczenia;
9. są zabezpieczone zastawem na prawach wynikających z papierów wartościowych innych niż określone w ustawie, jeśli emitentem tych papierów nie jest sam bank, jego podmiot dominujący lub zależny ani dłużnik banku lub jakikolwiek podmiot powiązany z nim kapitałowo lub organizacyjnie, papiery te są przedmiotem obrotu na giełdzie papierów wartościowych lub uznane są za regularnie kwotowane na rynku, do wysokości:
· 40% wartości zabezpieczenia - w przypadku akcji;
· 65% wartości zabezpieczenia - w przypadku dłużnych papierów wartościowych emitowanych przez Europejski Bank Inwestycyjny i wielostronne banki rozwoju;
· 50% wartości zabezpieczenia- w przypadku innych papierów wartościowych.
10. są zabezpieczone hipoteką na nieruchomości służącej zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych ludzi, do wysokości 50% wartości zabezpieczenia hipotecznego ustanowionego na rzecz banku, określanej na podstawie wyceny bankowo - hipotecznej lub innej wyceny, sporządzonej co najmniej 1 raz w roku, nie więcej niż do wysokości 50% wpisu do księgi wieczystej;
11. mają za stronę zobowiązania wobec banku rządy centralne lub banki centralne innych państw niż wymienione w ustawie, a należności są wyrażone i finansowane w ich walucie krajowej;
12. są wierzytelnościami i zobowiązaniami wynikającymi z weksli, z terminem płatności do jednego roku, które są wystawione przez inny bank lub instytucję kredytową;
13. wynikają z dłużnych papierów wartościowych emitowanych przez inny bank lub instytucję kredytową, podlegających z mocy prawa nadzorowi publicznemu mającemu na celu ochronę posiadaczy tych papierów, o ile w przypadku upadłości emitenta posiadacze tych papierów maja zagwarantowane pierwszeństwo spłaty;
14. stanowią pomniejszenia funduszy własnych zgodnie z uchwałą KNB;
15. wynikają z bieżących operacji kupna lub sprzedaży walut obcych - w okresie do dwóch dni roboczych po dokonaniu płatności;
16. wynikają z operacji kupna lub sprzedaży papierów wartościowych – w okresie do 5 dni roboczych po dokonaniu płatności lub dostawy papierów wartościowych, w zależności od tego, które z tych zdarzeń nastąpi wcześniej.

Bank musi informować pisemnie KNB co miesiąc o stosowaniu wyłączeń zawartych w tej uchwale.
Zarząd banku po każdym przekroczeniu limitu 10% funduszy własnych banku w odniesieniu do wierzytelności bankowych lub udzielonych przez bank zobowiązań pozabilansowych wobec jednego podmiotu lub grupy podmiotów powiązanych kapitałowo lub organizacyjnie musi powiadomić o tym KNB.

Bank nie ma wpływu na sytuację ekonomiczno-finansową branży, może natomiast za pomocą dywersyfikacji branżowej uniknąć nadmiernej koncentracji sektorowej ograniczając całkowite ryzyko portfela.
Dlatego przy kontroli bezpieczeństwa systemu bankowego należy dążyć do tego, by banki miały świadomość istnienia zagrożeń w nadmiernej, sektorowej ekspozycji portfela kredytowego i uwzględniały potencjalne rodzaje ryzyka, które mogą powstać przez nadmierną koncentrację branżo Problem ten został zasygnalizowany w Prawie bankowym (art. 71 ust. 7), w którym banki otrzymały delegację do ustalenia wewnętrznych limitów koncentracji wierzytelności według kryteriów uwzględniających specyfikę działalności dłużnik. a zwłaszcza sektora gospodarki (limity branżowe) i regionu geograficznego (lin regionalne). Ustawodawca zwrócił uwagę bankom na istnienie ryzyka portfela ł dylowego oraz na konieczność jego ograniczenia poprzez dywersyfikację branże i geograficzną, pozostawił im jednak swobodę w ustaleniu ostatecznych, granicznych parametrów koncentracji kredytów w danym sektorze lub regionie.




Wewnętrzne limitowanie zaangażowania finansowego banku.

Próba analizy rodzajów, sposobów i efektów stosowania wewnętrznych ograniczeń zaangażowania banku w transakcję kredytową (lub transakcję o zbliżonym charakterze) musi opierać się o szczegółowe wskazanie zarówno czynników wywierających wpływ na ten obszar działalności banku, jak i przejawów realizacji polityki minimalizacji transakcji kredytowej poprzez wprowadzenie odpowiednich limitów wewnętrznych. Klasyfikację powyższych elementów przedstawia rysunek 5.

I. Limitowanie łącznego zaangażowania kredytowego oddziału banku
System redukcji ryzyka kredytowego w polskich bankach bazuje na wskaźnikach koncentracji kredytów i innych wierzytelności oraz na podziale kompetencji kredytowych w ramach jednostek organizacyjnych banku. Swego rodzaju odmianą limitowania zaangażowania kredytowego oddziału jest właśnie system podziału kompetencji decyzyjnych. Przyznawane zakresy kompetencji, dotyczących poszczególnych decyzji kredytowych, są zróżnicowane stosownie do skali oddziału, okresu i obszaru funkcjonowania (atrakcyjności inwestycyjnej), wyników ekonomicznych, kwalifikacji kadr, itp.
Regulacje te, jakkolwiek dotyczą zarządzania ryzykiem indywidualnych umów kredytowych, nie wyznaczają maksymalnego pułapu akcji kredytowej poszczególnych oddziałów. Wynika stąd niebezpieczeństwo forsowania nadmiernej ekspansji kredytowej w ramach przyznanych jednostkowych uprawnień kompetencyjnych oddziału.
W celu przeciwdziałania temu niebezpieczeństwu można tu wprowadzić:
1. system szczegółowego, zindywidualizowanego limitowania akcji kredytowej oddziału,
2. system bieżącego monitoringu zaangażowania kredytowego oddziałów w powiązaniu z analizą ich ryzyka regionalnego i portfelowego.
Teoretycznie punktem odniesienia dla rozdziału pułapów zaangażowania kredytowego między poszczególne oddziały mogą być:
· jakość portfela kredytowego oddziału,
· poziom pasywów oddziału,
· odsetek funduszy własnych banku,
· udział w zaangażowaniu kredytowym całego banku,
· założenia zawarte w planie strategicznym i finansowym banku.
Praktycznie wdrożenie tych kryteriów nasuwa jednak wątpliwości. Przykładowo jakość portfela poszczególnych oddziałów jest odbiciem czynników zewnętrznych (ryzyko regionalne) i wewnętrznych (jakość kadry zarządzającej oddziału). Wielkość pasywów oddziału niejednokrotnie nie jest skorelowana z aktywnością gospodarczą (popytem na kredyt) w danym regionie. Z kolei pozostałe kryteria, jakkolwiek wymierne, nie pozwalają na jednoznaczne waloryzowanie oddziałów i adekwatne przyznawanie limitów zaangażowania kredytowego.
Potwierdzeniem tej tezy są procedury planistyczne stosowane w bankach. Sposób planowania wielkości zaangażowania kredytowego poszczególnych oddziałów opiera się bardziej na systemie ekstrapolacji trendów aniżeli na analizie sfer w zakresie ryzyka regionalnego bądź sektorowego, dotyczącego tych jednostek banku. Stąd też założone pułapy wzrostu akcji kredytowej dla oddziałów, bazując na intuicji oraz prognozach, będących przedłużeniem dotychczasowych tendencji, siłą rzeczy utrwalają strukturę portfela kredytowego banku. Tymczasem, planując wielkość akcji kredytowej, należałoby zasadniczo preferować wzrost zaangażowania w oddziałach o zadawalającej i ponadprzeciętnej strukturze portfela, redukować zaś je w gorszych jednostkach organizacyjnych banku.
W tym świetle za wątpliwą należy uznać tezę o racjonalności centralnej dekretacji struktury akcji kredytowej w układzie organizacyjnym banku, ponieważ wchodzi tu w grę wiele czynników egzogenicznych, nie dających się przewidzieć. Centralnie ustalone limity dla oddziałów stanowiłyby tu tylko formalne bariery akcji kredytowej. Uregulowania szczegółowe, drobiazgowo rozgraniczające kompetencje i limity kredytowe, zwykle nie przystają do praktycznych uwarunkowań i wymagają zbiurokratyzowanej procedury dostosowawczej, nierzadko uchylającej (,,w drodze wyjątku") owe unormowania w celu ich dostosowania do konkretnego wypadku.



W konsekwencji rozwiązanie to prowadzi do:
1. usztywnienia procedury kredytowej - każdorazowe przekroczenie limitu wymaga zaangażowania centrali banku,
2. stworzenie rozwiązań dostosowanych do wyjątkowych sytuacji, np. pozyskanie nowego ,,ponadlimitowego" klienta wymaga uchylania limitu w miarę potrzeb; w ten sposób system limitów staję się fikcją,
3. znacznej uznaniowości w rozdziale limitów.

Zważywszy, że w praktyce bankowej nie ma zunifikowanych formuł oraz rozwiązań modelowych dostosowanych do każdych warunków, drugi z wariantów regulacji zaangażowania kredytowego oddziałów wydaje się być sprawniejszy i elastyczniejszy.
W związku z tym zasadne jest, by ograniczenia ryzyka kredytowego oddziału sprowadzały się do zadań kontrolno-nadzorczych ze strony centrali banku, bez stosowania w tej dziedzinie bezwzględnych czy relatywnych pułapów.
Elementami tego systemu są następujące instrumenty i regulacje:
1. wskaźniki koncentracji kredytu w stosunku do kontrahenta,
2. kredytowe kompetencje decyzyjne oddziału,
3. globalna strategia kredytowa banku, znajdująca odbicie w planach finansowych poszczególnych oddziałów,
4. system ciągłego monitorowania portfela kredytowego oddziału ze szczebla centrali banku.

Podstawowe znaczenie mają dwa ostatnie elementy. Realizując wynikające z planów finansowych banku zadania kredytowe, oddział musi podlegać stałemu monitoringowi ze strony wyznaczonej w centrali komórki organizacyjnej pod względem:
· tendencje rozwojowych akcji kredytowej,
· rozbieżności w stosunku do założeń planistycznych,
· zmian jakościowych portfela kredytowego.

Stosownie do oceny sytuacji powinny być uruchamiane odpowiednie instrumenty interwencyjne ze szczebla centrali - tak o charakterze instytucjonalnym (nakazy, zakazy, zalecenia, rewizje), jak i personalnym (kary materialne, odpowiedzialność służbowa pracowników).
Zasadniczym punktem odniesienia dla szacowania skali dopuszczalnej ekspansji kredytowej oddziału powinna być ocena atrakcyjności inwestycyjnej regionu, w którym on działa. Profil ryzyka kredytowego oddziału jest bowiem zdeterminowany przez lokalne uwarunkowania gospodarcze (zlokalizowane w nim sektory gospodarki, wahania cykliczne, prognozy rozwojowe, dominujący rodzaj jednostek gospodarczych). W związku z tym wdrażaniu kompleksowego systemu redukcji ryzyka kredytowego w każdym banku powinny towarzyszyć uregulowania dotyczące wspomnianych wcześniej limitów zaangażowania banku w obrębie poszczególnych sektorów gospodarki .


II. Limity dla produktów
Limitowanie wartości kredytu (czy transakcji o zbliżonym charakterze) w stosunku do rodzaju produktu kredytowego wynika z:
przyjętej strategii promowania nowych produktów kredytowych (np. łatwiejszy dostęp do usługi o względnie wysokiej wartości po spełnieniu minimalnych wymagań formalno-prawnych),
konieczność minimalizacji ryzyka związanego z produktem obarczonym dużym zagrożeniem realizacji czy też produktem mało rentownym dla banku,
konieczność utrzymania dostępu do produktów o stałej dobrej rentowności potencjalnym kredytobiorcom,
innych przyjętych przez bank wyznaczników.





Podkreślić warto, iż limity dla poszczególnych produktów stanowić muszą wartość ruchomą, której determinantem stać się może:
1. prawidłowo oszacowana zdolność kredytowa biorcy,
2. proponowane zabezpieczenie transakcji kredytowej, które limit ten może podwyższać lub obniżać,
3. waluta transakcji, która dodatkowo generuje ryzyko kursowe,
4. termin zapadalności produktu kredytowego,
5. łatwość dostępu do produktu,
6. rodzaj produktu.

III. Limity wobec klienta
Poza ustawowymi wskaźnikami koncentracji kredytowej, odnoszącymi się do części kapitałów własnych, które bank jest gotów postawić do dyspozycji klienta, w niektórych bankach zachodnich stosuje się dodatkowo bariery akcji kredytowej. Łączny pułap dużych kredytów według zaleceń Komisji Unii Europejskiej stanowi ośmiokrotność funduszy własnych banku.
W bankach nie ma na ogół jednolitej procedury szacowania ryzyka kredytowego kontrahenta, stąd też decyzje dotyczące pułapów (limitów) zaangażowania, oparte na zróżnicowanych i zazwyczaj subiektywnych kryteriach oceny. Mogą tu być stosowane odrębne limity dla poszczególnych rodzajów usług oferowanych klientowi (kredyty inwestycyjne, obrotowe, gwarancje, akredytywy itp.) lub globalny limit zaangażowania wobec tego klienta.
Limity odrębne cechuje łatwiejsze nimi zarządzanie i ich kontrolowanie, adekwatne ograniczenie ryzyka do rodzaju usługi. Z drugiej jednak strony nie są one elastyczne, mogą doprowadzić do niewykorzystania szans zaangażowania środków w atrakcyjne, lecz zablokowane na skutek wykorzystania określonego limitu, przedsięwzięcia.
Z kolei dodatnie strony łącznych limitów sprowadzają się do ich mniejszej sztywności, lepszego wykorzystania przyznanych pułapów, prostoty kontroli, mankamenty zaś - do możliwości przekroczenia limitu w sytuacji jednoczesnego uruchamiania środków przez różne jednostki operacyjne banku oraz do tworzenia się na tym tle konfliktu wewnątrz struktury organizacyjnej banku.
Kryteria przyznawania tego typu limitu są zbieżne z kryteriami oceny zdolności kredytowej. niekiedy w ten sposób ustala się limit dla wybranych, dużych, a zarazem najlepszych i najatrakcyjniejszych dla banku kredytobiorców. W tym wypadku chodzi najczęściej o obniżenie dla nich progu wymagań odnośnie do wysokości zabezpieczeń, o preferencje w zakresie prowizji, odsetek, a zwłaszcza skrócenia ścieżki decyzyjnej.
Dla zilustrowania powyższych wywodów można odwołać się do doświadczeń jednego z większych banków, w którym procedura ustalania limitu zaangażowania bieżącego banku wobec klienta jest połączona z systemem podziału kompetencji decyzyjnych, zlokalizowanych na poszczególnych szczeblach struktury organizacyjnej banku (komitet kredytowy jednostki podstawowej, dyrektor oddziału, komitet kredytowy centrali, zarząd banku). Chodzi tu o skrótowe zaprezentowanie procedury ustalania limitu aktualnego zaangażowania (LAZ), którego składowymi elementami są:
· limit A (LA) - zaangażowanie do okresu rocznego,
· limit B (LB) - zaangażowanie do dwóch lat,
· limit K (LK) - zaangażowanie z tytułu kredytu kasowego i czekowego - do 14 dni.
Jest to maksymalnie dopuszczalne zaangażowanie banku wobec klienta, wynikające z oszacowania jego dotychczasowej i przyszłej sytuacji ekonomiczno-finansowej.
Punktem wyjścia wspomnianej procedury jest określenie maksymalnego zadłużenia kredytowego (MZK), przesądzającego o możliwości spłacenia tylko zobowiązań z tytułu odsetek. Jest to więc założenie, odnoszące się do kredytu odnawialnego.

gdzie:
WF - wynik finansowy netto,
OK - odsetki kredytowe,
AM - amortyzacja,
RF - stopa procentowa kredytu refinansowego.
Jak widać, w liczniku znajduje się kwota cash flow przeznaczona na obsługę odsetek kredytowych.
Kolejny etap procedury to korygowanie tak ustalonego MZK bieżącymi wpływami środków pieniężnych na rachunek w banku (WR - K) i ustalenie tzw. wielkości wyjściowej limitu (WW).

Na tej podstawie dokonuje się oszacowania limitu aktualnego zaangażowania (LAZ), przy czym do tego celu służy wewnątrzbankowy system kwalifikacji ryzyka kredytowego. Stosownie do klasy ryzyka kredytowego (niskie, małe, średnie, podwyższone, wysokie) następuje korekta powyższej wysokości o: +25%, 0%, -25%, -50%, -100%.
W ten sposób limit aktualnego zaangażowania (LAZ = LA + LB + LK) stanowi limit zaangażowania banku wobec określonego klienta, a jego wysokość nie może przekraczać kwoty wyznaczonej na podstawie przytoczonej procedury.
W ramach tak ustalonego limitu łącznego bank stosuje ponadto dodatkowe pułapy zróżnicowane odpowiednio do terminów zapadalności produktów kredytowych, nie mniej pułapy te nie mogą być wyższe od maksymalnego zadłużenia kredytowego (MZK) i limitu aktualnego zaangażowania (LAZ).


IV. Limity terytorialne, branżowe i walutowe

Znaczenie zaangażowania kredytowego banku w poszczególne działy lub branże gospodarki dla jego ryzyka wydaje się być bezsporne. Koncentracja działalności kredytowej banku w poszczególnych działach gospodarki - np. rolnictwie, handlu, transporcie, budownictwie, przemyśle - stosownie do cyklu i stanu koniunkturalnego może w krótkim okresie dawać pozytywne wyniki. W dłuższym okresie oznacza jednak wzrost ryzyka i stąd musi podlegać ścisłemu nadzorowi i kontroli ze strony zarządu.
Większe banki zachodnie mają zwykle własne, wyspecjalizowane służby zajmujące się analizą i kwantyfikacją ryzyka inwestycyjnego w poszczególnych branżach. Banki mniejsze korzystają natomiast najczęściej z ogólnie dostępnych opracowań i raportów lub zamawianych w instytucjach naukowo - badawczych czy ośrodkach uniwersyteckich.
W naszym kraju pierwsze kroki w tym zakresie zostały poczynione przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową.
Wyznaczając limity zaangażowania kredytowego w poszczególnych sektorach gospodarki, należy uwzględnić następujące elementy oceny:
a) bieżącą koniunkturę gospodarczą w sektorze,
b) perspektywy rozwojowe sektora na tle ogólnych tendencji w gospodarce,
c) konkurencję w sektorze - czyli stopień ryzyka kredytowego jest adekwatny do skali konkurencyjności,
d) wrażliwość sektora na cykle koniunkturalne; np. rolnictwo, budownictwo to działy podatne na wahania cykliczne i stąd obarczone szczególnym ryzykiem inwestycyjnym,
e) wrażliwość sektora na innowacje techniczne i technologiczne - im bardziej nowoczesny i podlegający presji dynamiki innowacyjnej sektor, tym bardziej rośnie ryzyko alokacji w nim środków kredytowych,
f) stopień energochłonności sektora i transformowalności jego majątku oraz bariery wejścia do sektora,
g) stabilność kosztów wytwarzania w sektorze,
h) uzależnienie od nabywców(branż, regionów, krajów, specyficznych grup odbiorców),
i) siłę związków zawodowych,
j) uregulowania systemowe wewnątrz sektora (plany prywatyzacji bądź nacjonalizacji sektora, przepisy podatkowe, instrumenty polityki przemysłowej wobec sektora).

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, konstruując mapę ryzyka inwestycyjnego, posługiwał się następującymi kryteriami: zmiennymi efektywnościowymi, strukturalnymi i systemowymi.
Kryteria oceny ryzyka zaangażowania sektorowego są bardzo różnorodne i w znacznej mierze opisowe (kwantytatywne). Dla określenia wysokości limitu bank powinien więc skonstruować systemy oceny i preferencji swojego zaangażowania w poszczególne sektory gospodarki. Najczęściej do tego celu służą systemy ratingowe, bazujące na wycenie punktowej przy przyjęciu odpowiednich wag dla poszczególnych kryteriów oceny. Same limity mogą przyjmować następujące formy:
· relacji zaangażowania kredytowego do funduszy własnych banku (np. 5% funduszy własnych),
· udziału zaangażowania kredytowego w danym sektorze w całości zaangażowania banku,
· bezwzględnej kwoty zaangażowania kredytowego (np. 100 mln PLN).
Limity sektorowe dotyczą górnych pułapów zaangażowania kredytowego w skali banku, a nie poszczególnych jego oddziałów. Możliwości pożądanej dywersyfikacji portfela sektorowego oddziału banku, zlokalizowanego w regionie o określonym profilu gospodarki (np. rolniczym, wydobycia surowców), są bowiem bardzo ograniczone, zwłaszcza gdy centrala banku stwarza bariery dla wzajemnej konkurencji o klienta między swoimi jednostkami organizacyjnymi. Dopiero na szczeblu centrali chodzi o bieżącą kontrolę i monitoring zaangażowania kredytowego wobec określonego sektora gospodarki i stąd skalę akceptowalnego ryzyka, która jest dostosowana do globalnej strategii i polityki kredytowej banku .


V. Limity dla osób, podmiotów powiązanych z bankiem

Problematyką ściśle związaną z dywersyfikacją ryzyka transakcji kredytowej jest polityka kredytowa banku w stosunku do osób i podmiotów z nim powiązanych. Wśród nich wymienić należy: akcjonariuszy, udziałowców, zarząd banku, a także podmioty powiązane z nimi kapitałowo lub personalnie. Główne zagrożenia działalności bankowej generowane przez krąg tych osób/podmiotów w momencie korzystania przez nich z produktów kredytowych (lub z produktów o zbliżonym charakterze) dotyczą:
1) nadmiernej koncentracji wszelkich zaangażowali banku w stosunku do tych osób przekraczającej wyznaczony poziom udziału w funduszu własnym banku,
2) braku analizy zdolności kredytowej przed i w toku trwania transakcji pożyczkowej,
3) przejawów- preferencyjnego traktowania,
4) prób odnoszenia osobistych korzyści kosztem banku, a tym samym kosztem bezpieczeństwa depozytariuszy.

Wśród narzędzi i procedur ograniczania zagrożeń kredytowych generowanych przez osoby powiązane z bankiem wymienić należy:
1) jasne określenie zasad zakwalifikowania (rozpoznania) osób powiązanych z bankiem (formularze informacyjne),
2) wskazanie sposobów i możliwości kredytowania tych osób (regulaminy kredytowania),
3) określenie trybu monitorowania takich transakcji kredytowych (częstotliwość, zakres pozyskiwanej informacji),
4) wyznaczenie pułapów zaangażowania kredytowego, których przekroczenie wymusza dokładniejszą analizę przekazywanych informacji (np. S% kapitałów podstawowych banku),
5) wyznaczenie osób podejmujących decyzje kredytowe dla transakcji przekraczających wyznaczone pułapy oraz trybu podejmowani decyzji.
Podkreślić również należy, że osoby/podmioty powiązane z bankiem muszą podlegać takiej samej weryfikacji (przed, jak i w czasie trwania stosunku kredytowego) zdolności kredytowej jakiej podlegają pozostali kontrahenci banku, a działania komórek kredytowych, kontroli wewnętrznej, rachunkowości nie mogą odbiegać od działań rutynowych podejmowanych w stosunku do pozostałych kredytobiorców. Traktowanie osób/podmiotów powiązanych „na równi" z innymi konsumentami produktów kredytowych umożliwi bankowi bezpieczne funkcjonowanie .


SPIS LITERATURY:
1. Daniluk D., Niemierka S. ,,Regulacje Unii Europejskiej w odniesieniu do norm koncentracji kredytów i innych wierzytelności"; Prawo bankowe 4/95;
2. Fojcik – Mostalska E. „Prawo bankowe Unii Europejskiej”, Unimex, Wrocław 1996,Jaworski L. :,,Współczesny bank", Poltext; Warszawa 2001 r.;Jaworski W. L. , Zawadzka Z., „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, W-wa 2001,
3. Lewandowski D. “Bezpieczne zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku komercyjnym”, Olympus, W-wa 1994,
4. Praca doktorska Jacka Adamka
5. Uchwała nr 7/2001 KNB z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad i warunków uwzględniania wierzytelności oraz udzielonych zobowiązań pozabilansowych przy ustalaniu limitów koncentracji wierzytelności, określeniu innych wierzytelności i udzielonych zobowiązań pozabilansowych, wobec których nie stosuje się przepisów dotyczących limitów koncentracji wierzytelności oraz uwzględniania powiązań banków z innymi podmiotami zależnymi lub działającymi w tym samym holdingu w rachunku koncentracji wierzytelności.
6. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe
7. Wiatr M.S. ,,Ograniczanie koncentracji kredytowej banku; Bank i Kredyt; 1995

Cała praca w wraz z rysunkami w załączniku.