Definicje "Edukacji zdrowotnej"

Zdrowie:
To nie tylko brak choroby, lecz pełny dobrostan społeczny, psychiczny i biologiczny
Światowa Organizacja Zdrowia
Zdrowie:
To nie tylko brak choroby, lecz zespół cech pozytywnych pozwalających człowiekowi na wykorzystanie wszelkich możliwości twórczych oraz osiągnięcie siły i szczęścia.
R. Dubois
Zdrowie:
proces dynamiczny, nie tylko brak choroby czy niedomagania, lecz także dobre samopoczucie oraz taki stopień przystosowania się biologicznego i społecznego do środowiska, jaki jest osiągalny dla danej jednostki w najkorzystniejszych warunkach
M. Kacprzak
Zdrowie:
Jest to proces dynamiczny, system wzajemnych uwarunkowań w relacji organizm-środowisko. Jest to potencjał zdolności przystosowania się organizmu do wymogów środowiska, wyposażający organizm w dyspozycję do utrzymania równowagi pomiędzy nim a wymogami środowiska. Jeżeli możliwości przystosowawcze organizmu przekraczają granice wymogów środowiska, to można mówić o zdrowiu optymalnym. Jeżeli pokrywają się z wymogami środowiska to mówimy o zdrowiu minimalnym.
R. Bures

Zdrowie jednostki i populacji uwarunkowane jest wieloma czynnikami, które można podzielić na cztery podstawowe grupy:
• Styl życia , w tym zachowania zdrowotne 53%
• Środowisko fizyczne i społeczne dotyczące zarówno stopień zanieczyszczenia powietrza, gleby i wody, jak i ograniczenia w dostępie do podstawowych zasobów materialnych niezbędnych dla utrzymania zdrowia 21%
• Czynniki genetyczne 16%
• Działania służby zdrowia zarówno z zakresu medycyny naprawczej, jak i oświaty czy promocji zdrowia 10%

Edukacja zdrowotna (Health education)
Zgodnie z tradycyjnym podejściem edukacja zdrowotna sprowa¬dza się do świadomego stwarzania sposobności do uczenia się, sposobności tak zaplanowanych, by ułatwiały dokonanie się, wcześ¬niej określonej, zmiany zachowania. Tak rozumiana edukacja zdro¬wotna dąży do poprawy i ochrony zdrowia poprzez stymulowane procesem uczenia, dobrowolne zmiany w zachowaniu jednostek. Edukacja przebiega tu dwutorowo: w drodze bezpośredniej edukacji jednostek oraz poprzez użycie w celach edukacyjnych środków ma¬sowego przekazu. Działania skierowane na edukację i rozwój jedno¬stek obejmują podnoszenie poziomu wiedzy o zdrowiu, poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia, budowanie wysokiej samooceny oraz samodzielności. Proces edukacji przebiega w ramach relacji nauczyciel — uczeń, lekarz — pacjent. Edukacja poprzez środki masowego przekazu ma charakter bezosobowy i obejmuje podnoszenie poziomu świadomości społecznej, kreowanie właściwego klimatu wokół prob¬lemów zdrowotnych oraz poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia. Przybierać może formę reklamy, marketingu, serwisu informacyj¬nego, a wykorzystane do tego celu mogą być: radio, telewizja, prasa oraz inne formy publikacji.
Tradycyjnie rozumiana edukacja zdrowotna pozostaje w ścisłym związku z prewencją chorób i jest daleko niewystarczająca z punktu widzenia potrzeb promocji zdrowia. Na¬stawiona jedynie na mobilizację jednostek bywa oskarżona o „obwi¬nianie ofiar" jako że możliwość zmiany własnego zachowania, wskutek oddziaływania szeroko pojętych czynników środowiskowych, często leży całkowicie poza zasięgiem człowieka.
Doświadczenie pokazało, że tradycyjne rozumienie roli edukacji zdrowotnej wpływa znacząco na ograniczenie efektywności jej od¬działywania. Obecnie jest oczywiste, że by była ona skuteczna nie może ograniczać obszaru swego oddziaływania jedynie do jednostek i ich zachowania, zarówno tego sprzyjającego, jak i szkodzącego zdrowiu. Nowoczesna edukacja powinna przebiegać na trzech poziomach:
- podnoszenia poziomu wiedzy i umiejętności związanych z chorobą, funkcjonowaniem własnego organizmu, zapobieganiem, radzeniem sobie w sytuacjach trudnych,
- podnoszenia poziomu wiedzy i umiejętności związanych z korzy¬staniem z systemu opieki zdrowotnej i pojmowaniem zasad jej funkcjonowania.
- zwiększania poziomu świadomości co do czynników społecznych, politycznych i środowiskowych wpływających na zdrowie. W celu podniesienia efektywności oddziaływania edukacyjnego nie¬zbędne jest także stosowanie różnych form edukacji zdrowotnej, w tym także form skierowanych na grupy, organizacje i całe społeczeń¬stwa.
Edukacja zdrowotna w nowym rozumieniu traktowana jest nie tyle jako sposób do uzyskania zmiany jednostkowych zachowań, znanych jako czynniki ryzyka, ile jako potężny środek możliwy do wykorzystania w celu uruchomienia wszystkich dostępnych sił społecznych na rzecz bardzo szeroko pojmowanej zmiany służącej zdro¬wiu, w tym zmiany warunków środowiskowych. „Edukacja dla zmiany" ma tę przewagę nad tradycyjnym modelem edukacji, iż:
• uwzględnia fakt wieloprzyczynowości chorób, biorąc pod uwagę nie tylko behawioralne, ale także społeczne, ekonomiczne i polity¬czne determinanty stanu zdrowia oraz konieczność budowania pro¬gramów edukacyjnych na trzech poziomach: jednostki, społeczności i społeczeństwa.
• posługuje się różnorodnymi strategiami, a programy interwencyjne są tak planowane, by jedne działania nasilały oddziaływanie innych.
• zwraca się ku żywotnym problemom ludzi, których rozwiązania oni sami się domagają.
• zakorzeniona jest w popularnych ruchach na rzecz sprawiedliwości społecznej — takie ruchy, jak ruch na rzecz zdrowia kobiet czy ochro¬ny środowiska, od dawna walczyły o wprowadzenie zmian w polityce zdrowotnej i instytucjach związanych ze zdrowiem. Pierwszoplanowym celem „edukacji dla zmiany" jest stworzenie bar¬dziej humanitarnego, demokratycznego, zdrowego i sprawiedliwego społeczeństwa.
Podsumowując, edukacja odpowiadająca na wyzwania związane z promocją zdrowia powinna:
 wykorzystać pojęcie pozytywnego zdrowia
 stosować innowacyjne podejścia i technologie edukacyjne
 ukierunkowywać się na działania społeczne i społeczne uczestnictwo (nieprofesjonalne)
 stosować wielosektorowe i wielodyscyplinarne podejścia
 rozwijać nowe strategie związane z różnymi poziomami działania (rządowym, legislacyjnym, profesjonalnym, społecznym)
 brać pod uwagę społeczne i środowiskowe czynniki wpływające na decyzje związane ze zdrowiem.
Edukacja zdrowotna w szerszym rozumieniu jest kluczowym narzę¬dziem promocji zdrowia. Odnoszenie sukcesów w procesie promo¬wania zdrowia w istocie zależy bowiem od aktywnego zaangażowa¬nia w ten proces kompetentnej ludności, wyposażonej we właściwą wiedzę i umiejętności.
Edukacja zdrowotna ma do spełniania ogromną rolę w procesie so¬cjalizacji młodych ludzi (por. socjalizacja). Do dziś wykorzystywane są trzy modele edukacji zdrowotnej w róż¬nym stopniu przydatne dla promocji zdrowia: model edukacji zdro¬wotnej zorientowanej na chorobę, model edukacji zdrowotnej zorien¬towanej na czynniki ryzyka, model edukacji zdrowotnej zorientowa¬nej na zdrowie.

Czynnik ryzyka (Risk factor)
W prewencji chorób termin ten obejmuje zachowania, eks¬pozycję środowiskową (biologiczną, ekonomiczną, społecz¬ną), a także cechy jednostki wrodzone lub nabyte, o których wia¬domo, że są związane lub są przyczyną zwiększonej podatności na specyficzne choroby, zaburzenia w stanie zdrowia lub wypadki. Niektóre z czynników ryzyka można modyfikować poprzez pro¬gramy interwencyjne, bazujące na edukacji zdrowotnej. Kryty¬kowane są te rodzaje programów interwencyjnych, które za obiekt oddziaływania przyjmują pojedynczy czynnik ryzyka. Te¬go rodzaju podejście prowadzi bowiem do rozpatrywania go w izolacji od kontekstu społeczno-kulturowego oraz do nieuwzglę¬dnienia oceny ryzyka dokonywanej przez ludzi objętych pro¬gramem (ryzyko postrzegane).

Laickie koncepcje zdrowia (Lay meaning of health)
Nieprofesjonalne koncepcje zdrowia kształtowane w toku zdo¬bywania przez jednostki doświadczenia życiowego w określo¬nym kontekście społeczno-kulturowym i określonych warunkach by¬tu. Wiadomo, że ludzie pochodzący z różnych kultur odmiennie de¬finiują zdrowie, np. dla Tajów zdrowie to tyle co szczęście, dla Mala¬jów to tyle co siła, w kręgu kultury europejskiej zdrowie to najczꜬciej brak choroby. Wiele koncepcji zdrowia jest zależnych od wieku, płci i statusu społecznego, np. znaczenie sprawności fizycznej jako elementu zdrowia zmienia się wraz z wiekiem i może różnić się w przypadku kobiet i mężczyzn. Dobrze znane są także różnice w kon¬cepcjach zdrowia ludzi o wyższym i niższym statusie społecznym. Z punktu widzenia skuteczności działań podejmowanych w promocji zdrowia jest niezwykle istotne, by posiadać informacje na temat, czym dla ludzi jest zdrowie, jak rozumieją oni sposoby dochodzenia do zdrowia oraz jaką wagę przywiązują do zachowań prozdrowotnych.
Pozytywne zdrowie (Positive health)
Stan zdrowia będący czymś więcej niż tylko brakiem objawów chorobowych. Koncepcje pozytywnego zdrowia zwykle dotyczą jakości życia i potencjału, jakim dysponuje człowiek. Składają się na nie: samospełnianie, zdolność do aktywnego życia i twórczości. Pozy¬tywne zdrowie jest bardziej związane z rozwojem niż prostym radze¬niem sobie.
Rozważania związane z pozytywnym zdrowiem w sposób oczywisty wykraczają poza tradycyjne zainteresowania medycyny, tzn. ochronę i przywracanie zdrowia. Stanowi ono centralne pojęcie w filozofii promocji zdrowia.
Styl życia (Lifestyle)
Termin styl życia odnosi się do zespołu codziennych zachowań, specyficznych dla danej jednostki lub zbiorowości. Zakłada się, iż styl życia kształtuje się w procesie wzajemnego oddziaływania bar¬dzo szeroko pojętych warunków życia oraz indywidualnych wzorów zachowań, zdeterminowanych przez czynniki społeczno-kulturowe i cechy osobiste jednostek. Zakres wzorów zachowań możliwy do wy¬korzystania przez jednostki zmienia się w zależności od kontekstu społeczno-środowiskowego. Czynniki społeczne i środowiskowe mogą go bowiem ograniczać lub poszerzać. Z tego też powodu analizowane style życia powinny być rozważane w kontekście indywidualnych do¬świadczeń i warunków życia ludzi. Tylko wtedy bowiem można zro¬zumieć przyczyny ich występowania.
Na style życia składają się zachowania (lub inaczej ciągi zachowań nazwane „postępowaniem"), będące rezultatem wpływu społecznie zdeterminowanych wzorów zachowań i interpretacji sytuacji, two¬rzonych i wykorzystywanych przez grupę jako mechanizmy umożli¬wiające radzenie sobie w życiu.
Standardowe reakcje i wzory zachowań decydujące o kształcie stylu życia przekazywane są jednostkom w procesie socjalizacji, w toku społecznych interakcji z rodzicami, rodzeństwem, grupami rówieśni¬czymi, przyjaciółmi, a także poprzez wpływ szkoły, środków maso¬wego przekazu itp. Nie są one ustalone raz na zawsze, podlegają zmianom w wyniku nieustannych interpretacji i sprawdzania w róż¬nych sytuacjach społecznych. Z punktu widzenia promocji zdrowia ważny jest nie tylko wpływ stylów życia na zdrowie, ale także fakt potencjalnych możliwości dokonywania się zmian w stylach życia. Stąd społeczeństwo powinno być poinformowane o zaletach i wa¬dach poszczególnych zachowań wynikających z określonych stylów życia. Powinny być także zapewnione warunki, by zachowania służą¬ce zdrowiu mogły być realizowane. Jeśli zmierzamy do poprawy sta¬nu zdrowia przez dokonywanie zmian w stylach życia, musimy od¬działywać zarówno na jednostkę, jak i na czynniki związane ze środowiskiem, w którym przebywa. Interwencje podejmowane w związku z dążeniem do zmiany stylu życia, aby były skuteczne, muszą opierać się na współpracy i pełnym współuczestnictwie jednostek i grup, których dotyczą.
Ponadto istotne jest zrozumienie, że tak jak nie istnieje idealny stan zdrowia, tak również nie ma optymalnego dla wszystkich ludzi stylu życia. Takie czynniki, jak kultura, tradycja, wiek, dochód, środowi¬sko domowe i środowisko pracy, powodują, iż pewne sposoby oraz warunki życia są bardziej atrakcyjne, dostępne i właściwe niż inne.

Wskaźnik zdrowia (Health indicator)
Wskaźnik zdrowia to poddająca się bezpośredniemu pomiarowi zmienna, która odzwierciedla jeden lub więcej aspektów stanu zdrowia osób należących do danej populacji. Za przykłady wskaźni¬ków zdrowia posłużyć mogą: poziom odżywienia, rozwój psychospo¬łeczny, wskaźnik immunizacji, współczynniki chorobowości i umie¬ralności. Wskaźniki zdrowia mogą być użyte do konstruowania in¬deksów zdrowia, jako ich komponenty.
Można mówić o dwojakim zastosowaniu wskaźników zdrowia. Z jednej strony mogą one być użyte do oceny zmian w stanie zdrowia populacji, z drugiej strony w sposób bezpośredni lub pośredni do oceny stopnia, w jakim są osiągane cele wdrażanych programów. Uważa się, że dla celów promocji zdrowia powinny być przede wszystkim wykorzystywane, dające się określić ilościowo „pozytywne wskaźniki zdrowia", związane z pomiarem zarówno prozdrowotnych zachowań, jak i warunków środowiskowych wspierających zdrowie („negatywne wskaźniki zdrowia" to te związane z umieralnością, cho¬robą, złym stanem zdrowia).
Mimo preferencji nadanych wskaźnikom ilościowym, w praktyce czę¬sto korzysta się ze wskaźników jakościowych. Istnieje bowiem wiele istotnych zmiennych, które nie dadzą się określić ilościowo, jak np. stopień zaangażowania ludzi w sprawy własnego zdrowia lub subiek¬tywna ocena stanu zdrowia.

Zachowania zagrażające zdrowiu (Risk behaviour)
Zachowanie zagrażające zdrowiu to termin wykorzystywany za¬równo w obszarze prewencji chorób, jak i promocji zdrowia. W prewencji chorób zachowanie zagrażające zdrowiu zaliczane jest do kategorii czynników ryzyka i oznacza specyficzne formy zachowania, co do których wiadomo, że zwiększają podatność na określone cho¬roby lub zaburzenia stanu zdrowia. W ramach podejścia prewencyj¬nego zachowanie zagrażające zdrowiu jest traktowane jako zachowa¬nie irracjonalne, które wymaga zmiany. Podejściu temu nie towarzy¬szy głębsza refleksja na temat powiązań zachowania zagrażającego zdrowiu z kontekstem społeczno-kulturowym życia człowieka — ja¬ko istotny postrzegany jest jedynie związek przyczynowo-skutkowy między zachowaniem zagrażającym zdrowiu (czynnikiem ryzyka), a stanem chorobowym. Tego rodzaju podejście bardzo ogranicza moż¬liwości zrozumienia istoty problemu zachowań zagrażających zdro¬wiu, a tym samym istotnie zmniejsza szansę skutecznego przeciwdzia¬łania ich występowaniu.
Promocja zdrowia, mając na uwadze zwiększenie efektywności od¬działywania, zakłada konieczność poszukiwania źródeł powstawania zachowań zagrażających zdrowiu, przede wszystkim poprzez identy¬fikację roli, jaką pełnią te zachowania w życiu człowieka. W promocji zdrowia przyjmuje się, że zachowania zagrażające zdrowiu rodzą się z bezsiły. Zgodnie z tym założeniem kluczem dla właściwego roz¬umienia istoty zachowań zagrażających zdrowiu jest rozpatrywanie ich z perspektywy mechanizmów radzenia sobie (por. radzenie so¬bie). Zachowanie zagrażające zdrowiu może bowiem stanowić sposób, w jaki jednostka próbuje radzić sobie z trudnościami dnia codzienne¬go oraz odzyskiwać psychiczną i fizyczną równowagę. Niektóre z za¬chowań zagrażających zdrowiu są wzmacniane przez kulturowo uwa¬runkowaną akceptację społeczną dla ich występowania. O istnieniu takiej akceptacji świadczy używanie takich powiedzeń, jak: napij się, zapal sobie, weź pigułkę. Jeśli te kulturowo wyznaczone zachowania dostosowawcze z zachowań sporadycznych przekształcają się w ele¬menty stylu życia, mogą stać się bardzo groźne dla zdrowia.
W promocji zdrowia zwraca się uwagę na fakt, że podjęcie decyzji o zachowaniu zagrażającym zdrowiu nie zawsze jest sprawą wolnego wyboru. Zdarza się, że jest desperacką reakcją na napotykane prob¬lemy, z którymi człowiek nie potrafi sobie poradzić w inny sposób. Zachowanie zagrażające zdrowiu może odgrywać zasadniczą rolę w odnajdowaniu tożsamości jednostki oraz testowaniu zakresu kontroli, jaką sprawuje ona nad środowiskiem i samą sobą. Tego rodzaju funkcja zachowań zagrażających zdrowiu pozwala lepiej zrozumieć przyjmowanie przez niektórych młodych ludzi wzorów zachowań za¬grażających ich zdrowiu. Różnorodność funkcji pełnionych przez za¬chowania zagrażające zdrowiu wydaje się sugerować, że nie zawsze trzy komponenty zdrowia: społeczny, psychiczny i fizyczny dają się pogodzić. To co irracjonalne z punktu widzenia zdrowia fizycznego nie musi być irracjonalne z psychicznego czy społecznego punktu wi¬dzenia. Ponadto należy pamiętać, że każda decyzja związana z reak¬cją w sytuacji społecznej jest zdeterminowana przez to, jakie ryzyko jest uznawane za dopuszczalne. Zazwyczaj ocena tej „dopuszczalnoś¬ci" nie jest oparta o racjonalne kryteria i nie zawsze poddaje się kon¬troli jednostki. Często właśnie zachowanie zagrażające zdrowiu jest postrzegane jako możliwy do zaakceptowania sposób radzenia sobie z trudnościami życiowymi. Stąd zapewnienie ludziom możliwości ko¬rzystania z różnych sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych, zarówno poprzez wyposażenie ich w umiejętność samodzielnego, nie szkodzącego zdrowiu reagowania, jak i poprzez wprowadzenie zmian w otaczającym ich środowisku staje się jednym z podstawo¬wych celów strategicznych promocji zdrowia.