Miejsce prawa cywilnego w systemie prawa i jego źródła

Każdy system stanowi pewną całość złożoną z określonych, powiązanych ze sobą elementów. System prawa można określić jako system nominalny (tj. system złożony z abstrakcyjnych pojęć) i sztuczny (czyli powstały w sposób zależny od działań ludzkich). Jak każdy system, tak i system prawny, stanowi logicznie uporządkowaną i wewnętrznie zharmonizowaną całość. Podstawowymi jego składowymi jednostkami są abstrakcyjne i generalne normy prawne. Nie można zaliczyć do tego systemu norm będących rezultatem procesu stosowania prawa (czyli konkretnych, indywidualnych)1. Między normami należącymi do systemu prawnego zachodzą różnorakie relacje. Powyższe powiązania można rozpatrywać z punktu widzenia pionowej struktury systemu prawa. Określa się je wtedy mianem związków hierarchicznych i treściowych. Powiązania te wynikają z hierarchii norm. Związki hierarchiczne polegają na tym, że norma niższa musi mieć swą podstawę obowiązywania w normie wyższej. Wynika z tego, iż stanowienie jednych norm odbywać się powinno zgodnie z rozstrzygnięciami norm hierarchicznie wyższych. Norma wyższa określa warunki uznania normy niższej za obowiązującą, tj. należącą do konkretnego systemu prawa (tzw. więź formalna). Związki treściowe przejawiają się m.in. w istnieniu wspólnej podstawy aksjologicznej norm należących do danego systemu prawnego. W związku z czym twórca prawa zobligowany jest do respektowania wartości moralnych, politycznych i zwyczajowych (tzw. więź materialna). Powiązania tego typu przejawiają się np. w zasadach prawa, które są generalnymi wzorami unormowań i jako takie mogą obejmować cały system (np. zasada równości prawnej obywateli) lub jego część (np. zasada równości stron w prawie cywilnym). Wyrazem więzi treściowej jest także jednolitość pojęć języka prawnego (np. terminy „osoba fizyczna" i „osoba prawna" to pojęcia należące
do uniwersalnego języka prawnego, oznaczające w każdym przypadku to samo Związki treściowe oparte być mogą również na delegacjach ustawowych, które zawierają zwykle wskazówki co do treści przepisów stanowionych na ich podstawie2.
Normy prawne jako najmniejsze, elementarne cząstki budowy systemu prawnego składają się na tzw. gałęzie prawa. Podział prawa na gałęzie wyraża się w poziomej strukturze systemu prawnego. Mianem gałęzi prawa określa się zespół norm prawnych regulujących stosunkowo szeroką grupę jednorodnych stosunków społecznych. Gałęzie prawa systematyzują się w tzw. prawo publiczne i prawo prywatne. Jeśli stosunki prawne pozostawione są przez prawo do uregulowania przez zainteresowane osoby, to należą do dziedziny prawa prywatnego. Prawo prywatne normuje swobodne relacje między uprawnionymi podmiotami, głównie z zakresu obrotu majątkowego, spraw rodzinnych itp. Jeżeli zaś prawo wyklucza swobodną dyspozycję jednostek, względnie w znacznej mierze ją ogranicza - głównie z uwagi na doniosłość społeczną lub gospodarczą- wówczas stosunki te i regulujące je przepisy zalicza się do prawa publicznego. Prawo publiczne reguluje przędę wszystkim stosunki między państwem a jednostką oraz między organami państwa.
Przyjmując powyższe kryterium podziału, do norm prawa publicznego zaliczyć można np.: normy prawa konstytucyjnego, administracyjnego, finansowego czy prawa pracy; zaś przykładem prawa prywatnego może być właśnie prawo cywilne i prawo rodzinne. Normy prawne usytuowane w ramach poszczególnych gałęzi prawa można także podzielić na prawo materialne i formalne. Prawo materialne jest zespołem norm regulujących merytoryczną treść stosunków społecznych Zawierają one uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa oraz ewentualne sankcje za ich przekroczenie lub niedopełnienie. Normy prawa materialnego mają charakter pierwotny. Stanowią istotę systemu prawa. Prawo formalne (procesowe) można zdefiniować jako ogół norm regulujących tryb postępowania przed organami państwa w związku z dochodzeniem uprawnień i obowiązków określonych w prawie materialnym. Normy prawa formalnego mają wtórny charakter. Spełniają rolę służebną względem norm prawa materialnego3.
Prawo cywilne można zaklasyfikować jako gałąź prawa prywatnego. Dzieli się ono na: a) prawo cywilne materialne (w uproszczeniu określane po prostu jako prawo cywilne) Prawo cywilne (materialne) odnosi się do szerokiego zakresu
stosunków społecznych. Obejmuje normy, które regulują stosunki majątkowe pomiędzy równorzędnymi podmiotami. Porządkują je m.in.:
> zasada równorzędności stron,
> zasada swobody umów,
> zasada ochrony praw nabytych.
Zasada równorzędności stron oznacza, że żaden z podmiotów nie
jest wyposażony w uprawnienia władcze względem drugiego. Strony zawierające umowę są względem siebie autonomiczne. Równość stron (w odniesieniu do siebie i prawa) oraz brak podległości względem innego obywatela jest jednym z atrybutów demokracji. Można zauważyć istotne różnice między funkcjonowaniem zasady równości na gruncie różnych gałęzi prawa. Nieco inaczej - niż w prawie cywilnym - przedstawia się kwestia równości np. w prawie administracyjnym bądź karnym, co nie oznacza, że ta zasada nie jest na gruncie tych gałęzi realizowana. Równość przejawia się tam w formule, że te same kategorie adresatów winny być traktowane w taki sam sposób. Chociaż faktycznie po obu stronach stosunku np. administracyjno-prawnego są dwa podmioty, z których jeden (organ administracji) władczo narzuca swą wolę drugiemu (jednostce lub organowi niższego stopnia). Ten drugi podmiot musi wykonać nakaz lub zakaz zawarty w decyzji administracyjnej. Zobligowany jest do realizacji obowiązku wynikającego z indywidualnego rozstrzygnięcia. Metodę regulowania stosunków społecznych stanowi tu zatem władztwo państwowe. Organy administracji mogą w ramach swych kompetencji wydawać nakazy i zakazy zwane decyzjami administracyjnymi. W prawie cywilnym żadna strona stosunku cywilnoprawnego nie jest podporządkowana, tak więc żaden podmiot nie może narzucić swojej woli drugiemu. Zasadniczym przejawem szerokiej autonomii woli stron jest swoboda decyzji w kształtowaniu stosunków cywilnoprawnych. Podmiot prawa cywilnego ma np. możliwość wyboru kontrahenta, może sam decydować czy zawrzeć umowę, czy dochodzić swych roszczeń przed sądem. Prawo cywilne opiera się zatem na zasadzie swobody umów. Zasada swobody umów wynika z autonomii woli stron. Pojęcie autonomii woli stron ma szerszy zakres znaczeniowy. Zasada ochrony praw nabytych jest traktowana jako jeden z podstawowych elementów państwa demokratycznego. Stanowi regułę ogólną przewijającą się przez cały system prawny, szczególnie istotną w prawie cywilnym. Polega na zakazie arbitralnego odbierania lub ograniczania praw podmiotowych - zawartych w normach ogólnych obowiązujących z mocy konstytucji - przez zmianę przepisu prawa. Uzupełnieniem przedstawionych wyżej głównych zasad są zasady szczegółowe, typowe dla prawa cywilnego, tj.: zasada pacta sunt servanda i klauzula rebus sic stantibtis. Zasada pacta sunt servanda oznacza, że umowy powinny być dotrzymywane. Zobowiązania nie mogą być zrywane jednostronnie. Gdy tak się zdarzy, strona działająca samowolnie nie może liczyć na ochronę prawa i powinna być przygotowana na sankcje przewidziane przez prawo cywilne. Arbitralność zachowania nie jest przez prawo cywilne tolerowana.
Istnieje jednak możliwość sądowego przekształcenia warunków umowy, co stanowi wyjątek od zasady pacia sunt servanda. Gwarantuje to klauzula rebus sic stantibus - zastrzeżenie zawarte w prawie, że umowa obowiązuje dopóty, dopóki stosunki istniejące przy jej zawarciu nie ulegną zasadniczej zmianie. Podstawową kategorią prawa cywilnego jest pojęcie uprawnienia. Oznacza ono to, do czego dany podmiot ma prawo, a więc to, co działającemu wolno. Powyższe ujęcie jest nieco inne niż np. w prawie karnym, gdzie ustawodawca wyraźnie określa, co się nakazuje albo czego się zakazuje. W prawie cywilnym z dozwolenia zawartego w normach prawnych wynikają określone uprawnienia. Uprawnienia te są elementami tzw. prawa podmiotowego. Charakterystyczna treść uprawnień i ich wzajemne powiązania decydują, o jakie prawo podmiotowe chodzi w danym konkretnym przypadku. Podmiot prawa cywilnego może, ale nie musi, korzystać z przysługującego mu uprawnienia. Uprawnieniom, jakie przyznaje prawo cywilne, odpowiadają obowiązki nałożone na inne podmioty. W prawie cywilnym wyodrębnić można tzw. prawa podmiotowe bezwzględne oraz prawa podmiotowe względne. Prawa podmiotowe bezwzględne są skuteczne względem wszystkich podmiotów - erga omnes. Zalicza się do nich: prawo własności, prawo użytkowania wieczystego, ograniczone prawa podmiotowe (patrz: Rozdział III), a także prawa osobiste, np.: zdrowie, wolność, cześć, nietykalność mieszkania (art. 23 kc). Istota praw podmiotowych tego typu polega na tym, że osoba uprawniona (np. właściciel, użytkownik) może korzystać ze swojego prawa (np. własności, użytkowania) w sposób niezakłócony. Uprawnieniu temu odpowiada ciążący na pozostałych podmiotach obowiązek nieprzeszkadzania osobie uprawnionej w realizacji jej prawa. Wiąże się z tym możliwość wystąpienia przez podmiot uprawniony z roszczeniem przeciwko tym wszystkim, którzy zakłócają mu wykonywanie jego prawa. Istota praw podmiotowych względnych (patrz: Rozdział IV} polega na tym, iż osoba uprawniona (wierzyciel) może wystąpić z roszczeniem przeciwko konkretnej osobie zobowiązanej (dłużnikowi). Prawa te są zatem skuteczne tylko - inter parłeś - względem indywidualnie oznaczonego podmiotu (np. uprawnieniu kupującego do otrzymania rzeczy odpowiada obowiązek jej wydania przez określonego sprzedawcę). Wyjaśnić w tym miejscu należy znaczenie pojęcia, które padało wyżej, tj. roszczenia. Roszczenie to uprawnienie polegające na możliwości żądania przez uprawnionego w konkretnej sytuacji określonego zachowania się innego podmiotu zobowiązanego. Roszczenie skorelowane jest z bezpośrednim obowiązkiem innej osoby. W prawie cywilnym uczestnicy obrotu, jeżeli chcą korzystać z możliwości stwarzanych im przez prawo oraz realizować swe roszczenia, muszą być aktywni. Aparat państwowy odgrywa w tym rolę subsydiarną (pomocniczą). Wynika z tego charakterystyczna odmienność skutków nieznajomości prawa cywilnego i innych gałęzi prawa. Jedną z podstawowych zasad prawnych jest reguła: ignorantia iuris nocet (nieznajomość prawa szkodzi). Oznacza ona, że nie można tłumaczyć się nieznajomością prawa. Nieznajomość prawa nie zwalnia bowiem od obowiązków czy odpowiedzialności. Uznanie tej zasady uniemożliwia np. skuteczne powoływanie się sprawcy przestępstwa na tzw. „nieświadomość bezprawności czynu", czyli na to, że nie wiedział on, iż popełnia przestępstwo. Jeżeli obywatele nie znają nakazów lub zakazów sformułowanych w prawie karnym lub administracyjnym, może to spowodować negatywne dla nich skutki. Ale ich bierność i prawna ignorancja w żadnym stopniu nie wpłynie na funkcjonowanie prawa, na realizację zawartych w nim przepisów. Inicjatywa działania należy tu bowiem do właściwych organów państwowych. Inaczej jest w prawie cywilnym. Jeśli sami uczestnicy obrotu prawa nie będą znali swoich uprawnień, nie będą mogli z nich korzystać. Nie wyręczy ich w tym żaden organ państwowy. Dlatego, jak się wydaje, zasada ignorantia iuris nocet ma tu dużo większe znaczenie niż w innych gałęziach prawa. Dotyczy bowiem nie tylko prawa stanowionego, ale także świadomości własnych, podmiotowych praw jednostki. Prawo cywilne operuje bardziej zróżnicowanymi sankcjami niż np. prawo karne (za przestrzeganiem którego stoją tzw. sankcje represyjne) lub administracyjne (np. przymusowe wykonanie - egzekucja). Podmiot prawa cywilnego naraża się na sankcję, głównie majątkową, gdy narusza swoje obowiązki określone w umowie (np. niedotrzymanie terminu wykonania umowy, dostarczenie towaru złej jakości). Innym rodzajem sankcji może być np. nieważność czynności prawnej. Następuje ona wtedy, gdy ktoś działa niezgodnie z treścią zakazu lub nakazu płynącego z treści ustawy (np. zawarcie umowy o sprzedaż nieruchomości bez wymaganej pod rygorem nieważności formy notarialnej). Najczęściej sankcje cywilne polegają więc na: obowiązku naprawienia szkody (poprzez przywrócenie stanu poprzedniego albo zapłacenie odszkodowania), nieważności czynności prawnej, przekształceniu stosunku prawnego
b) prawo cywilne formalne (inaczej określane jako prawo procesowe albo tzw. postępowanie cywilne). Postępowanie cywilne (tzw. prawo procesowe lub prawo formalne) jest zespołem norm regulujących postępowanie w sprawach cywilnych przed sądami powszechnymi. Sprawy cywilne mogą być sprawami procesowymi i nieprocesowymi. Sprawy procesowe to takie, które powstają na tle jakiegoś roszczenia cywilnoprawnego, Między stronami istnieje więc sprzeczność interesów (spór). Sprawy nieprocesowe mają charakter tzw. spraw niespornych. Celem postępowania jest tu wydanie przez sąd orzeczenia stwierdzającego tylko istnienie lub nieistnienie jakiegoś prawa. Prawo procesowe cywilne statuuje zasady postępowania sądowego i tryb tego postępowania. Określa prawa i obowiązki stron oraz innych uczestników postępowania. Ponadto reguluje tryb wykonywania i zaskarżania orzeczeń sądowych.