Bariery wzrostu gospodarczego
Rozdział 1. Wzrost gospodarczy: znaczenia, mechanizm i uwarunkowania
1.1. Znaczenie wzrostu gospodarczego i jego mierniki
Rozwój ekonomiczny państwa jest niezbędny do zaistnienia postępującej poprawy jakości życia obywateli. Szczególnie duże znaczenie ma dla krajów, które z różnych przyczyn, znajdują się na dorobku i dopiero aspirują do grona podmiotów, gdzie stopa życiowa jest najwyższa. Wśród tych państw jest Polska, z punktu widzenia której istotne jest to, aby legitymować się ciągłym wzrostem gospodarczym. Rzeczypospolitej Polskiej poświęcono jednakże kolejny rozdział pracy, natomiast tutaj skupiono się na zaprezentowaniu podstawowych definicji oraz informacji związanych z przedmiotem badań. W kolejnych czterech podrozdziałach omówiono: znaczenie i mierniki wzrostu gospodarczego, mechanizmy i źródła, a także czynniki i modele tegoż wzrostu, a na koniec podjęto się omówieniu uwarunkowań niezbędnych dla realizacji zrównoważonego wzrostu.
Wzrostem gospodarczym jest proces zwiększania zasobów dóbr oraz usług konsumpcyjnych. W konsekwencji oznacza on zwiększanie ich ilości przypadającej na jednego mieszkańca kraju. O wzroście można mówić w sytuacji, gdy ma on charakter realny i jest mierzony w sposób eliminujący zniekształcający wpływ zmian cen, procesów inflacyjnych i innych elementów1. Wzrost gospodarczy stanowi podstawę do zwiększania się poziomu życia obywateli, zwiększenia inwestycji, a także lepszego rozwoju sfery budżetowej. Zatem mówiąc o wzroście trzeba rozumieć sytuację, w której efekt gospodarowania danego społeczeństwa poprawia się z roku na rok. Oznacza to, że zdolność danego kraju do produkcji towarów i usług pożądanych przez ludzi jest coraz większa. Jest to ujęcie ilościowe, w ramach którego obserwowane są wielkości ekonomiczne różnego typu i mierniki opracowane do odzwierciedlenia trendu2. Zatem jest to długookresowy proces prowadzący do powiększania się potencjału produkcyjnego gospodarki, do wzrastania wytworzonego w niej produktu, a przez to lepszego zaspokajania potrzeb społeczeństwa3. To też pokazuje wagę tego wzrostu.
Innymi słowy wzrost gospodarczy powinien być postrzegany jako powiększenie się realnej wartości produktu krajowego brutto w gospodarce4. To każe przejść do mierników wzrostu gospodarczego. Warto zauważyć, że mierniki te mogą być obliczane w ramach dwóch podstawowych metod. Pierwszą jest MPS (material produkt system), natomiast druga to metoda SNA (system of national accounts). Pierwsza metoda opiera się na koncepcjach pracy produkcyjnej A. Smitha i K. Marksa. Mierniki wówczas są ustalane w oparciu o skład tylko efektów produkcji materialnej i sfery usług. W związku z tym cała sfera usług niematerialnych, a więc nauka, oświata, czy też kultura nie jest uwzględniana w ramach miernika. Jest to słabość metody, że odrzuca cały istotny aspekt funkcjonowania państwa. Dlatego też często sięga się metodę SNA, która opiera się na założeniu, że każda praca społecznie użyteczna służy powiększeniu dobrobytu, w związku z czym powinna znajdować odzwierciedlenie w miernikach wzrostu gospodarczego5. Do kluczowych mierników wzrostu gospodarczego zalicza się:
produkt krajowy brutto (PKB, w języku angielskim gross domestic produkt – GDP);
produkt narodowy brutto (PNB, gross national produkt – GNP);
produkt narodowy netto (PNN, net national produkt – NNP);
dochód narodowy (DN, national income – NI);
dochód osobisty (DN, personal income – PI);
dochód rozporządzalny (DR, disposable personal income – DPI, bądź też DI)6.
Warto każdy z tych wskaźników teraz przeanalizować, zarówno z punktu widzenia teorii obliczania oraz poziomu parametry dla wybranych krajów. Produkt krajowy brutto jest wartością wszystkich produktów (zarówno towarów, jak i usług), które są wytwarzane przez czynniki produkcji umiejscowione na terenie kraju w danym okresie (zazwyczaj rocznym)7. Patrząc na wykres 1 widać, że w skali 2014 roku Polska wyprodukowała dóbr i usług na poziomie 546 miliardów dolarów amerykańskich. Największe gospodarki – chińska oraz amerykańska generują PKB o wartości ponad 10 bilionów dolarów.
Wykres 1: Produkt krajowy brutto Polski i wybranych krajów w 2014 roku (w miliardach USD)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Międzynarodowy Fundusz Walutowy, http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/basics/gdp.htm (dostęp: 29.09.2015)
Natomiast warto zauważyć, że czysty wskaźnik PKB stosunkowo niewiele mówi. Przykładowo Indie mają PKB czterokrotnie większe, niż Polska, natomiast nie zmienia to faktu, że jakość rozwoju gospodarczego jest tam niższa. Dlatego też ważny jest wskaźnik PKB per capita. Wówczas dzielony jest całkowity PKB przez liczbę mieszkańców danego kraju8. Wyniki są już wówczas znacznie inne. Stany Zjednoczone wciąż mają bardzo wysokie PKB, natomiast jest ono 4 razy większe, niż chińskie, mimo że PKB ChRL stanowi około 60% PKB USA. Podobnie polskie PKB na głowę jest niemal pięciokrotnie większe od indyjskiego, mimo że nominalnie jest czterokrotnie mniejsze. Widać to na wykresie 2.
Wykres 2: Produkt narodowy brutto Polski i wybranych krajów w 2014 roku (w int$)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Międzynarodowy Fundusz Walutowy, http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/basics/gdp.htm (dostęp: 29.09.2015)
Jeśli chodzi o produkt narodowy brutto to stanowi on opis kondycji gospodarki narodowej i jest on sumą: konsumpcji, inwestycji, wydatków państwa, eksportu netto oraz salda płatności z tytułu własności czynników produkcji. Produkt narodowy netto stanowi z kolei różnicę PNB oraz amortyzacji9. Tym razem nie zaprezentowano danych na wykresach, natomiast warto znać metodykę liczenia PNB oraz PNN, gdyż będzie to wskaźnik wykorzystywany w kontekście analizy Polski zamieszczonej w następnym rozdziale pracy.
Wykres 3: Dochód narodowy Polski i wybranych krajów w 2014 roku (per capita w USD)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Międzynarodowy Fundusz Walutowy, http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/basics/gdp.htm (dostęp: 29.09.2015)
Jeśli zaś chodzi o wykres 3, to pokazano na nim dochód narodowy. Jest to miara produkcji wytworzonej w danym czasie, powstające z wykorzystaniem czynników produkcji, które należą do obywateli danego kraju. Nie jest ważne miejsce ich użycia. Faktycznie jest on liczony jako różnica między PKB oraz amortyzacją. Dochód narodowy określa więc ilość środków, które gospodarka może przeznaczyć na wydatki oraz inwestycje po odłożeniu odpowiedniej ilości na sfinansowanie amortyzacji i utrzymanie zasobów kapitałowych na aktualnym poziomie10. Szczególnie ciekawa jest ogromna różnica między dochodem narodowym per capita w USA oraz w Chinach, znacznie większa, niż w przypadku PKB na głowę. Podobnie, gdy spogląda się na Polskę, to widać, że DN jest o prawie połowę mniejszy, niż PKB per capita.
Wykres 4: Dochód osobisty w Polsce i wybranych krajach w 2014 roku (w USD)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: UNECE, http://w3.unece.org/PXWeb/en/ (dostęp: 29.09.2015)
Innym ciekawym miernikiem jest dochodów osobisty, który pokazano na wykresie 4. Wskaźnik ten ujawnia wszystkie dochody rzeczywiste otrzymywane przez gospodarstwa domowe, które powiększa się o wpłaty transferowe otrzymywane od państwa i pomniejszone o podatki. Są to więc dochody, jakie gospodarstwa mogą przeznaczyć na konsumpcję lub oszczędności11. W przypadku Polski jest to 1753 dolary, natomiast na przykład w państwach biedniejszych, takich jak Indie, Brazylia, czy Chiny wskaźnik ten jest wielokrotnie niższy.
Wykres 5: Dochód rozporządzalny Polski i wybranych krajów w 2014 roku (w USD)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: OECD, https://data.oecd.org/hha/household-disposable-income.htm (dostęp: 29.09.2015)
Ostatnią zmienną, którą się zajęto w tym miejscu jest tak zwany dochód rozporządzalny. Widać go na wykresie 5. Dochodem rozporządzalnym są wydatki na towary oraz usługi konsumpcyjne powiększone o przyrost oszczędności w danym okresie12. Jak widać poziom jego jest w Stanach Zjednoczonych kilkukrotnie wyższy, niż w Polsce, natomiast dystans w ramach tego wskaźnika jest większy, niż na przykład jeśli chodzi o PKB per capita. Okazuje się więc, że gospodarstwa domowe w USA są w stanie znacznie więcej wydatkować oraz oszczędzać w skali roku, niż polskie. Każdy z opisywanych powyżej wskaźników pokazuje dystans między poszczególnymi krajami.
Wykres 6: Wzrost produktu krajowego brutto (zmiana procentowa w stosunku do roku poprzedniego) Unii Europejskiej, strefy euro i Polski
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/File:Real_GDP_growth,_2003–13_(%25_change_compared_with_the_pre vious_year;_average_2003–13)_YB14.png (dostęp: 29.09.2015)
Natomiast warto zauważyć, że najwięcej pokazują informacje obrazujące wzrost, lub spadek danego wskaźnika. Na wykresie 6 znajduje się prezentacja poziomu wzrostu produktu narodowego brutto Unii Europejskiej. Można zatem zauważyć, że przez większość okresu 2003-2013 Wspólnota notowała dodatni wzrost gospodarczy. Ponadto analiza może nie tylko obejmować poszczególne lata, ale także zwrócić uwagę na cały badany okres. Wówczas to Unia Europejska zanotowała przez dekadę wzrost rzędu 1,1% (porównując rok 2013 do 2003), strefa euro – 0,8%, natomiast Polska 4%13. Ta dynamika jest zdecydowanie najciekawsza dla analizy wewnętrznej PKB, gdyż uświadamia, jaki progres w tym zakresie został dokonany przez państwo. Z drugiej strony porównania poszczególnych państw również są korzystne, gdyż ujawniają różnice między nimi. Dalsze rozważania na temat wzrostu gospodarczego zostaną pokazane w kontekście jego mechanizmu oraz źródeł.
1.2. Mechanizmy i źródła wzrostu gospodarczego
Współczesne państwa dążą do legitymowania się coraz bardziej korzystnym poziomem wskaźnika wzrostu gospodarczego. Ten jest definiowany jako powiększanie się zdolności społeczeństwa do produkcji dóbr oraz usług14. Powstaje jednak pytanie, jaki jest mechanizm wzrostu. Chodzi o sekwencję, która jest niezbędna do tego, ażeby dynamicznie zwiększał się poziom produkcji. Znajomość mechanizmu jest tym ważniejsza, że jego zrozumienie będzie kluczowe dla kwestii barier, a więc faktycznych blokad sekwencji prowadzącej do wzrostu gospodarczego. Ograniczeniom poświęcono dalsze części tej pracy, natomiast tu obok mechanizmu skupiono się na źródłach wzrostu gospodarczego. Zatem zastanowiono się, co sprawia, że takowy wzrost jest możliwy. Można domniemywać, że wśród kluczowych korzeni zjawiska będzie jakość funkcjonowania poszczególnych podmiotów gospodarczych, ale także polityki ekonomicznej rządu i inne zmienne, które ostatecznie prowadzą do powstania oraz długofalowego utrzymania wzrostu gospodarczego.
To powinno stanowić cel każdego państwa, który chce, aby jego obywatele żyli w możliwie jak najbardziej przyjaznym środowisku. Dzięki wzrostowi gospodarczemu możliwe jest finansowanie usług publicznych, a także poprawianie się ogólnej jakości życia. Istotny wydaje się mechanizm, którego rozwój został zaprezentowany na poniższym rysunku 1, gdzie widać cztery fazy. Początkowo mechanizm rozwoju dotyczył gospodarki naturalnej, która transformowała się w stronę towarowej, a dalej wschodzącej i nastawionej na technologię15. Zatem mechanizmem wzrostu jest dążenie gospodarki do transformacji i poprawy jakości funkcjonowania.
Rysunek 1: Fazy rozwoju mechanizmu wzrostu gospodarczego
Źródło: opracowanie własne na podstawie: K. Brzoska, A. Lewandowska, Wzrost gospodarczy w dobie zrównoważonego rozwoju [w:] Problemy gospodarki światowej, tom III, M. Kuczmarska, I. Pietryka (red.), IBG i PTE, Toruń 2013, s. 85.
Z punktu widzenia mechanizmu należy zwrócić uwagę na istnienie mechanizmu rynkowego, samokorekcyjnego, który wpływa dodatnio na wzrost gospodarczy. Ważne są także kwestie związane z progiem wejścia na rynek16. Tak więc mechanizm wzrostu gospodarczego jest efektem inicjatywy wolnorynkowej. Istotą bowiem gospodarki rynkowej jest nastawienie przedsiębiorców na zysk warunkowany grą rynkową popytu i podaży17. Zatem firmy w gospodarce działają przede wszystkim, aby osiągać cele ekonomiczno-finansowe. Chcą więc maksymalizować zysk, ale także osiągać coraz większy udział w rynku i pośrednio lepiej zarabiać z każdym kolejnym rokiem18. Zatem mechanizm wzrostu gospodarczego jest bezpośrednio wkomponowany w istotę gospodarki rynkowej, w ramach której zakłada się, że zarówno osoby prywatne, jak i firmy chcą się bogacić, a przy ograniczoności zasobów musi to oznaczać zwiększanie się rynku i zyskowności, gdyż w tylko w ten sposób można doprowadzić do sytuacji, w której gospodarka rozwija się.
Drugą kwestią, która wydaje się mieć bardzo istotne znaczenie jest polityka gospodarcza. Zgodnie z definicją jest to sposób sprawowania władzy państwowej w nowoczesnym systemie gospodarczym. A zatem polityką gospodarczą są środki, które państwo dobiera, ażeby realizować swoje interesy o charakterze ekonomicznym. Innymi słowy mowa jest o całokształcie świadomych działań zorientowanych na gospodarkę, jej funkcjonowanie, strukturę oraz, co jest najważniejsze dla tej pracy – dynamikę, a więc tempo rozwoju. Wpływając na kształt oraz funkcjonowanie ustroju gospodarczego oraz powiązania z zagranicą podejmuje się działania w procesie ekonomicznym, które przyniosą racjonalne i efektywne skutki19. Zatem poza mechanizmem rynkowym drugim mechanizmem wzrostu gospodarczego są działania podejmowane przez władzę publiczną.
Istnieje wiele źródeł wzrostu gospodarczego. Przede wszystkim są to czynniki krótkoterminowe, takie jak popyt konsumpcyjny oraz inwestycyjny krajowy i zagraniczny. Istotne są także czynniki długoterminowe, a więc na przykład podaż i efektywność czynników wytwórczych oraz handel zagraniczny. Wpływają również inne czynniki: stan zatrudnienia, dynamika inwestycyjna, postęp techniczny, czy też podaż czynnika wytwórczego. Natomiast warto zauważyć, że fundamentem wzrostu gospodarczego są głównie takie czynniki jak własność prywatna, wolność gospodarcza, konkurencyjność i innowacyjność, stabilność monetarna oraz inne20. Przy czym w zależności od opcji ideologicznej (neoliberalnej, czy keynesistowskiej) znaczenie poszczególnych czynników i rola państwa będzie różnie postrzegana21. Zestaw źródeł wzrostu znalazł się na rysunku 2.
Rysunek 2: Wybrane źródła wzrostu gospodarczego
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Narodowy Bank Polski, https://www.nbportal.pl/slownik/wzrost-gospodarczy (dostęp: 28.09.2015)
Warto jeszcze zauważyć, że wzrost gospodarczy może być postrzegany w kilku perspektywach czasowych i mówi się o wzroście krótkookresowym, średniookresowym oraz długookresowym. Ten pierwszy występuje w gospodarkach o wysokim bezrobociu, niewykorzystanym kapitale oraz ziemi, a zaangażowanie tych czynników produkcji powoduje wzrost PKB. Wzrost gospodarczy średnio- oraz długookresowy jest natomiast domeną tych gospodarek, gdzie ma miejsce właściwe wykorzystanie wszystkich czynników produkcji. Dzięki temu, że zwiększa się podaż pracy oraz kapitału, a także rośnie efektywność wykorzystania czynników produkcji możliwe jest generowanie wzrostu mimo, że zasoby są w pełni zaangażowane22. To wskazuje także na inną rzecz – wzrost gospodarczy zależy od struktury danego kraju i będzie różnił się w zależności od analizowanego państwa i tego, jaką strukturę przybiera jego gospodarka narodowa.
Na koniec warto zastanowić się nad relacją pomiędzy wzrostem oraz rozwojem gospodarczym. Nie są to bowiem kategorie tożsame, przy czym jednak odnoszą się do tego samego obszaru i pokazują, czy dany kraju idzie w dobrym, czy też w niekorzystnym kierunku. Należy zauważyć, że rozwój jest to ogólny, zachodzący w czasie proces zmian. Z punktu widzenia organizacji – czy to niewielkiej, takiej jak przedsiębiorstwo, czy też dużej, takiej jak państwo – rozwój powinien być analizowany całościowo, bądź też odnosić się do pojedynczych aspektów. Dotyczy on wszelkich zmian, zarówno ilościowych, jak i jakościowych i proces ten jest pożądany, kształtowany, choć zazwyczaj trudno jest w pełni wpływać na wszystkie czynniki rozwoju23. We współczesnej gospodarce rynkowej opartej na wiedzy rozwój oraz innowacyjność są faktycznie elementarnymi celami24. Dlatego należy wypracować mechanizm, który umożliwia ich realizację.
Zwraca się w literaturze uwagę, że wzrost gospodarczy jest zagadnienie węższym, niż rozwój ekonomiczny. W praktyce jest to jeden z komponentów tegoż rozwoju, który oznacza wzrost wskaźników zmiany ilościowej. Zatem pokazuje się, o ile więcej wyprodukowano w danym roku produktów oraz usług w danym kraju, co znajduje odzwierciedlenie w parametrze produktu krajowego brutto. Natomiast rozwój gospodarczy pokazuje również skalę przemian w ramach wskaźników jakościowych. Tak wiec odnosi się do takich kwestii jak: przekształcenia strukturalne, zmiany technologiczne i postęp techniczny, polepszenie stopy życiowej, zmniejszanie rozwarstwienia społecznego, zmiany w ramach modelu konsumpcji, czy też zwiększenie długości i wskaźników zdrowotnych. Wiąże się on ponadto z rozwojem społecznym i charakteryzuje się określonym tempem wzrostu. Mówi się często o zintegrowanym rozwoju społeczno-gospodarczym25. Zatem można napisać, że analizowana tutaj kategoria wzrostu gospodarczego jest wyłącznie elementem szerszego zagadnienia. Tym ważniejsze wydają się czynniki wzrostu, które omówiono w kolejnym podrozdziale, gdyż rzutują one na rozwój gospodarki oraz stanu społeczeństwa.
1.3. Czynniki i modele wzrostu gospodarczego
Mechanizm powstawania wzrostu gospodarczego jest bardzo złożony, a także jest różny w zależności od badacza. Na pewno istotne są czynniki wewnętrzne, które sprawiają, że wzrost gospodarczy jest możliwy, natomiast nie bez znaczenia są również zmienne zewnętrzne, związane z otoczeniem międzynarodowym państwa. Żaden kraj nie działa bowiem w próżni, a szczególnie w zglobalizowanej gospodarce, konieczne jest wzięcie pod uwagę dużej liczby czynników wpływających na powstawania i następnie utrzymanie wzrostu. Tymi czynnikami zajęto się w trzecim podrozdziale, ale także omówiono tutaj inne kwestie. Przede wszystkim warto zwrócić uwagę na modele wzrostu gospodarczego, gdyż te starają się możliwie w pełni pokazać, co sprawia, że ten wskaźnik rośnie i odwrotnie – uświadamiają jakie mogą być przyczyny hamujące wzrost.
Wyjść należy od scharakteryzowania czynników wzrostu gospodarczego. Przede wszystkim zwraca się uwagę na trzy podstawowe klasy czynników: zasoby, instytucje oraz politykę ekonomiczną. Przy tym należy zauważyć, że ocena znaczenia każdego z tych czynników jest otwarta i zależy od wspomnianych już wcześniej czynników ideologicznych26. W systematyce czynników wyróżnia się ujęcia historyczne, modelowe oraz systemowe. Historycznie wskazuje się na trzy główne czynniki: pracę, kapitał oraz ziemię. Ujęcia modelowe każą natomiast wyróżnić czynniki bezpośrednio oraz pośrednio wpływające na rozwój. Tymi pierwszymi są zatrudnienie oraz wydajność pracy, natomiast czynnikami pośrednimi będą majątek produkcyjny i jego efektywność. Wydaje się, że najciekawsze jest ujęcie systemowe, gdzie wyróżnia się szereg czynników wpływających na badane zjawisko. Są to rzeczone czynniki tradycyjne, zmienne nowoczesne, ale także postęp w kierowaniu gospodarką, elementy społeczne, rynkowe oraz specjalne odnoszące się do proporcjonalności lub dysproporcjonalności rozwoju27. Wszystkie one zostały zaprezentowane na poniższym rysunku 3.
Rysunek 3: Ujęcie systemowe czynników wzrostu gospodarczego
Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Skawińska, K. Sobiech-Grabka, K. Nawrot, Makroekonomia, PWE, Warszawa 2010, s. 127-128.
Warto przy tym zauważyć, że pomiędzy poszczególnymi czynnikami następuje ścisły związek. Decydujące dla wzrostu są czynniki takie jak kapitał, praca i technologia. Przy tym te są współzależne od zmiennych makroekonomicznych będących wypadkową polityki makroekonomicznej państwa, a gdyby analizować rzecz również z uwzględnieniem czynników zewnętrznych, również sytuacji gospodarki globalnej. Ponadto czynniki zależą od jakości instytucji i infrastruktury. Istotne jest także sprzężenie zwrotne, gdyż trwały wzrost gospodarczy rzutuje na zmienne makroekonomiczne i tło społeczne. To ostatnie wpływa na instytucje mające wpływ na czynniki wzrostu, które oddziałują na wzrost, itd.28. Schemat zaprezentowany został na rysunku 4.
Rysunek 4: Schemat analizy i zależności wpływających na wzrost gospodarczy
Źródło: R. Puchała, Uwarunkowania inicjowania trwałego wzrostu gospodarczego w Polsce – instytucjonalne czynniki polityki fiskalnej jako punkt krytyczny, „Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy” nr 4/2004, s. 320.
Czynniki rozwoju będą różniły się w zależności od kompletnej teorii, zwaną modelem wzrostu gospodarczego. Przechodząc do opisu kilku modeli wzrostu należy zauważyć, że na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat miała miejsce istotna ewolucja teorii wzrostu. Punktem wyjścia była teoria R. Solowa, która w kolejnych dekadach podlegała uzupełnieniom, ale też krytyce29. Najogólniej można wyróżnić cztery kategorie modeli wzrostu gospodarczego i są to:
modele keynesistowskie, do których zalicza się m.in. modele: R. Harroda, E. Domara, N. Kaldera oraz M. Kaleckiego,
modele neoklasyczne, do których zalicza się na przykład modele: R. Solowa, E. Phelpsa, K. Stella, Bankiwa-Romera-Weila;
modele realnego cyklu koniunkturalnego, a więc na przykład zintegrowany model Solowa z modelem równowagi ogólnej Walrasa;
modele wzrostu endogenicznego, do których zalicza się m.in. modele: R. Lucasa, P. Romera oraz R. Barro30.
Opisać warto przede wszystkim model R. Solowa, zwany również modelem Solowa-Swana. Jest to model egzogeniczny, a więc skoncentrowany na czynnikach wewnętrznych. Głównymi czynnikami wzrostu w tym modelu są: kapitał (głównie kapitał fizyczny w ramach inwestycji netto), zatrudnienie (czynnik pracy) oraz postęp techniczny. Model noeklasyczny przyjmuje założenie, że wynagrodzenia czynników produkcji (przychody z kapitału i płace realne) podlegają prawu malejących przychodów, stąd wzrost inwestycji netto dokonuje się tylko do pewnego poziomu31. Zatem funkcję wzrostu gospodarczego można zapisać według wzoru:
y = A * f (k)
(y – wielkość produkcji na zatrudnionego pracownika, A, stała wartość oznaczająca wzrost produkcyjności pracy, k – kapitał rzeczowy na zatrudnionego, f – funkcja)
Należy zauważyć, że zmienne rachunkowości wzrost w modelu S-S zakładają, że: stopa oszczędności decyduje o wielkości podaży kapitału, a stopa wzrostu zasobu kapitału równego inwestycjom odzwierciedla dynamikę inwestycyjną. Ponadto zmiany relacji kapitału do produkcji prezentują wpływ inwestycji na wzrost produkcji. Stopa wzrostu postępu technicznego wyrażona jest jako całkowita produkcyjność, a model bierze pod uwagę tempo wzrostu zatrudnienia oraz stopę realnych wynagrodzeń. Do zalet modeli Solowa-Swana zalicza się jego przydatność przy badaniu współczesnych gospodarek32. Jest to jeden z podstawowych, najczęściej wykorzystywanych modeli wzrostu gospodarczego.
Dla równowagi po modelu egzogenicznym warto także zaprezentować model endogeniczny, a więc związany z zewnętrznymi aspektami. Jest to tzw. model AK, który również klasyfikowany jest jako neoklasyczny. Sposobem na podtrzymanie wysokiej stopy wzrostu jest w tym wypadku zaoszczędzenie znaczącej części PKB, co daje szansę na sfinansowanie wyższej stopy wzrostu gospodarczego. Przedmiotem rozważań w modelu jest zagregowana funkcja produkcji, która jest liniowo zapisywana, jako:
Y = AK
(Y – funkcja wzrostu, A – stała wzrostu, K – akumulacja kapitału pojmowana jako różnica zagregowanych oszczędności oraz zagregowanej deprecjacji kapitału)
Paradygmat modelu AK jest uniwersalnym spojrzeniem na proces wzrostu gospodarczego i nadaje się m.in. do analizy rozwiniętych gospodarek, które są w posiadaniu zakumulowanego kapitału, ale także do gospodarek rozwijających się33. Warto ponadto zaprezentować model keynesistowski, tak ażeby odejść na chwilę od neoklasycznych rozważań. Będzie to model wzrostu gospodarczego E. Domara. Autor ten uwzględnił zarówno popytowy, jak i podażowy aspekt nakładów inwestycyjnych. Zatem wydatki nie tylko zwiększają zdolności produkcyjne, ale także tworzą możliwości zwiększenia podaży sprzedaży. Zatem przyrost zdolności produkcyjnej jest iloczynem poniesionych nakładów inwestycyjnych oraz potencjalnej produkcyjności inwestycji. Potencjalny przyrost dochodu jest zaś iloczynem przyrostu wydatków inwestycyjnych oraz odwrotności krańcowej skłonności do oszczędzania. W efekcie możliwe jest wyznaczenie stanu równowagi, a także sytuacji, w której wzrost gospodarczy jest dodatni, bądź też gdy nie występuje34. Widoczne to jest na poniższym rysunku 4.
Rysunek 4: Schemat ilustrujący wpływ inwestycji na wzrost zdolności produkcyjnych i dochodu narodowego w modelu E. Domara
Źródło: S. Nasiłowski, System rynkowy, Key Text, Warszawa 2006, s. 432.
Każdy z opisanych modeli w sposób interesujący tłumaczy, na czym polega wpływ wybranych czynników rynkowych na wzrost gospodarczy. Warto dodać, że w oparciu o wybrane modele można ustalić, w jaki sposób polityka monetarna wpływa na wzrost gospodarczy. Modele wówczas przyjmują zarówno perspektywę neoklasyczną, jak i keynsowską35. Dzięki istnieniu modelu możliwe jest zatem ustalenie, które czynniki wzrostu gospodarczego mają znaczenie fundamentalne, a które można uznać za drugorzędne. Ponadto, jako mają one formę funkcji matematycznych, to są możliwe do obliczenia i zweryfikowania. Opis wzrostu gospodarczego jest bardzo istotny, tym bardziej, że można podchodzić na niego na wiele sposobów, również jako do rozwoju zrównoważonego, co ma miejsce w kolejnym podrozdziale.
1.4. Uwarunkowania niezbędne dla realizacji zrównoważonego wzrostu gospodarczego
Analiza modeli wzrostu gospodarczego pokazała, że można podchodzić do tego zagadnienia na różne sposoby. Endogeniczne schematy wskazywały, że kluczowe są czynniki wewnętrzne, związane z postępem technicznym i inwestycyjnymi decyzjami tak producentów, jak i konsumentów. Model ten podkreśla znaczenie państwa dla wzrostu gospodarczego. Druga grupa modeli – egzogeniczne skupiają się na czynnikach zewnętrznych i patrzą one raczej w perspektywie długoterminowej. Niezależnie od tego, który model uznać za słuszny (w praktyce należałoby je uznawać za uzupełniające się), to dla państwa istotne jest to, aby trend wzrostu gospodarczego był rosnący w perspektywie długookresowej. Natomiast współcześnie mówi się wiele o zrównoważonym rozwoju. Koncepcja ta, z którą wiąże się opisywane w ostatnim podrozdziale zagadnienie zrównoważonego wzrostu gospodarczego, szerzej zwraca uwagę na koszty (również nieekonomiczne) rozwoju oraz wzrostu i pokazuje, że faktycznie nie należy dążyć do maksymalnego, ale do optymalnego poziomu tego parametru.
Wyjść zatem należy od zagadnienia rozwoju zrównoważonego. Zgodnie z najogólniejszą definicją rozwojem zrównoważonym jest taki, którego nadrzędnym celem jest zapewnienie z jednej strony godnych warunków życia obecnego pokolenia, przy jednoczesnym poszanowaniu praw przyszłych pokoleń do zasobów. Zatem realizacja potrzeb materialnych nie narusza potencjału rozwojowego przyszłych pokoleń oraz stanu środowiska naturalnego36. Ma on fundamentalne znaczenie dla jakości życia współczesnych ludzi. Możliwe jest analizowanie zrównoważonego rozwoju wykorzystując dla tego celu wiele wskaźników gospodarczych, które opisują m.in. ład: społeczny, gospodarczy, środowiskowy, instytucjonalno-polityczny, itd.37 Zostały one zaprezentowane w tabeli 1.
Tabela 1: Wybrane wskaźniki zrównoważonego rozwoju
Grupa wskaźników
Typ wskaźnika
Rodzaje wskaźników
Ład społeczny
Zmiany demograficzne
Współczynniki przyrostu naturalnego i dzietności
Zdrowie publiczne
Zgony niemowląt, oczekiwana długość życia
Edukacja
Wydatki na edukację i kształcenie ustawiczne
Dostęp do rynku pracy
Zróżnicowanie wynagrodzeń i stopa bezrobocia
Bezpieczeństwo publiczne
Wskaźnik wykrywalności przestępstw, śmierci na drogach
Ład gospodarczy
Rozwój gospodarczy
Wzrost PKB per capita, energochłonność gospodarki
Zatrudnienie
Wskaźnik zatrudnienia i średni wiek dezaktywacji zawodowej
Innowacyjność
Zasoby ludzkie dla nauki i techniki oraz wydatki B+R
Zrównoważone wzorce produkcji
Wydajność zasobów i powierzchnia gospodarstw domowych
Ład środowiskowy
Zmiany klimatu
Emisja gazów cieplarnianych według sektorów
Energia
Udział źródeł odnawialnych oraz biopaliw w transporcie
Zasoby wody
Wodochłonność przemysłu i zużycie wody w gospodarce
Użytkowanie gruntów
Powierzchnia zabudowana i grunty zdegradowane
Gospodarka odpadami
Odpady komunalne na osobę i recykling
Ład instytucjonalno-polityczny
Polityka spójności
Poziom zaufania do instytucji publicznych i naruszenia prawa UE
Otwartość
Frekwencja w wyborach i osoby z dostępem do internetu
Aktywność obywateli
Zaangażowanie obywateli w pracę społeczną
Źródło: opracowanie własne na podstawie: K. Brzoska, A. Lewandowska, Wzrost gospodarczy w dobie zrównoważonego rozwoju [w:] Problemy gospodarki światowej, tom III, M. Kuczmarska, I. Pietryka (red.), IBG i PTE, Toruń 2013, s. 90.
Wzrost zrównoważony, to taki stan gospodarki, w którym produkcja zwiększa się w tempie wyznaczanym przez przyrost demograficzny i równy jest stopie wzrostu zasobu kapitału. Oznacza to, że wielkość produkcji na głowę nie zmienia się, a na stały poziomie utrzymuje się też techniczne uzbrojenie pracy38. Wzrost zrównoważony jest więc swoistym optimum, gdzie podsystem ekonomiczny respektuje prawo podsystemów ekonomicznego oraz środowiskowego39. Widać to w formie graficznej na rysunku 5.
Rysunek 5: Graficzna prezentacja zasady wzrostu zrównoważonego
Źródło: P. Dobrzański, Wzrost zrównoważony a ochrona środowiska. Podstawowe aspekty polityki gospodarczej [w:] Gospodarka, innowacje, rozwój, M. Winiarski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010, s. 29.
Współczesne kraje Unii Europejskiej w swoich programach społeczno-gospodarczych zakładają praktyczną realizację koncepcji zrównoważonego wzrostu gospodarczego40. Podsumowując rozważania tego rozdziału należy zauważyć, że każdy kraj dąży do wypracowania możliwie jak najwyższej stopy wzrostu gospodarczego. Przy tym dziś ograniczeniem jest zasada zrównoważonego rozwoju. Im większe zapóźnienie gospodarcze, tym jej respektowanie staje się dla krajów trudniejsze, gdyż samoograniczenie w sytuacji, gdy próbuje się dogonić liderów, spowalnia ten proces. Polska wydaje się być w takiej sytuacji, natomiast realiom wzrostu gospodarczego w tym kraju przyjrzano się już w kolejnym rozdziale pracy.
Rozdział 2. Determinanty wzrostu gospodarczego
2.1. Ocena wzrostu gospodarczego w Polsce
Ambicją rządzących oraz obywateli jest, aby państwo rozwijało się. Nie zawsze łatwo jest uzyskać konsensus w ocenie, gdy analizuje się progres w perspektywie jakościowej, natomiast mierniki ilościowe są tutaj pomocne, gdyż obiektywizują tę ewaluację. Wzrostem gospodarczym jest pomiar wskazujący, że efekty gospodarowania społeczeństwa poprawiają się z roku na rok, co oznacza to, że zdolność danego kraju do produkcji towarów i usług pożądanych przez ludzi jest coraz większa1. Rozdział drugi tej pracy kontynuuje rozważania na temat wzrostu gospodarczego, przy czym czyni to wyłącznie z perspektywy krajowej. Podzielono go na cztery części, w których kolejno: oceniono wzrost w kraju, omówiono kwestię bezpośrednich inwestycji zagranicznych, czynniki rzutujące na dynamikę polskiego handlu zagranicznego, a także na koniec skupiono się na determinantach wzrostu w świetle kilku wybranych nurtów naukowych. Będzie to więc kontynuacja rozważań prowadzonych wcześniej.
Najczęściej wykorzystywanym wskaźnikiem jest produkt krajowy brutto. Jest on wartością wszystkich produktów (zarówno towarów, jak i usług), które są wytwarzane przez czynniki produkcji umiejscowione na terenie kraju w danym okresie (zazwyczaj rocznym). Ażeby ten wskaźnik zobiektywizować stosuje się formułę PKB per capita, co jest łacińskim określeniem oznaczającym na głowę. Jest to szczególnie użyteczne w przypadku porównywania poszczególnych państw2. Tym zajęto się poniżej, natomiast należy wyjść od zaprezentowania, jak zmieniał się polski produkt krajowy brutto na głowę mieszkańca w ostatnim ćwierćwieczu. W 1990 roku, a więc na początku transformacji ustrojowej jego poziom wynosił 4761 dolarów amerykańskich. Następnie w 1991 roku zanotowano spadek do poziomu 4411 dolarów. Był to jedyny rok w badanym okresie, kiedy odnotowano osłabienie PKB w Polsce, należy przy tym pamiętać, że poziom z 1990 roku został osiągnięty i przekroczony w 1994 roku. W 1995 roku PKB per capita przekroczyło poziom 5000 tysięcy dolarów, natomiast piętnaście lat później – w 2010 roku było to już ponad 10 tysięcy dolarów. Zatem zmiana jest bardzo wyraźna. Dane, o których jest tutaj mowa zostały zaprezentowane na poniższym wykresie 1.
Wykres 1: Produkt krajowy brutto per capita Polski w latach 1990-2013 w stałych USD
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Google Public Data, http://www.google.pl/publicdata/ explore?ds=d5bncppjof8f9_ (dostęp: 24.10.2015)
Warto w tym miejscu pokazać inne wskaźniki rozwoju gospodarczego dla Polski, przy czym jednak lepiej będzie je przeanalizować nie indywidualnie dla kraju, ale w kontekście innych państw świata. Wówczas będzie widać, na ile mocna jest pozycja Polski w skali globalnej. Należy przypomnieć, że z punktu widzenia teorii obliczania oraz poziomu parametry dla wybranych krajów. Patrząc na wykres 1 widać, że w skali 2014 roku Polska wyprodukowała dóbr i usług na poziomie 546 miliardów dolarów amerykańskich. Największe gospodarki – chińska oraz amerykańska generują PKB o wartości ponad 10 bilionów dolarów.
Wykres 2: Produkt krajowy brutto Polski i wybranych krajów w 2014 roku (w miliardach USD)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Międzynarodowy Fundusz Walutowy, http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/basics/gdp.htm (dostęp: 29.09.2015)
Natomiast warto zauważyć, że czysty wskaźnik PKB stosunkowo niewiele mówi. Przykładowo Indie mają PKB czterokrotnie większe, niż Polska, natomiast nie zmienia to faktu, że jakość rozwoju gospodarczego jest tam niższa. Dlatego też ważny jest wskaźnik PKB per capita. Wówczas dzielony jest całkowity PKB przez liczbę mieszkańców danego kraju3. Wyniki są już wówczas znacznie inne. Stany Zjednoczone wciąż mają bardzo wysokie PKB, natomiast jest ono 4 razy większe, niż chińskie, mimo że PKB ChRL stanowi około 60% PKB USA. Podobnie polskie PKB na głowę jest niemal pięciokrotnie większe od indyjskiego, mimo że nominalnie jest czterokrotnie mniejsze. Widać to na wykresie 3.
Wykres 3: Produkt narodowy brutto Polski i wybranych krajów w 2014 roku (w int$)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Międzynarodowy Fundusz Walutowy, http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/basics/gdp.htm (dostęp: 29.09.2015)
Jeśli chodzi o produkt narodowy brutto to stanowi on opis kondycji gospodarki narodowej i jest on sumą: konsumpcji, inwestycji, wydatków państwa, eksportu netto oraz salda płatności z tytułu własności czynników produkcji. Produkt narodowy netto stanowi z kolei różnicę PNB oraz amortyzacji4. Tym razem nie zaprezentowano danych na wykresach, natomiast warto znać metodykę liczenia PNB oraz PNN, gdyż będzie to wskaźnik wykorzystywany w kontekście analizy Polski zamieszczonej w następnym rozdziale pracy.
Wykres 4: Dochód narodowy Polski i wybranych krajów w 2014 roku (per capita w USD)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Międzynarodowy Fundusz Walutowy, http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/basics/gdp.htm (dostęp: 29.09.2015)
Jeśli zaś chodzi o wykres 4, to pokazano na nim dochód narodowy. Jest to miara produkcji wytworzonej w danym czasie, powstające z wykorzystaniem czynników produkcji, które należą do obywateli danego kraju. Nie jest ważne miejsce ich użycia. Faktycznie jest on liczony jako różnica między PKB oraz amortyzacją. Dochód narodowy określa więc ilość środków, które gospodarka może przeznaczyć na wydatki oraz inwestycje po odłożeniu odpowiedniej ilości na sfinansowanie amortyzacji i utrzymanie zasobów kapitałowych na aktualnym poziomie5. Szczególnie ciekawa jest ogromna różnica między dochodem narodowym per capita w USA oraz w Chinach, znacznie większa, niż w przypadku PKB na głowę. Podobnie, gdy spogląda się na Polskę, to widać, że DN jest o prawie połowę mniejszy, niż PKB per capita.
Wykres 5: Dochód osobisty w Polsce i wybranych krajach w 2014 roku (w USD)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: UNECE, http://w3.unece.org/PXWeb/en/ (dostęp: 29.09.2015)
Innym ciekawym miernikiem jest dochodów osobisty, który pokazano na wykresie 5. Wskaźnik ten ujawnia wszystkie dochody rzeczywiste otrzymywane przez gospodarstwa domowe, które powiększa się o wpłaty transferowe otrzymywane od państwa i pomniejszone o podatki. Są to więc dochody, jakie gospodarstwa mogą przeznaczyć na konsumpcję lub oszczędności6. W przypadku Polski jest to 1753 dolary, natomiast na przykład w państwach biedniejszych, takich jak Indie, Brazylia, czy Chiny wskaźnik ten jest wielokrotnie niższy.
Wykres 6: Dochód rozporządzalny Polski i wybranych krajów w 2014 roku (w USD)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: OECD, https://data.oecd.org/hha/household-disposable-income.htm (dostęp: 29.09.2015)
Ostatnią zmienną, którą się zajęto w tym miejscu jest tak zwany dochód rozporządzalny. Widać go na wykresie 6. Dochodem rozporządzalnym są wydatki na towary oraz usługi konsumpcyjne powiększone o przyrost oszczędności w danym okresie7. Jak widać poziom jego jest w Stanach Zjednoczonych kilkukrotnie wyższy, niż w Polsce, natomiast dystans w ramach tego wskaźnika jest większy, niż na przykład jeśli chodzi o PKB per capita. Okazuje się więc, że gospodarstwa domowe w USA są w stanie znacznie więcej wydatkować oraz oszczędzać w skali roku, niż polskie. Każdy z opisywanych powyżej wskaźników pokazuje dystans między poszczególnymi krajami.
Wykres 7: Wzrost produktu krajowego brutto (zmiana procentowa w stosunku do roku poprzedniego) Unii Europejskiej, strefy euro i Polski
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/File:Real_GDP_growth,_2003–13_(%25_change_compared_with_the_pre vious_year;_average_2003–13)_YB14.png (dostęp: 29.09.2015)
Natomiast warto zauważyć, że najwięcej pokazują informacje obrazujące wzrost, lub spadek danego wskaźnika. Na wykresie 7 znajduje się prezentacja poziomu wzrostu produktu narodowego brutto Unii Europejskiej. Można zatem zauważyć, że przez większość okresu 2003-2013 Wspólnota notowała dodatni wzrost gospodarczy. Ponadto analiza może nie tylko obejmować poszczególne lata, ale także zwrócić uwagę na cały badany okres. Wówczas to Unia Europejska zanotowała przez dekadę wzrost rzędu 1,1% (porównując rok 2013 do 2003), strefa euro – 0,8%, natomiast Polska 4%8. Ta dynamika jest zdecydowanie najciekawsza dla analizy wewnętrznej PKB, gdyż uświadamia, jaki progres w tym zakresie został dokonany przez państwo. Z drugiej strony porównania poszczególnych państw również są korzystne, gdyż ujawniają różnice między nimi.
Wykres 8: Rozwój mierzony wskaźnikiem HDI (wskaźnik rozwoju społecznego; dane w punktach)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, http://hdr.undp.org/sites/all/themes/hdr_theme/country-notes/POL.pdf
(dostęp: 24.10.2015)
Na koniec tej części warto zwrócić uwagę jeszcze na wskaźnik, który mierzy rozwój, ale nie tylko pod kątem mierników ekonomicznych, ale również innego typu. Chodzi o wskaźnik rozwoju społecznego (HDI – Human Development Index). Niekiedy wręcz zwraca się uwagę, że lepiej, niż na przykład PKB obrazuje on poziom rozwoju ekonomicznego państwa. Bierze on bowiem pod uwagę nie tylko dochód narodowy (ten jest korygowany o lokalne koszty życia), ale także długość życia, czy kwestie szkolnictwa9. Zmiana ogólnego poziomu wskaźnika dla Polski została zaprezentowana na wykresie 8 powyżej. Jak widać wzorst jest znaczny gdyż od 0,687 do 0,834. Wynika to z faktu, że PKB wzrósł ponad dwukrotnie, ale także oczekiwana długość życia wzrosła z 70,8 do 76,4 roku, a okres uczęszczania do szkół wzrósł z 7,7 do 11,8 punktu10. Tak więc to co podkreślają wskaźniki stricte ekonomiczne jest potwierdzane przez takie rankingi, gdzie patrzy się na badane zagadnienie szerzej. Dalsze rozważania będą prowadzone w kontekście napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz konkurencyjności.
2.2. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych i jego wpływ na konkurencyjność gospodarki Polski i wzrost gospodarczy
Problemem wielu gospodarek rozwijających się jest brak kapitału. To jest przeszkoda strukturalna, która sprawia, że dynamiczny postęp nie jest możliwy. Polska po 1989 roku zmagała się zresztą z tym problemem. Dlatego też poszukiwane były podmioty spoza Polski, które gotowe były do transferu środków w ramach bezpośrednich inwestycji zagranicznych11. Jak pokażą informacje zawarte w tym podrozdziale tak faktycznie się stało, że przedsiębiorcy z zagranicy zainwestowali w kraju. Natomiast najważniejsze z punktu widzenia tej części pracy jest ustalenie, czy BIZ wpłynął na rozwój gospodarczy Polski, a także na jej pozycję konkurencyjną. To ważne jest bowiem, że kraje działają w ramach gospodarki międzynarodowej, zglobalizowanej, a więc w przyciąganiu inwestorów muszą one rywalizować z innymi, które mają analogiczny cel. Tak więc niniejszy podrozdział nieco rozszerzy analizę zawartą w tej pracy.
Wykres 8: Bezpośrednie inwestycja zagraniczne w Polsce w latach 1995-2013 (dane milionach euro)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Narodowy Bank Polski, http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/publikacje/zib/zib.html (dostęp: 24.10.2015)
Jak napisano w poprzednim rozdziale pracy bezpośrednie inwestycje to długoterminowe zaangażowanie kapitału, który jest kontrolowany przez przedsiębiorstwo mające siedzibę w innym kraju, niż Polska12. Jak pokazują wyniki zamieszczone na wykresie 8 – od początku lat 90. do kraju stopniowo dopływały inwestycje zagraniczne. Przy tym szczytowy poziom miał miejsce zaraz po wejściu Polski do Unii Europejskiej (2006-2007). Nie da się przy tym wyznaczyć jednoznacznego trendu w badanym przedziale czasowym13. Należy domniemywać, że czynników napływu BIZ jest wiele i są one zarówno warunkowane wewnętrznie, jak i zewnętrznie.
Wykres 9: Kraje, z których pochodzą bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2013 roku (dane w miliardach euro)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: PAiZ, http://www.paiz.gov.pl/polska_w_liczbach /inwestycje_zagraniczne (dostęp: 24.10.2015)
Na wykresie 9 widać, że najwięcej bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce pochodzi z Niemiec, Holandii i Francji. To naturalne, gdyż są to gospodarki innych krajów europejskich, które są wysoko rozwinięte i poszukują miejsc ekspansji. Zwraca uwagę stosunkowo niewielkie znaczenie Stanów Zjednoczonych oraz krajów azjatyckich. Natomiast wysoki wskaźnik dotyczy tak niewielkich krajów, jak Luksemburg oraz Cypr14. To zdaje się wynikać z faktu, że są to państwa, w których lokuje się formalnie wiele firm, przy czym jest to sposób optymalizacji podatkowej, a nie faktycznego ich pochodzenia.
Tabela 2: Pozycja konkurencyjna w Polsce w kontekście krajów z Europy Środkowo-Wschodniej
Kraj
2005 rok
2007 rok
2009 rok
2011 rok
2013 rok
Polska
57
52
44
34
33
Czechy
36
32
29
30
35
Węgry
37
35
45
47
50
Słowacja
40
34
33
48
47
Ukraina
BD
46
56
57
49
Litwa
BD
31
31
45
31
Łotwa
BD
BD
BD
BD
41
Estonia
26
22
35
33
36
Chorwacja
BD
53
53
58
58
Słowenia
52
40
32
51
52
Bułgaria
BD
41
39
55
57
Rumunia
55
44
54
50
55
Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Competiveness Center, http://www.imd.org/wcc/news-wcy-ranking/s (dostęp: 26.10.2015)
Warto teraz BIZ połączyć z konkurencyjnością, gdyż można założyć, że istnieje korelacja pomiędzy rozwojem gospodarczym, a poprawą pozycji konkurencyjnej. Jak widać w tabeli 2 pozycja konkurencyjna Polski poprawiła się znacząco w ostatniej dekadzie. O ile w 2005 roku zajmowała ona 57 miejsce i należała do najsłabszych krajów w regionie, to w 2013 roku było to już miejsce 33 i tylko Litwa spośród analizowanych państw znajdowała się wyżej. Jeśli chodzi o liderów tego rankingu to w 2013 roku były nimi: USA, Szwajcaria, Hong Kong, Szwecja oraz Singapur15. Natomiast widać, że wzrost gospodarczy Polski prowadzi do poprawy w zakresie pozycji konkurencyjnej.
Tabela 3: Czynniki kształtujące konkurencyjność Polski
Poz.
Kategoria (maksimum = 7)
Wynik
1
Instytucje
4
2
Infrastruktura
4
3
Środowisko makroekonomiczne
4,9
4
Zdrowie i edukacja podstawowa
6
Podstawowe wymogi (średnia poz. 1-4)
4,7
5
Wyższa edukacja i szkolenia
4,9
6
Efektywność rynku dóbr
4,3
7
Efektywność rynku pracy
4,2
8
Rozwój rynku finansowego
4,5
9
Gotowość technologiczna
4,5
10
Wielkość rynku
5,1
Wzmacniacze efektywności (średnia poz. 5-10)
4,6
11
Wyrafinowanie biznesu
4,1
12
Innowacje
3,2
Innowacje i wyrafinowanie (średnia poz. 11-12)
3,7
GCI (wskaźnik ostateczny, średnia poz. 1-12)
4,5
Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Competiveness Center, http://www.imd.org/wcc/news-wcy-ranking/s (dostęp: 26.10.2015)
Przy tym należy zwrócić uwagę na to, że liczba czynników wpływających na konkurencyjność wykracza poza same kwestie ekonomiczne (podobnie jak było to ze wskaźnikiem HDI, którego analiza kończy poprzedni podrozdział. Wyniki pokazane zostały w tabeli 3 i jak widać wielkość rynku jest tylko jednym z kilku czynników. Bierze się pod uwagę takie kwestie, jak na przykład: instytucje, środowisko makroekonomiczne, gotowość technologiczną czy innowacyjność16. Reasumując tę część należy zauważyć, że tak samo jak BIZ tylko w pewnym zakresie wpływają na rozwój gospodarczy, tak samo ten jedynie w ograniczonym stopniu rzutuje na konkurencyjność kraju. Z drugiej jednak strony wszystkie opisywane elementy wzajemnie się uzupełniają. To znaczy, że na przykład innowacyjność wpływa na rozwój gospodarczy, ale także jest przez niego wywoływana. Dalsze rozważania będą prowadzone w kontekście handlu zagranicznego.
2.3. Czynniki determinujące dynamikę polskiego eksportu i importu jako uwarunkowanie wzrostu gospodarczego
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne były ważnym elementem, który przyczynił się do zbudowania polskiej gospodarki po 1989 roku. Problemem było jednak nie tylko to, że nie było kapitału, ale że popyt na produkty i usługi był za mały. Konsumpcja wewnętrzna ustawicznie rosła, natomiast przedsiębiorcy potrzebowali większych rynków zbytu. Stąd znaczenie miał również handel zagraniczny. Z jednej strony oznacza on, że na rynek krajowy przyjadą produkty spoza Polski, ale także, że bardziej konkurencyjni rodzimi producenci będą w stanie sprzedawać wytwarzane dobra poza Rzeczpospolitą Polską. W tym podrozdziale skupiono się na polskim eksporcie i imporcie, przedstawiono również bilans handlu zagranicznego. Szczególnie odkąd Polska stała się częścią Unii Europejskiej (maj 2004) widać będzie, jak intensywnie wzrosły obroty z zagranicą. Dane statystyczne wraz z ich omówieniem znajdą się w tym podrozdziale.
Zgodnie z definicją handlem zagranicznym jest odpłatna wymiana towarów lub usług z partnerami, którzy mają siedzibę poza granicą państwa. Nie musi być to koniecznie granica celna, gdyż jak pokazuje przykład Unii Europejskiej możliwa jest wymiana tego typu bez jej przekraczania. Mówi się o imporcie (przywozie towarów zza granicy), eksporcie (wywozie towarów za granicę) oraz handlu tranzytowym, kiedy to produkt tylko jest transferowany przez dany kraj17. Poziom poszczególnych elementów handlu zagranicznego w przypadku Polski pokazano na wykresie 10 zlokalizowanym poniżej.
Wykres 10: Poziom eksportu i importu Polski w wybranych latach (w milionach USD, w cenach bieżących)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Główny Urząd Statystyczny, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/RS_rocznik_statystyczny_handlu_zagranicznego_2013.pdf (dostęp: 24.10.2015)
Na początku lat 90. wymiana handlowa po stronie eksportu wynosiła 14,3 miliarda dolarów, natomiast do Polski importowano dobra za 9,5 miliarda. W ciągu dekady wskaźniki wzrosły wielokrotnie, przy czym jednak należy zauważyć, że o ile dynamika importu była bardzo duża (poziom dla 2000 roku stanowił 482% stanu z roku 1990), to w eksporcie była ona już mniejsza (221%). Wejście Polski do Unii Europejskiej to niezwykła intensyfikacja handlu zagranicznego18. Gdyby porównać ze sobą 1990 i 2013 roku, to dzisiejszy import stanowi 2191% tego z początku lat 90., a dla eksportu analogiczny wskaźnik to 1439%. Zatem dynamika jest tutaj bardzo znacząca.
Tabela 4: Eksport i import Polski według kategorii produktów w 2013 roku (w milionach USD)
Lp.
Eksport
Import
Kategoria
Kwota
%
Kategoria
Kwota
%
1
Części pojazdów
8424
4,9
Czysta ropa naftowa
17989
9,4
2
Samochody
5761
3,3
Części samochodów
5517
2,9
3
Siedzenia
4092
2,4
Samochody
4994
2,6
4
Ropa rafinowana
3860
2,2
Leki
4173
2,2
5
Wyświetlacze
3714
2,1
Komputery
3825
2,0
6
Meble
3264
1,9
Odbiorniki
3093
1,6
7
Komputery
3012
1,7
Rafinowana ropa
2611
1,4
8
Statki
2781
1,6
Statki
2501
1,3
9
Miedź
2672
1,5
Gaz ziemny
2028
1,1
10
Silniki
2592
1,5
Układy scalone
1985
1
11
Przewody
2322
1,3
Akcesoria elektroniczne
1887
1
12
Opony
2292
1,3
Traktory
1803
0,9
13
Leki
2264
1,3
Części maszyn
1713
0,9
14
Tytoń
2049
1,2
Żelazo walcowane
1608
0,8
15
Koks
1891
1,1
Wieprzowina
1547
0,8
Źródło: opracowanie własne na podstawie: The Observatory of Economic Complexity, http://atlas.media.mit.edu/en/ (dostęp: 26.10.2015)
Jeśli natomiast chodzi o strukturę eksportu i importu, to tę pokazano w tabeli 4. Okazuje się, że najważniejszą polską pozycją eksportową są części pojazdów i samochody. Wynika to z faktu, że duża część BIZ przynoszą firmy z branży automotive i montownie pojazdów. Polacy eksportują również ropę rafinowaną, czy też meble. Brak jest na liście żywności, co jednak wynika z faktu, że ta jest relatywnie tania, stąd nie generuje dużych sum transferowych. Jeśli zaś chodzi o import, to bardzo istotą pozycję zajmuje czysta ropa naftowa, ale także jest to gaz ziemny, czy żelazo19. Natomiast można uznać, że polski eksport i import są zróżnicowane.
Wykres 11: Kierunki eksportu Polski w 2013 roku
Źródło: opracowanie własne na podstawie: The Observatory of Economic Complexity, http://atlas.media.mit.edu/en/ (dostęp: 26.10.2015)
Na wykresie 11 zostały pokazane kierunki polskiego eksportu. Są to przede wszystkim Niemcy (niemal czwarta część eksportu trafia właśnie tam), ale także Wielka Brytania i Francja oraz sąsiedzi Polski – Czechy i Rosja. Jeśli zaś chodzi o import, to również na pierwszym miejscu znajdują się Niemcy. Druga jest Rosja, co wynika przede wszystkim z importowania przez Polskę surowców energetycznych. W trójce są również Chiny, co ze względu na światowy podział pracy jest oczywiste20. Wyniki dotyczące importu widać na wykresie 12.
Wykres 12: Kierunki importu Polski w 2013 roku
Źródło: opracowanie własne na podstawie: The Observatory of Economic Complexity, http://atlas.media.mit.edu/en/ (dostęp: 26.10.2015)
Ostatnią kwestią statystyczną, na którą należy zwrócić uwagę jest saldo handlu zagranicznego. Zwraca się uwagę, że w latach 90. ukształtował się silny deficyt (oznacza to, że istniała nadwyżka importu nad eksportem) i miał on charakter strukturalny i stały21. Natomiast w ostatnich latach można zauważyć stopniowe zmniejszanie się tego deficytu z 22 do 2,5 miliarda dolarów pomiędzy 2011 i 2013 rokiem. Wyniki pokazano na wykresie 13.
Wykres 13: Saldo handlu zagranicznego Polski w wybranych latach (w milionach USD, w cenach bieżących)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Główny Urząd Statystyczny, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/RS_rocznik_statystyczny_handlu_zagranicznego_2013.pdf (dostęp: 24.10.2015)
Jak pokazano w poprzednim rozdziale pracy – istnieje korelacja pomiędzy handlem zagranicznym i jego poziomem, a dochodem narodowym i tempem rozwoju gospodarczego22. Wydaje się, że tak też jest w przypadku gospodarki polskiej. Ta rozwijała się cały czas stosunkowo dynamicznie, a poziom handlu zagranicznego rósł równolegle bardzo zdecydowanie. Im więcej się produkuje na rynek zewnętrzny, tym więcej pieniędzy wpływa do kraju od partnerów zagranicznych. Natomiast import również generuje dodatkową część produktu krajowego brutto, co wynika z faktu, że zarabiają na nim tak pośrednicy, jak i sprzedawcy dóbr dla klientów finalnych. Zatem można potwierdzić, że w przypadku Polski istnieje korelacja między rozwojem gospodarczym i handlem zagranicznym.
2.4. Determinanty wzrostu gospodarczego w Polsce w świetle nurtów naukowo-badawczych
Ostatnie dwie dekady w Polsce to stały wzrost gospodarczy. Oczywiście różne są oceny jego jakości, gdyż na miary ekonomiczne nakłada się interpretacja polityczna oraz ideologiczna. Na pewno nie można uznać, że skoro polska gospodarka rozwija się, to beneficjentami takiego stanu rzeczy są wszyscy obywatele. Korzyść z postępu zawsze przepływa do różnych grup w różnorodnym stopniu, natomiast ważne, żeby nie było wielkich dysproporcji wpływających na głębokie pęknięcia w społeczeństwie. Ponadto często badacze zadają sobie pytanie, czy mimo, iż wzrost jest faktem, to czy nie dałoby się tak zarządzać rodzimą gospodarką, aby był on jeszcze większy. W takim podejściu wskazuje się, że potencjał jest większy, niż osiągany wynik, natomiast często nie da się takiej tezy obronić naukowo. Ostatnią część rozważań poświęcono determinantom wzrostu gospodarczego w Polsce w świetle nurtów naukowo-badawczych. Jest to niejako uzupełnienie dla rozważań wcześniejszych części tego rozdziału. Nie pokazano tutaj już danych statystycznych, a skupiono się na wielowątkowym opisie, który pokazuje, że na kwestię oceny polskiego wzrostu gospodarczego można patrzeć z wielu stron.
Istnieje sześć podstawowych determinant, które można uznać za uniwersalne i dotyczą tak Polski, jak i innych krajów. Są to czynniki tradycyjne (zasoby i kapitał), nowoczesne (rozwój wiedzy), postęp gospodarczy, zmienne społeczno-kulturowe, postęp rynkowy oraz różnego typu czynniki specjalne. Rozwój ekonomiczny Polski był możliwy wyłącznie dzięki współwystępowaniu tych wszystkich elementów23. Zwrócono tutaj uwagę na dwie podstawowe perspektywy – neoklasyczną, którą utożsamia się z reguły z neoliberalizmem ekonomicznym oraz perspektywę keynesistowską, lewicową24. To pozwoli wykazać na odmienne spojrzenie na kwestia związane z rozwojem gospodarczym.
Zgodnie z perspektywą neoklasyczną wzrost gospodarczy jest jednym z nadrzędnym celów polityki gospodarczej na poziomie centralnej. Innymi słowy rząd jest zobligowany do stworzenia takich warunków, ażeby prywatni przedsiębiorcy zwiększali produkcję, a w ramach gospodarki konsumowało się coraz więcej. W Polsce przyjęto w zasadzie ten neoliberalny paradygmat, w ramach którego to sektor prywatny miał generować wartość dodaną wpływającą na tempo wzrostu PKB. Można w związku z tym zauważyć istnienie ścisłej korelacji pomiędzy rosnącym trendem produktu krajowego brutto a zwiększającą się konsumpcją tak indywidualną, jak i zbiorową. Ponadto – a jest to istotne z punktu widzenia chociażby modeli Solowa – odnotowano wzrost produktywności czynników produkcji. Za najważniejszy czynnik popytowy wzrostu gospodarczego w Polsce uznaje się jednakże spożycie indywidualne, które jest warunkowane poprzez stopień absorpcji skutków kryzysu. Ponadto mimo niskich wskaźników zatrudnienia ma miejsce w Polsce stymulacja wzrostu gospodarczego25. Wydaje się, że ten neoklasyczny model wzrostu jest dobrze widoczny w Polsce i tłumaczy on jakie są determinanty rozwoju gospodarczego.
Z punktu widzenia myśli keynesistowskiej nie zmienia się znacząco percepcja samych determinant rozwoju gospodarczego. Natomiast inaczej postrzega się rolę państwa. To ono powinno wchodzić w sferę ekonomii danego kraju, prowadzić stymulację ważnych sektorów gospodarki, wykorzystywać redystrybucję do transferu środków. Zwraca się uwagę, że ważne jest podniesienie trwałego tempa średnio- i długookresowego wzrostu gospodarczego. Do tego potrzebne jest podniesienie stopy krajowych oszczędności oraz zwiększenie absorpcji bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Państwo powinno wspierać sferę badań i rozwoju, a także edukacji w kraju. Deficyt budżetowy nie powinien się zwiększać, a obciążenia przedsiębiorstw winny być umiarkowane. Warto przy tym zauważyć, że z perspektywy keynesistowskiej ma miejsce w Polsce raczej ograniczanie nierówności dochodowych (tak w porównaniu z krajami zachodnimi, jak i wewnątrz), a więc rozwój stanowi raczej próbę nadgonienia zapóźnień rozwojowych26.Natomiast co do istoty jest on dość zbliżony.
Warto ponadto zwrócić uwagę na perspektywę z zakresu ekonomii politycznej. Faktycznie bowiem polski wzrost gospodarczy ostatnich lat nie mógłby mieć w ogóle miejsca, gdyby nie zmiany, które zaszły po 1989 roku. Wówczas to doszło do odejścia od gospodarki centralnie sterowanej, która nie była w stanie wygenerować odpowiedniego poziomu wzrostu. Druga połowa lat 80. to stan zapaści, niemożność wytwarzania dóbr i usług na potrzeby obywateli. Nawet jeśli w pierwszych latach po transformacji poziom rozwoju nieco spadł, to następnie zaczął się intensywnie zwiększać. Zatem można uznać, że źródłem rozwoju państwa jest wdrożenie mechanizmu rynkowego, co miało miejsce najpierw w ramach tzw. ustawy Wilczka oraz następnie pod postacią planu Balcerowicza27. Oczywiście są osoby i obszary, które w większym stopniu skorzystały na tych zmianach, a także ludzie, którzy nie byli ich beneficjantami28. Natomiast ogólne efekty na pewno są korzystne, co zresztą bardzo dobrze obrazowały poszczególne opisywane tu wskaźniki.
Gospodarka Polski w ostatnich latach cały czas rosła. Mimo że na świecie można było zauważyć coraz poważniejszy kryzys, to rodzima ekonomia radziła sobie relatywnie dobrze. W ogóle można zauważyć stały wzrost po 1989 roku. Jego natężenie zmienia się, niekiedy jest bardziej, a niekiedy mniej spektakularny, natomiast można założyć, że Polska rozwija się i nadrabia zapóźnienia rozwojowe, które były efektem niemal półwiecza gospodarki centralnie sterowanej. To nie było oczywiście łatwe, chociaż bezpośrednie inwestycje zagraniczne pozwoliły zwiększyć potencjał gospodarki, a otwarcie na Unię Europejską było mechanizmem zwiększającym polski import. W zależności od podejścia do oceny wzrostu gospodarczego ocenia się, że jest on na właściwym, bądź zaniżonym poziomie, natomiast wszyscy badacze świadomi są faktu, że jest on determinowany przez wiele elementów. Podobnie złożone są bariery wzrostu, którym przyjrzano się w kolejnym rozdziale tej pracy.