Czynniki oraz bariery wzrostu gospodarczego
1. CZYNNIKI WZROSTU GOSPODARCZEGO
Aby zacząć rozpatrywać znaczenie wzrostu gospodarczego i jego czynników, należy najpierw zastanowić się nad samą definicją wzrostu gospodarczego.
Wzrost gospodarczy jest to stałe zwiększenie zdolności danego kraju do produkcji towarów i usług pożądanych przez ludzi.
Zdolności produkcyjne każdej gospodarki zależą przede wszystkim od ilości i jakości występujących w niej zasobów naturalnych, majątku trwałego, jak i również od poziomu techniki produkcji oraz poziomu kwalifikacji pracy.
Wzrost gospodarczy polega więc na rozszerzeniu i ulepszeniu materialnych i osobowych czynników produkcji. Wymaga to ciągłej akumulacji kapitału, dzięki gromadzonym oszczędnościom i inwestycjom, ciągłego doskonalenia ludzkich umiejętności i dokonywania postępu technicznego.
Teoria wzrostu gospodarczego jest ważną częścią teorii rozwoju gospodarczego, która ujmuje całokształt wszystkich czynników i uwarunkowań społeczno-ekonomicznych determinujących rozwój gospodarczy krajów określonego ustroju społecznego (sposobu produkcji), bądź grup krajów i poszczególnych państw. Głównymi materialnymi źródłami wzrostu gospodarczego jest akumulacja (nagromadzenie środków na inwestycje) i postęp techniczny.
Czynników wzrostu gospodarczego jest wiele. Podstawowe znich to inwestycje, postęp techniczny, alokacja nakładów. Rozpatrzymy je teraz nieco bliżej.
Pomiędzy czynnikami wz.gosp istnieją zawsze mniej lub bardziej ściśle związki i wzajemne relacje. Mogą one mieć charakter bezpośredni (ilościowe ujęcie), lub pośredni. Oddziaływanie tych czynników występuje w różnych okresach, z różną siła, i nie jednokierunkowo.
Schemat wzajemnych relacji między czynnikami wzrostu gospodarczego
W kwalifikowanej formie czynniki wzrostu gospodarczego mierzone przyrostem dochodu narodowego (D) można zapisać jako funkcję dochodu narodowego:
DD = F(S, MN, Z, WP, IE, N1, i, e, CSP...)
gdzie:
S – zasoby naturalne
MN – majątek narodowy
Z – zasoby pracy żywej (wielkość zatrudnienia)
WP – wydajność pracy
IE – wielkość i struktura nakładów inwestycyjnych
N1, i, e, - techniki i technologie łącznie z zasobami informacji (naukowej, technicznej, ekonomicznej i scjotechnicznej)
Zmienne S, MN, WP, IE, mogą być wyrażone w wielkościach fizycznych, natomiast zmienna CSP nie da się wyrazić ani w wielkościach fizycznych, ani też wartościowych, jej wpływ ujawnia się głównie poprzez zmiany jakościowe czynnika Z i N1, i, e.
Inwestycje są to nakłady gospodarcze na odtworzenie zużytego majątku narodowego oraz na jego powiększenie. W potocznym rozumieniu przez pojęcie inwestycji rozumie się procesy budowy nowych obiektów produkcyjnych i nieprodukcyjnych oraz ich wyposażenia. Inwestycje dzielą się na 4 główne grupy:
maszyny i urządzenia
konstrukcje i budowle (mosty, drogi, budynki fabryczne, magazyny)
wyposażenie nowych obiektów produkcyjnych w środki obrotowe
budynki mieszkalne (szpitale, żłobki, szkoły)
Inwestycje nieprodukcyjne są oczywiście tak samo niezbędne jak inwestycje produkcyjne, ale podobnie jak praca nieprodukcyjna nie wpływają bezpośrednio na wzrost produkcji i dochodu narodowego.
Przyrost dochodu narodowego zależy przede wszystkim od inwestycji produkcyjnych oddanych do użytku w danym roku. Efektywność inwestycji jest ważnym czynnikiem determinującym rozmiary akumulacji. Chcąc utrzymać poziom stopy życiowej ludności, uwzględniając wzrost jej liczby, trzeba na akumulację przeznaczać tym więcej środków, im niższa jest efektywność inwestycji.
Inwestycje te przynoszą większą wartość dochodu narodowego niż przynosiły zamortyzowane środki trwałe.
Na przyrost dochodu narodowego wpływają także czynniki istniejącego już majątku produkcyjnego. Jeden z nich to zużycie się, czyli amortyzacja, starego majątku produkcyjnego. Każdą gospodarkę cechuje określona przeciętna stopa amortyzacji. Jest to relacja wartości zużytego rocznie majątku produkcyjnego do jego początkowej wartości. Odzwierciedla ona przeciętny okres zużywania się środków trwałych (np.: maszyn 10 lat, budynków 25 lat). Jej wielkość przy danej wartości majątku trwałego określa sumę funduszu amortyzacji. Zastępowanie starych, zużytych maszyn na bardziej nowoczesne nazywa się czynnikiem efektywności inwestycji.. Inwestycje te przynoszą większą wartość dochodu narodowego niż przynosiły zamortyzowane środki trwałe.
Postęp techniczny to także źródło wzrostu gospodarczego jest to doskonalenie środków produkcji i metod wytwarzania, doskonalenie wytwarzanych dóbr oraz przedmiotowych warunków pracy i urządzeń. Postępy techniki, technologii i organizacji pracy zwiększają z reguły efekty produkcyjne uzyskiwane z danych zasobów lub pozwalają na osiąganie dotychczasowych efektów przy zużyciu mniejszych zasobów. Rodzaje postępu technicznego mogą być różnie ujmowane.
Zasoby naturalne to kolejny istotny czynnik wpływający na wzrost gospodarczy. Surowce, ich jakość i ilość zależy od złóż geologicznych w danym kraju oraz nakładu inwestycji w ich wydobywanie czyli tworzenie zakładów przemysłu wydobywczego np.: kopalni, rud żelaza itp.
Majątek produkcyjny gospodarki narodowej stanowi materialną (rzeczową ) bazę produkcji, a więc dochodu narodowego. Wymienione wyżej czynniki są więc materialnymi czynnikami wzrostu gospodarczego. Istnieją także niematerialne czynniki, za które uznajemy pracę producentów dóbr, czyli żywa praca produkcyjna, jej ilość, liczba zatrudnionych, przeciętny roczny czas pracy oraz wydajność pracy. W skali całej gospodarki przeciętna wydajność pracy jest mierzona relacją wytworzonego dochodu do liczby zatrudnionych produkcyjnie. W mierniku wydajności pracy jest zawarty czas pracy. Miernik ten należy zdezagregować na roczną liczbę godzin lub dni przepracowanych przeciętnie przez jednego zatrudnionego oraz przeciętną wartość dóbr wytworzonych przez niego w ciągu dnia pracy (w cenach stałych).
Roczny przyrost dochodu narodowego, co wynika z powyższego określają rozmiary wzrostu zatrudnienia i wzrostu przeciętnej wydajności pracy wszystkich zatrudnionych produkcyjnie. Wzrost liczby zatrudnionych określają warunki demograficzne tzn. liczba osób rocznika osiągającego wiek produkcyjny kończących szkolenie zawodowe o profilu pracy produkcyjnej. Wzrost ten jest oczywiście pomniejszony o liczbę osób odchodzących z działów produkcji materialnej na emeryturę lub rentę. To jednak, czy wszyscy zostaną zatrudnieni, zależy od liczby nowych, wolnych stanowisk pracy, a więc od rozmiarów inwestycji. Jeżeli inwestycje nie zostały właściwie zaplanowane (uwzględniony przyrost chętnych do pracy minus odchodzący z pracy) wtedy powstaje zjawisko bezrobocia.
Wzrost wydajności pracy zależy przede wszystkim od postępu technicznego, w tym także od ulepszeń organizacji pracy. na wzrost wydajności wpływają także inne czynniki, należy z nich wymienić: wzrost zawodowych kwalifikacji, działanie systemu motywacji, warunki i bezpieczeństwo pracy.
Wykazując, że wzrost dochodu narodowego jest określany przez wzrost wydajności pracy i wzrost zatrudnienia, przytoczona analiza wskazuje jednocześnie, iż tempo jednego i drugiego zależy głównie od czynników materialnych tj. inwestycji i postepu technicznego. Postęp techniczny i inwestycje zależą jednak w dużym stopniu od typu stosunków ekonomicznych, systemu gospodarowania i ustroju społeczno-ekonomicznego. Istotny wpływ na wzrost gospodarczy mają także jego bariery np.: bariera siły roboczej, bariera surowcowa, bariera handlu zagranicznego lub bariera konsumpcji.
Ale wróćmy do czynników społeczno-ustrojowych. Spośród wielu z nich należy wskazać na układ stosunków międzyludzkich w zakładach pracy oraz układ stosunków społeczno-politycznych. Konflikty w zakładach pracy, a w jeszcze większym stopniu konflikty w skali działów produkcji czy całego społeczeństwa (na tle sprzeczności klasowych) wpływają na spadek stopy wzrostu gospodarczego bądź nawet są czynnikiem jego załamania. Odwrotny wpływ wywiera natomiast stan tzw. spokoju społecznego. W określonych sytuacjach historycznych np.: w okresach odbudowy gospodarki ze zniszczeń wojennych, społeczeństwo może wykazać niezwykłą ofiarność i zapał do pracy. Dzięki takim zrywom okresy te cechuje szybkie tempo wzrostu gospodarczego.
Z innych czynników należałoby wskazać na tak zwane nieuchwytne środki, do których zaliczamy specyficzne cechy narodowe, mentalność społeczną i psychiczną, tradycje historyczne, pracowitość oszczędność. Czynniki te mają charakter egzogeniczny. Do czynników czysto egzogenicznych zaliczamy: rolę środowiska geograficznego (klimat, ukształtowanie terenu, zasoby wody, bogactwa naturalne) oraz uwarunkowania zewnętrzne (dogodne rynki zbytu, współpraca i kooperacja gospodarcza).
2. BARIERY WZROSTU GOSPODARCZEGO
W procesie wzrostu gospodarczego napotykamy na przeszkody, bardziej lub mniej trwałe. Mniej trwałe tzn. występujące przejściowo są najczęściej efektem wadliwego zaprojektowania czy zaplanowania przedsięwzięć gospodarczych, albo skutkiem nieprzewidzianych okoliczności. Natomiast te przeszkody, które mają charakter bardziej obiektywny, są trudniejsze do przezwyciężenia, są bardziej trwałe i nazywane są barierami wzrostu gospodarczego.
To różnego typu ograniczenia i przeszkody występujące w procesach wzrostu gospodarczego w jakimś okresie czasu, które mają charakter obiektywny, są dość trwałe i trudne do przezwyciężenia, tym samym hamują wzrost gospodarczy.
W literaturze ekonomicznej wymienia się najczęściej następujące bariery wzrostu gospodarczego:
Ø Instytucjonalną
Ø Strukturalną
Ø Kosumpcyjną
Ø Siły roboczej
Ø Surowcową
Ø Żywnościową
Ø Handlu zagranicznego
Ø Technologiczną
Ø Ekologiczną
Wśród barier istotną choć tylko pośrednią rolę odgrywają bariery psychiczne czy też psychospołeczne.
Z przesłanek społeczno - ekonomicznych wynikają bariery:
Ø Konsumpcyjna
Ø Siły roboczej
Ø Surowcowa
Ø Żywnościowa
Ø Handlu zagranicznego
Barierę konsumpcji stanowią ograniczenia rozwojowe, będące wynikiem obniżenia poziomu konsumpcji kosztem wzrostu inwestycji. Ujawniają się one w sytuacji, w której wpływ wpływ spadku wydajności pracy na produkcję, wynikający z obniżenia poziomu konsumpcji, okazuje się większy od wzrostu produkcji uzyskanej z dodatkowych inwestycji zrealizowanych kosztem obniżenia poziomu spożycia
Bariera siły roboczej występuje w sytuacji braku owej siły roboczej.
Może mieć wymiar:
ilościowy,
kwalifikacyjny
alokacyjny.
W wymiarze ilościowym występuje w sytuacji pełnego zatrudnienia, przy szybszym przyroście nowych miejsc pracy w stosunku do przyrostu ludności zdolnej do pracy.
W wymiarze kwalifikacyjnym bariera siły roboczej występuje wtedy kiedy struktura zawodowa zatrudnionych przestaje odpowiadać strukturze istniejącego lub nowo wprowadzonego aparatu wytwórczego.
W wymiarze alokacyjnym przejawia się nierównomiernym jej rozmieszczeniem terytorialnym i sektorowym.
Bariera surowcowa wiąże się z dostępnością do zasobów do zasobów bogactw naturalnych i ich wykorzystaniem. Jest wynikiem ich występowania w niedostatecznych ilościach lub nieopłacalności ich pozyskania. Wynika przede wszystkim z niedorozwoju bazy surowcowej.
Bariera żywnościowa dotyczy ona zarówno ograniczeń produkcji rolniczej, jak i ograniczeń zaopatrzenia społeczeństwa w żywność. Ujawnia się ona w całym obszarze gospodarki żywnościowej. Jej poziom i skuteczność zależy w dużej mierze od czynników przyrodniczych.
Bariera handlu zagranicznego wyznacza konkurencyjność danej gospodarki na rynku światowym, co jest związane z kształtowaniem wskaźnika relacji zmian cen towarów eksportowanych do zmiany cen towarów importowanych. Pogarszanie się tego wskaźnika oznacza zaostrzenie tej bariery. Przyczyny pojawienia się bariery handlu zagranicznego to:
Ø Niezdolność gospodarki danego kraju do wyprodukowania wyrobów o takim standardzie, który umożliwiłby im wejście na konkurencyjny rynek światowy oraz otrzymanie korzystnych cen.
Ø Ograniczone zdolności płatnicze państwa.
Bariera strukturalna jest ograniczeniem natury technicznej i dotyczy historycznie ukształtowanej struktury aparatu wytwórczego oraz niedoskonałej podzielności czynników wytwórczych. Wyraża się ona przede wszystkim daleko idącą niemożnością przestawienia struktury aparatu wytwórczego, tym samym poszczególne jego części okazują się być niedostosowane do zamierzonej struktury produkcji. Charakteryzuje ją również mała elastyczność aparatu wytwórczego.
Bariera technologiczna jest ograniczeniem mającym swoje źródło w poziomie osiągniętego postępu naukowo - technicznego. Wiąże się praktycznie ze wszystkimi wewnętrznymi barierami rozwojowymi. W największym stopniu jest związana z barierą strukturalną.
Bariera organizacyjna to ograniczenie możliwości pełnego i racjonalnego wykorzystania aparatu wytwórczego oraz pozainwestycyjnych czynników wzrostu dochodu narodowego. Związana jest z charakterem organizacji produkcji i pracy, planowaniem i zarządzaniem, a także kwalifikacjami kadr kierowniczych. Powstaje w sytuacji złej organizacji i niskiej kultury pracy, powodując nieefektywne wykorzystanie nowoczesnych maszyn i urządzeń produkcyjnych.
Bariera instytucjonalna to ograniczenia rozwojowe wywołane niedostosowaniem organizacyjnych form stosunków społecznych i ekonomicznych do wymagań postępu naukowo - technicznego i technologicznego. Przejawia się przestarzałą strukturą organizacji systemu kierowania i zarządzania gospodarką narodową oraz niewłaściwym podziałem kompetencji i uprawnień poszczególnych jego ogniw do podejmowania określonych decyzji gospodarczych.
Bariera ekologiczna ma odrębny charakter. Stanowi ją zbiór czynników ograniczający rozwój gospodarczy o charakterze naturalnym, to jest przyrodniczo - klimatycznym. Wiąże się z ograniczoną wydolnością naturalną, to jest ze zdolnością do regeneracji utraconych składników i neutralizacji składników obcych. Przekroczenie granic tej wydolności może spowodować olbrzymie straty gospodarcze, a w skrajnych sytuacjach nawet zagrozić egzystencji człowieka.
Do barier wzrostu gospodarczego zaliczyć również trzeba barierę psychiczną jeśli jest ona odnoszona do człowieka jako pojedynczej jednostki w szerszym znaczeniu mamy do czynienia z barierą psychospołeczną jeśli jest ona odnoszona do grup społecznych. Są one ważne ze względu na rangę przedsiębiorczości w procesach gospodarowania. Ich istotą jest poddawanie się przez człowieka ewentualnie grupę ludzi pewnym stereotypom myślenia, ograniczeniem wyobraźni i myślenia, a także zmniejszeniem wiary we własne siły.
Zjawiska ograniczeń rozwiązywania pewnych problemów, w tym gospodarczych w psychice człowieka są wywoływane zwykle lękiem i reakcjami obronnymi przed skutkami podejmowanych działań. Ich konsekwencja jest niewykorzystywanie obiektywnych możliwości działania jednostek i grup społecznych w zakresie posiadanej wiedzy, potencjalnych zdolności, doświadczeń zawodowych, istniejących możliwości techniczno-technologicznych potencjału produkcyjnego a także możliwości ekonomicznych poszczególnych podmiotów gospodarczych.
Wskazane i scharakteryzowane bariery wzrostu gospodarczego mogą się ujawniać pojedynczo lub funkcjonować zespołowo. Niektóre z nich wzajemnie potęgują swoją siłę, inne zaś są względem siebie neutralne.
Bibliografia:
„Makroekonomia” A. Limański, M. Syrek
„System rynkowy” M. Nasiłkowski
„Ekonomia – zarys popularny” M.Mieszczankowski
„Podstawy ekonomii” E.Nojszewska