Ochrona środowiska

OCHRONA PRZYRODY W POLSCE
Ochrona przyrody to działania mające na celu zachowanie przed zniszczeniem lub uszkodzeniami wszelkich elementów przyrody - dziko występujących gatunków zwierząt i roślin, utworów przyrody nieożywionej, jak jaskinie czy głazy narzutowe, a także ich zespołów o wybitnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, chronionych w postaci rezerwatów, parków narodowych oraz parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. Ochrona przyrody to zespół działań mających na celu wg ustawy z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (Dz.U. nr 114, 12.12.199 r.):
utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów,
zachowanie różnorodności gatunkowej,
zachowanie dziedzictwa geologicznego,
zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów,
kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody,
przywracanie do właściwego stanu zasobów i elementów przyrody
Zakres działań dotyczących ochrony przyrody jest bardzo szeroki: obejmuje prace inwentaryzacyjne, działania prawne, prace naukowo-badawcze nad stanem i przeobrażeniami przyrody, wyznaczanie chronionych obiektów przyrody i ich granic, opracowywanie zasad ich użytkowania i udostępniania dla publiczności, a także działań na rzecz ochrony terenów przed wszelkimi formami skażeń i dewastacją. Ochrona przyrody to także ochrona gatunkowa zwierząt i roślin-co jest regulowane zarządzeniami resortowymi, a także specjalnymi zarządzeniami w obrębie poszczególnych województw. Najnowocześniejsze podejście do zagadnień ochrony przyrody to ochrona różnorodności biologicznej wg zasad przewidzianych w Konwencji o Różnorodności Biologicznej (patrz rozdz. 1.2.).

OBSZARY CHRONIONE
Parki narodowe (PN) obejmują obszary chronione wyróżniające się szczególnymi wartościami naukowymi, przyrodniczymi, społecznymi, kulturowymi i wychowawczymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na których ochronie podlega całość przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu. Wszelkie działania na terenie parku narodowego podporządkowane są ochronie przyrody, a działania w zakresie ochrony przyrody mają pierwszeństwo nad wszystkimi innymi działaniami. Część powierzchni parków narodowych (Białowieski PN w całości) wydziela się jako rezerwaty ścisłe, w których nie prowadzi się żadnych prac o charakterze gospodarczym. Zwrócić należy uwagę, że istniejące na danym terenie rezerwaty przyrody są w momencie powołania parku wyłączane z ewidencji ogólnopolskiej rezerwatów i traktowane jako tereny specjalnie chronione w obrębie konkretnego parku. Wszystkie parki narodowe są udostępnione do zwiedzania, a za wstęp mogą być pobierane opłaty, których wysokość ustala dyrektor parku. W regulaminach parków są przeważnie wprowadzane ograniczenia w korzystaniu z terenu parków, takie jak: możliwość poruszania się tylko po wyznaczonych szlakach, wyłączenie pewnych fragmentów parku z jakiegokolwiek zwiedzania, wprowadzenie specjalnych zasad uprawiania różnych dyscyplin sportu, np. alpinizmu, narciarstwa czy lotniarstwa. Utworzenie parku narodowego następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, a ich zarząd podlega Ministerstwu Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Do końca lipca 1996 r. utworzono w Polsce 22 parki narodowe: Białowieski (1947), Świętokrzyski (1950), Babiogórski (1954), Pieniński (1954), Tatrzański (1954), Ojcowski (1956), Wielkopolski (1957), Kampinoski (1959), Karkonoski (1959), Woliński (1960), Słowiński (1967), Bieszczadzki (1973), Roztoczański (1974), Gorczański (1980), Wigierski (1988), Drawieński (1990), Poleski (1990), Biebrzański (1993), Gór Stołowych (1993), Magurski (1994), Narwiański (1996) i "Bory Tucholskie" (1996). W styczniu 1996 r., decyzja Rady Ministrów, powiększono powierzchnię pewnych parków . Istotne było powiększenie Wolińskiego Parku Narodowego, w którego obszar włączono także znaczne akweny wodne. Czyni to z tego obiektu pierwszy w Polsce park chroniący walory przyrodnicze morza. Łączna powierzchnia parków wynosi 2781,6 km2, co stanowi 0,9% powierzchni kraju.
Nazwa parku Rok utworzenia1 Ogólna powierzchnia
[ha]
1 Babiogórski 1955,1976* 1734 Zawoja
2 Białowieski (1932),1947,1977*,1979** 10 502 Białowieża
3 Biebrzański 1993 59 223 - -
4 Bieszczadzki 1973,1992* 27 834 Ustrzyki Dolne
5 Borów Tucholskich 1996 4789 -
6 Drawieński 1990 11 019 -
7 Gorczański 1981 6763 -
8 Gór Stołowych 1993 6280 -
9 Kampinoski 1959 36 538 Granica
10 Karkonoski 1959,1992* 5579 Jelenia Góra
11 Magurski 1994 19 962 -
12 Narwiański 1996 7350 -
13 Ojcowski 1956 1890 Ojców
14 Pieniński (1932),1954 2346 -
15 Poleski 1990 9647 -
16 Roztoczański 1974 8482 -
17 Słowiński 1967,1977* 18 619 Smoldzino
18 Świętokrzyski 1950 7626 Św. Krzyż
19 Tatrzański (1947),1954,1992* 21 164 Zakopane
20 Wielkopolski 1957 7619 Puszczykowo
21 Wigierski 1989 15 114 -
22 Woliński 1960 10 937 Międzyzdroje
1Uwagi: w nawiasach podano rok utworzenia parku; ponadto podano dla właściwych parków:
*rok uznania za Światowy Rezerwat Biosfery,
**rok włączenia do listy Światowego Dziedzictwa Ludzkości.
• Zagrożenia:


Sasanka (roślina chroniona)
Nie ulega wątpliwości, że głównym zagrożeniem dla całości obszarów chronionych w naszym kraju są zanieczyszczenia gazowe, zwłaszcza dwutlenek siarki, tlenki azotu oraz fluor.
W przypadku parków narodowych, najbardziej zagrożone przemysłowymi zanieczyszczeniami powietrza są: Karkonoski, Ojcowski, Świętokrzyski i Babiogórski; w mniejszym stopniu Kampinoski i Wielkopolski
Negatywny wpływ na przyrodę parków ma również masowa turystyka, zważywszy że nasze parki narodowe odwiedza rocznie od 9 do 12 milionów osób. Do najbardziej uczęszczanych należą (w nawiasie liczba osób przypadająca na ha powierzchni): Karkonoski (394), Wielkopolski (171), Pieniński (170), Tatrzański (172) oraz Ojcowski (121). Duża liczba zwiedzających powoduje powstawanie szkód w przyrodzie parków. Największe szkody w roślinności, faunie i glebie powstają wokół schronisk turystycznych, stacji wyciągów narciarskich i kolejek linowych, pól namiotowych i parkingów.
Zagrożenie walorów przyrodniczych rezerwatów przyrody jest uzależnione głównie od ich lokalizacji. Najbardziej narażone są obiekty położone w rejonach uprzemysłowionych, na obszarach ekologicznego zagrożenia i terenach intensywnie wykorzystywanych dla celów turystyczno-wypoczynkowych. Można tu wymienić na przykład rezerwaty:
Las Murckowski, Segiet i Łęczak w województwie katowickim;
Nadgoplański Park Tysiąclecia w województwie bydgoskim;
Niebieskie Źródła, Spała i Żądłowice w województwie piotrkowskim;
Las Kabacki i Jeziorko Czerniakowskie w Warszawie.
Realną szansę na utrzymanie stabilności ekosystemów oraz możliwość odtworzenia wybranych składników przyrody stanowić może znaczące zmniejszenie zanieczyszczeń gazowych oraz skierowanie wzmożonego ruchu turystycznego na inne atrakcyjne tereny położone poza parkami narodowymi i rezerwatami przyrody. Funkcję tę mogą doskonale spełniać parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu.

Rezerwat przyrody jest to obszar obejmujący ekosystemy zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, określone gatunki roślin i zwierząt oraz elementy przyrody nieożywionej mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych. Rezerwaty przyrody są ustanawiane zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Rezerwaty są podzielone na różne kategorie. Według stanu na 30.01.1996 r. jest w Polsce 1133 rezerwaty, o łącznej powierzchni 1207,3 km2, co w przybliżeniu stanowi 0,4% powierzchni naszego kraju.
Rodzaj rezerwatu Liczba ogółem w tym liczba rezerwatów ścisłych Powierzchnia ogółem [ha] w tym powierzchnia pod ochroną ścisłą [ha]
Wodne 24 3 2 860 11
Torfowiskowe 112 28 7 568 1 018
Stepowe 32 15 434 90
Słonoroślowe 3 1 23 1
Przyrody nieożywionej 50 8 1 431 25
OGÓŁEM 1 122 108 121 303 4 694
Leśne 536 19 39 051 1 011
Krajobrazowe 113 5 35 715 473
Florystyczne 136 20 2 345 244
Faunistyczne 116 8 31 876 1 821

Parki krajobrazowe są to obszary chronione ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe, a celem ich utworzenia jest zachowanie, popularyzacja i upowszechnienie tych wartości w warunkach racjonalnego gospodarowania. Wokół parku krajobrazowego może być utworzona otulina (strefa ochronna) zabezpieczająca park przed szkodliwym działaniem czynników zewnętrznych. Utworzenie parku krajobrazowego następuje w drodze rozporządzenia wojewody. Od 1976 r. do końca stycznia 1996 r. utworzono w Polsce 101 parków krajobrazowych, o łącznej powierzchni 19 459,8 km2, tj. 6,2% powierzchni kraju.

Obszary chronionego krajobrazu obejmują wyróżniające się krajobrazowo tereny o różnych typach ekosystemów. Zagospodarowanie ich powinno zapewnić stan względnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Obszary chronionego krajobrazu uwzględniane są w planach zagospodarowania przestrzennego. Dotychczas obszary chronionego krajobrazu wyznaczane były w skali województw. Znajdują się one w 35 województwach i zajmują powierzchnię ok. 48 849,7 km2, tj. 15,6% powierzchni kraju.
- Obszary chronione a kryteria międzynarodowe
Według kryteriów stosowanych przez IUCN przy sporządzaniu list obszarów chronionych nasze parki narodowe powinny być zaliczane do II kategorii, parki krajobrazowe do V kategorii, większość rezerwatów do IV kategorii, a obszary chronionego krajobrazu do VI i VII kategorii. Wspomnieć należy o jeszcze innych formach ochrony przyrody w Polsce. W Polsce istnieje Polski Komitet Narodowy Programu UNESCO "Człowiek i Biosfera". Z jego to m.in. inicjatywy rozwija się w Polsce sieć światowych rezerwatów biosfery. Statut światowego rezerwatu biosfery przyznano: Babiogórskiemu Parkowi Narodowemu, Białowieskiemu Parkowi Narodowemu, Słowińskiemu Parkowi Narodowemu i rezerwatowi "Jezioro Łuknajno". W latach dziewięćdziesiątych powołano jeszcze trzy światowe rezerwaty biosfery: Tatrzański, Karkonoski i Wschodnio-Karpacki (położony na terenach Polski, Słowacji i Ukrainy). Białowieski Park Narodowy został w 1979 r. zaliczony do obiektów stanowiących światowe dziedzictwo dóbr kultury i przyrody (World Heritage Sites). Według danych IUCN na rok 1996 następujące obiekty zostały na mocy Konwencji Ramsarskiej uznane jako obszary wodne i błotne o międzynarodowym znaczeniu: jezioro Karaś, jezioro Łuknajno, jezioro Siedmiu Wysp, jezioro Świdwie, Biebrzański Park Narodowy, Słowiński Park Narodowy i rezerwat Słońsk.



Koszatka - gryzoń drzewny (zwierze chronione)
OCHRONA GATUNKOWA
Jednym ze wskaźników różnorodności biologicznej jest liczba gatunków występujących na obszarze kraju. Według wykonanych w 1991 roku obliczeń, w Polsce występuje około 46 900 gatunków organizmów żywych, w tym 5 tys. gatunków grzybów, około 2,2 tys. gatunków roślin naczyniowych, około 24,4 tys. owadów, 116 ryb, 18 płazów, 9 gadów, 360 ptaków i 98 gatunków ssaków. Liczba gatunków występujących w Polsce stale się zmienia. W ciągu ostatnich 200300 lat przybyło do naszego kraju około 300 gatunków roślin, które człowiek sprowadził celowo lub zawlókł przy okazji transportu różnych towarów oraz które przybyły dzięki rozszerzaniu się zasięgów geograficznych gatunków na terenie Europy
W porównaniu z Europą różnorodność biologiczna jest w Polsce stosunkowo duża. Wynika to z położenia geograficznego Polski na granicy wpływów klimatu kontynentalnego i oceanicznego oraz pomiędzy głównym pasmem gór w Europie (Karpaty, Alpy) a pasmem dolin przebiegających wzdłuż Morza Północnego i Bałtyku. Stąd wiele gatunków ma na terenie naszego kraju granice zasięgu występowania.
Niestety, wiele gatunków w ostatnim okresie wyginęło lub jest zagrożonych wyginięciem. Ile ich jest trudno ocenić, bo wiąże się to z prowadzeniem poszukiwań, wymagających udziału specjalistów kompetentnych w poszczególnych grupach systematycznych. Brak informacji o występowaniu jakiegoś gatunku pozostawia nadzieję, że są jeszcze jakieś miejsca w Polsce, gdzie dany gatunek przetrwał, a my o tym nie wiemy. Można być pewnym jedynie wiadomości o wyginięciu gatunków dużych, łatwo dostrzegalnych i szeroko znanych. Np. w ciągu ostatnich 100 lat tylko spośród naszej fauny kręgowców ubyło około 15 gatunków. Toteż ocena, że gatunków ginących jest obecnie w Polsce nie mniej niż tysiąc, niestety nie jest zapewne przesadzona. Pełne informacje na ten temat publikowane są w tzw. czerwonych księgach, zawierających listy zagrożonych roślin i zwierząt.
Istnieją różne przyczyny, z powodu których dany gatunek występuje nielicznie. Pierwsza to bardzo ograniczony obszar występowania, tzw. gatunki endemiczne. Druga to gatunki, które w Polsce występują wyspowo, już na granicy swojego zasięgu występowania, który leży poza granicami naszego kraju. Trzecia to gatunki, które wymierają z powodu działalności człowieka. Tę ostatnią grupę można jeszcze podzielić na takie, których liczebność jest niska z powodu przyczyn powstających w naszym kraju i na takie, gdzie przyczyny znajdują się poza naszymi granicami.
Zachowaniu różnorodności biologicznej gatunków służy, między innymi, ich ochrona prawna, przede wszystkim zarządzenia ministra ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa (lub ministrów, którym ochrona przyrody podlegała w poprzednich okresach) oraz ministra rolnictwa i gospodarki żywnościowej (temu ostatniemu podlega ochrona ryb).
Gatunki mogą być chronione całkowicie, przez cały rok lub też objęte ochroną częściową, w niektórych okresach roku ma to na celu zapobieżenie ich nadmiernej eksploatacji gospodarczej (dotyczy to niektórych roślin np. leczniczych, zwierzyny łownej, ryb, ślimaków winniczków).
W roku 1992 na listach roślin i grzybów objętych całkowitą ochroną znajdowało się 97 gatunków lub całych rodzajów (obejmujących po kilka kilkanaście gatunków); częściowo chronionych było 28 gatunków lub rodzajów.
W przypadku roślin częściowo chronionych, którymi są zwykle gatunki mające znaczenie gospodarcze lub lecznicze, minister ochrony środowiska określa dla poszczególnych województw dopuszczalne ilości, które można corocznie pozyskiwać (w zależności od obszaru występowania i liczebności) pod nadzorem wojewódzkich konserwatorów przyrody.
W Polsce jest łącznie 568 gatunków zwierząt chronionych prawem. Na liście zwierząt objętych całkowitą ochroną znajduje się 367 gatunków kręgowców i 74 gatunki bezkręgowców, w tym prawie same owady (72 gatunki).




Bóbr z młodymi i drzewo przygotowane do zwalenia (w głębi żeremie bobrów)
Na liście zwierząt łownych, objętych częściową ochroną, znajduje się 19 gatunków ssaków i 42 ptaków. Ochrona zwierząt łownych polega na ustalaniu okresów w ciągu roku, kiedy nie wolno na nie polować w niektórych przypadkach jest to cały rok, czyli obowiązuje całkowity zakaz polowań. Są jednak 2 gatunki łowne nie mające w ogóle okresów ochronnych. Okresy ochronne mogą być różne dla samców i samic, w zależności od różnic w fizjologii i zachowaniu się osobników różnej płci.
Ryby mają także okresy ochronne, w których nie wolno ich łowić, a ponadto określone są wielkości minimalne, poniżej których nie wolno łowić poszczególnych gatunków.
Nie prowadzono dotychczas stałej obserwacji (tzw. monitoringu) liczebności populacji gatunków chronionych i jej zmian. Bardziej systematycznie śledzone są liczebności tylko niektórych gatunków, a w przypadku pozostałych liczebność badana jest tylko sporadycznie, zwykle w ramach prac naukowych. Na przykład w 1992 r. dokładnie policzono kozice i świstaki w Tatrach i wiadomo z dużą dokładnością, że jest ich odpowiednio 150 i 160 sztuk
Oceny liczebności zwierząt łownych i nasilenia eksploatacji łowieckiej są prowadzone w sposób zorganizowany. Corocznie szacuje się liczebności podstawowych gatunków i prowadzi statystykę natężenia odstrzału większości gatunków. Dane te są obarczone pewnymi błędami: zwykle oszacowane liczebności dużych zwierząt są niższe od rzeczywistych, a zwierząt małych zawyżone. Liczby dotyczące odstrzału zwierząt dużych są bliskie rzeczywistym, zwierząt małych bardzo zaniżone.
Ponieważ dane o liczbie zwierząt odstrzelonych są zwykle dokładniejsze niż informacje o ich liczebności w przyrodzie, tych pierwszych używa się często do scharakteryzowania zmian w zagęszczeniach, szczególnie u gatunków występujących licznie i na dużych obszarach.
Pełna ochrona niektórych gatunków powoduje wzrost ich liczebności na tyle duży, iż lokalnie mogą one zakłócać równowagę ekologiczną lub przynosić szkody gospodarcze. W takich przypadkach minister ochrony środowiska może wyrazić zgodę na redukcję liczebności danego gatunku (odstrzał). W roku 1992 taką zgodę wyrażono dla 4 gatunków.
Wśród gatunków, które wykazywały tendencje zanikające są też takie, których liczebność po okresie spadku odradza się samoistnie. Dotyczy to np. kruka i bociana czarnego. Inne zanikające gatunki wymagają nieraz skomplikowanych zabiegów, takich jak przesiedlenia w poprzednio zamieszkiwane obszary czy hodowla zamknięta. W efekcie na ogół udaje się zahamować spadek liczebności, a niekiedy następuje restytucja gatunku. W Polsce najlepszym tego przykładem jest żubr, stanowiący znany na całym świecie przypadek zapobieżenia całkowitemu wyginięciu gatunku. Podobnie udało się, dzięki zabiegom hodowlanym i wysiedlanym w odpowiednie cieki i zbiorniki wodne, odtworzyć populację bobrów w Polsce. Trudnym do opanowania zjawiskiem jest zanikanie jednego gatunku, gdy wypiera go inny, przeważnie nie należący do rodzimej fauny. Tak stało się np. z norką europejską, wypartą w ostatnich latach przez rozprzestrzeniającą się norkę amerykańską, której osobniki w latach dwudziestych naszego wieku uciekły z niemieckich ferm futerkowych.
Ważne zadanie w ochronie różnorodności biologicznej spełniają ogrody zoologiczne, botaniczne i arboreta. Zachowują one gatunki, które wymierają, a nawet gatunki, które już całkowicie wyginęły w warunkach naturalnych. W Polsce jest 12 ogrodów zoologicznych, zajmujących łącznie powierzchnię około 470 hektarów. W roku 1995 żyło w nich 1 260 gatunków zwierząt o łącznej liczbie około 29 tysięcy osobników. Ogrodów botanicznych i arboretów jest w naszym kraju 16, a w każdym znajduje się średnio około 3 tysiące gatunków roślin. Z powyższych danych widać, że nie tylko w przyrodzie otwartej, ale i w hodowlach zamkniętych mamy znaczne zasoby gatunków
DZIEDZICTWO PRZYRODY GÓRNEGO ŚLĄSKA
Rezerwaty:
Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z 16 października 1991 r. rezerwat przyrody jest obszarem obejmującym zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, określone gatunki rośli i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej, mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych.
Do niedawna rezerwaty tworzone były zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, publikowanym w Monitorze Polskim. Od 1.01.1999 r. uprawnienia w zakresie tworzenia rezerwatów przyrody przejęli wojewodowie. Na terenie podległego województwa, wojewoda powołuje rezerwat zarządzeniem na podstawie złożonej przez wnioskodawcę dokumentacji. Minister Ochrony Środowiska natomiast podejmuje decyzje o utworzeniu rezerwatu w sytuacjach gdy wojewoda tego nie uczyni, a ochrona jest niezbędna ze względu na międzynarodowe zobowiązania Polski.
Pod względem kategorii ochrony rezerwaty dzieli się na ścisłe - gdzie wykluczone są jakiekolwiek formy ingerencji człowieka i częściowe - gdzie mimo zasadniczych ograniczeń w zakresie turystyki, gospodarki leśnej i rolnictwa - dopuszczalne są określone działania człowieka. Kategoria ochrony wynika z zakresu wprowadzonych na terenie rezerwatu ograniczeń zapisanych w akcie powołującym dany obiekt. Jednak akty prawne powołujące rezerwaty przyrody nie zawierają określeń "rezerwat ścisły" i "częściowy". Ze względu na przedmiot ochrony wyróżnia się min. rezerwaty faunistyczne, florystyczne, krajobrazowe, leśne, przyrody nieożywionej, stepowe, słonoroślowe, torfowiskowe, wodne.
W województwie śląskim jest obecnie 60 rezerwatów przyrody. Najwięcej rezerwatów chroni ekosystemy leśne - 43, ekosystemy wodne - 2, torfowiskowe - 2. Dla ochrony fauny powołano 3 rezerwaty. Cenne gatunki roślin chronione są w 5 rezerwatach florystycznych. Przyroda nieożywiona (wychodnie skalne, jaskinie) stanowi główny przedmiot ochrony w 3 rezerwatach, a walory krajobrazowe w 4. Za rezerwaty ścisłe uznaje się Bukową Górę, Lasek Miejski nad Olzą, Lasek Miejski nad Puńcówką, Śrubitę i Rotuz. Łączna powierzchnia rezerwatów przyrody w województwie śląskim wynosi 3596,88 ha, co stanowi zaledwie 0,29% jego obszaru.
W celu zachowania i ochrony różnorodności przyrodniczej i krajobrazowej naszego regionu konieczne jest powiększenie udziału obszarów chronionych w ogólnej powierzchni województwa. W związku z tym projektuje się utworzenie kolejnych rezerwatów. Należy mieć nadzieję, że przekazanie uprawnień w zakresie tworzenia rezerwatów w ręce wojewody usprawni i przyspieszy procedurę powoływania nowych obiektów
Wykaz rezerwatów przyrody województwa śląskiego:


1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31. Rezerwat Barania Góra
Rezerwat Borek
Rezerwat Bukowa Góra
Rezerwat Bukowa Kępa
Rezerwat Butorza
Rezerwat Cisy koło Sierakowa
Rezerwat Cisy nad Liswartą
Rezerwat Cisy w Hucie Starej
Rezerwat Cisy w Łebkach
Rezerwat Czantoria
Rezerwat Dębowa Góra
Rezerwat Dolina Żabnika
Rezerwat Dziobaki
Rezerwat Gawroniec
Rezerwat Góra Chełm
Rezerwat Góra Grojec
Rezerwat Góra Tuł
Rezerwat Góra Zborów
Rezerwat Grapa
Rezerwat Hubert
Rezerwat Jeleniak Mikuliny
Rezerwat Kaliszak
Rezerwat Kopce
Rezerwat Kuźnie
Rezerwat Las Murckowski
Rezerwat Lasek Miejski nad Olzą
Rezerwat Lasek Miejski nad Puńcówką
Rezerwat Łężczok
Rezerwat Madohora
Rezerwat Modrzewiowa Góra
Rezerwat Morzyk
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60. Rezerwat Muńcoł
Rezerwat Ochojec
Rezerwat Ostrężnik
Rezerwat Oszast
Rezerwat Parkowe
Rezerwat Pięć Kopców
Rezerwat Pilsko
Rezerwat Pod Rysianką
Rezerwat Rajchowa Góra
Rezerwat Romanka w Beskidzie Żywieckim
Rezerwat Rotuz
Rezerwat Segiet
Rezerwat Skarpa Wiślicka
Rezerwat Smoleń
Rezerwat Sokole Góry
Rezerwat Stawiska
Rezerwat Stok Szyndzielni
Rezerwat Szachownica
Rezerwat Szeroka w Beskidzie Małym
Rezerwat Śrubita
Rezerwat Wielki Las
Rezerwat Wisła
Rezerwat Zadni Gaj
Rezerwat Zamczysko
Rezerwat Zasolnica
Rezerwat Zielona Góra
Rezerwat Żubrowisko
Rezerwat Dolina Łańskiego Potoku
Rezerwat Ruskie Góry

Projektowane:
• "Babczyna Dolina", pow. 74 ha, gm. Suszec
• "Bagna", pow. 3,74 ha, gm. Dąbrowa Górnicza
• "Bagno Tworowskie", pow. 1,5 ha, nadleśnictwo Brynek
• "Bagno w Blachowni", gm. Blachownia
• "Błeszno", pow. 2,07ha, gm. Częstochowa
• "Bogdaniec", pow. 92ha, gm. Janów
• "Bór bagienny koło Mikołeski", pow. 1 ha, gm. Tworóg
• "Buczyna w Parzymiechach", pow. 55ha, gm. Lipie
• "Bukowa Kępa", pow. 52,84ha, gm. Janów
• "Cisy Przybynowskie", pow. 7,9ha, gm. Żarki
• "Dębowy Łęg Podgórski", pow. 20ha, gm. Herby
• "Gąszczyk", pow. 6,91ha, gm. Mstów, Częstochowa
• "Głębokie Doły", pow. 100 ha, gm. Czerwionka-Leszczyny, Pilchowice
• "Góra Bukowiec", pow. 60ha, gm. Niegowa
• "Góra Leszczyny", pow. 10ha, gm. Niegowa
• "Góry Gorzkowskie", pow. 129,89ha, gm. Janów
• "Góry Niegowskie", pow. 90ha, gm. Niegowa
• "Grabówka", pow. 34,26ha, gm. Jasienica
• "Hażlaskie Dęby", pow. 2,68, gm. Hażlach
• "Jaworzyna", pow. 25,11ha, gm. Bielsko Biała
• "Jeziorowe Bagno", pow. 50ha, gm. Wręczyca Wielka
• "Jurajska Dąbrowa", pow. 80ha, gm. Olsztyn
• "Kieszkowskie Bagno", pow. 20ha, gm. Herby
• "Kochanowicki Grąd", pow. 8ha, gm. Kochanowice
• "Kokocówka", pow. 2ha, gm. Częstochowa
• "Las Dąbrowa", pow. 76,72 ha, gm. Gliwice
• "Las Parchowiec", pow. 28,68, gm. Cieszyn
• "Lemańskie Jodły", pow. 110ha, gm. Mykanów
• "Lubocki Łęg", pow. 25ha, gm. Kochanowice
• "Małuski Jar", pow. 2,99ha, gm. Mstów
• "Małuskie Łąki", pow. 20-50ha, gm. Mstów
• "Murawa na Górze Wał", pow. 4,32ha, gm. Mstów
• "Olsztyńskie Skały", pow. 51,63ha, gm. Olsztyn
• "Oles", pow. 6 ha, gm. Tarnowskie Góry
• "Piekielny", pow. 45,66ha, gm. Bielsko Biała
• "Płone Bagno", pow. 53,3 ha, gm. Katowice
• "Stary Bór", pow. 19,04ha, gm. Lipowa
• "Stawki", pow. 107,1ha, gm. Przyrów
• "Trzęślicowa Łąka pod Walaszczykami", pow. 25ha, gm. Częstochowa
• "Uwał Kozińce", pow. 4ha, gm. Olsztyn
• "Zdów- Młyny", pow. 14ha, gm. Włodowice

Pomnikami przyrody według ustawy o ochronie przyrody są "pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej odznaczające się indywidualnymi cechami wyróżniającymi je wśród innych tworów".

Kasztanowiec zwyczajny, Repty, fot. K. Henel

Ustawa określa jakie twory w szczególności należy poddać ochronie - "sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa lub krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie"
Spośród tworów przyrody ożywionej najczęściej ochroną pomnikową obejmowane są drzewa wyróżniające się ze względu na sędziwy wiek i okazałe rozmiary. Wymiary drzew są często taktowane jako istotny argument przy podejmowaniu przez odpowiedni organ decyzji o ochronie pomnikowej. Dla gatunków naszych rodzimych drzew przyjmuje się zwykle następujące orientacyjne wymiary minimalne mierzone w obwodzie pnia na wysokości 1,3 m:
• 2,5m - sosna zwyczajna, jodła pospolita, modrzew europejski, świerk pospolity, jesion zwyczajny oraz wszystkie gatunki klonów, wiązów i olch.
• 3m - buk zwyczajny, lipa drobnolistna i szerokolistna, dąb szypułkowy i bezszypułkowy oraz wszystkie gatunki wierzb
• 4m - topola biała i czarna

- Dąb szypłkowy, Bażanowice, gm. Goleszów, fot. K. Henel

W przypadku drzew o ciekawym pokroju (formie pnia lub kształcie korony), gatunków wyjątkowo rzadkich na danym terenie bądź posiadających wartości historyczno-pamiątkowe ochronie poddaje się także drzewa o obwodach mniejszych niż podane powyżej. Także w przypadku alej ochronie poddaje się wszystkie drzewa bez względu na różnice w ich wymiarach traktując aleję jako całość kompozycyjną.

Wiąz szypułkowy, Suszec, fot. K. Henel

Ochroną w formie pomników przyrody obejmuje się również krzewy które przybrały formę drzewiastą (np. leszczyna, dereń, szakłak, tarnina), stanowiska szczególnie rzadkich roślin zielnych a także stare okazy kwitnącego bluszczu. Na terenie województwa śląskiego ochroną w formie pomnika przyrody aktualnie objętych jest 879 pojedynczych drzew, 177 grup drzew, 26 alej, oraz 4 stanowiska rzadkich i chronionych roślin zielnych.
• Drzewa pomnikowe
Pomniki przyrody - stanowiska roślin chronionych i rzadkich:

L.p. Gmina Miejscowość Przedmiot ochrony
1. "Sasanka" Jaworzno Szczakowa stanowisko sasanki otwartej i dziewięćsiła bezłodygowego
2. Płat roślinności górskiej z liczydłem górskim Boronów Dębowa Góra naturalne miejsce występowania liczydła górskiego w łęgu nadstrumykowym
3. Płat roślinności podmokłej olszyny Boronów między Boronowem i Cieszową olszyna ze stanowiskami ciemiężycy zielonej, świerząbka orzęsionego, trzcinnika orzęsionego
4. Stanowisko różanecznika katawbijskiego Kochanowice Kochcice antropogeniczne stanowisko różanecznika katawbijskiego z początku XX wieku, pod okapem lasu sosnowego


Stanowisko sasanki otwartej, pomnik przyrody "Sasanka", Szczakowa, fot. P. Kobyłecki

Wśród 54 pomników przyrody nieożywionej w województwie śląskim najliczniej reprezentowane są głazy narzutowe - 22 obiekty, jaskinie - 16 , skałki - 12. Poza tym ochroną objęte zostały: 2 źródła (w tym wywierzysko), wodospad, i odkrywka geologiczna.
Pomnikowe głazy narzutowe występują najliczniej na obrzeżach obszarów niżowych: na pograniczu Niziny Ślaskiej i Wyżyn: Śląskiej i Woźnicko-Wieluńskiej, oraz w Kotlinie Oświęcimskiej. Największą wartość poznawczą mają głazy znajdujące się w miejscu, w którym pozostawił je topniejący lądolód. Takim obiektem jest Głaz Oskara Michalika , potężny granitognejs o obwodzie 760 cm w części nadziemnej. Największym głazem pomnikowym w województwie jest granit umieszczony na Placu Wolności w Raciborzu . Ma 1070 cm obwodu, pochodzi ze żwirowni w Raciborzu-Studziennej.

Ochroną pomnikową objęte są najcenniejsze jaskinie fliszowe w Beskidach. Są to przeważnie formy powstałe w rezultacie powierzchniowych ruchów mas skalnych, rozwinięte na szczelinie lub systemie szczelin. Dziesięć z nich znajduje się we wschodniej części Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego. Utworzyły się w piaskowcach warstw godulskich. Najdłuższe korytarze (ponad 940 m) ma Jaskinia w Trzech Kopcach. Jaskinię Lodową charakteryzuje wyjątkowo zimny mikroklimat, sprzyjający długiemu utrzymywaniu się nacieków lodowych. Jaskinia Chłodna znajduje się na terenie rezerwatu "Kuźnie". Dwie jaskinie - pomniki przyrody we wschodniej części Żywieckiego Parku Krajobrazowego rozwinęły się w piaskowcach gruboławicowych warstw magurskich. Większa z nich - Jaskinia w Sopotni, zwana też Wickową, ma korytarz o długości ponad 100 m. W Beskidzie Małym na uwagę zasługuje Jaskinia Komonieckiego. Jest to jaskinia warstwowa pochodzenia erozyjno-wietrzeniowego, największa tego typu w Beskidach. Powstała w piaskowcach warstw istebniańskich.

Skały grzybowe na Równem. Fot. Z. Wieland

Pomnikowe ostańce skalne grupują się w Beskidach i na Wyżynie Częstochowskiej. W rejonie Wisły chronione są wychodnie piaskowców istebniańskich w formie ambon przyszczytowych, grzybów lub grzęd. Jedną z nich jest okazała skała Na Kobylej, od strony północnej kończąca się 14-metrową ścianą. Szczególnie cennym obiektem jest Malinowska Skała, ambona wierzchowinowa zbudowana ze zlepieńców, które stanowią wzorcowe (stratotypowe) odsłonięcie warstw godulskich górnych. Bardzo malowniczy jest ostaniec piaskowcowo - zlepieńcowych ławic warstw istebniańskich dolnych, znany jako Baszta Skalna lub Skałka na Zakocierzy w Beskidzie Małym. Na Wyżynie Częstochowskiej grupy ostańców wapieni górnojurajskich o zróżnicowanych formach są chronione w okolicy Smolenia i Złożeńca.
Pomnik przyrody Góry Towarne jest miejscem kompleksowej ochrony przyrody nieożywionej i ożywionej. Obejmuje dwa wzgórza zbudowane ze skalistych wapieni górnej jury, mających tu liczne naturalne wychodnie. Wnętrze wzgórza północnego kryje cztery jaskinie krasowe, rozwinięte poziomo.

Głaz narzutowy w Czyżowicach. Fot. R. Bula

Wodospad na potoku Sopotnia Wielka jest największym tego rodzaju obiektem w Beskidach. Woda spływa po powierzchni warstwy piaskowca magurskiego, zapadającej pod kątem ok. 40. Próg ma długość ok. 15 m, a jego wysokość dochodzi do 10-12 m. U podnóża wiry spadającej wody wyżłobiły kocioł eworsyjny o głębokości do 5 m. Ochronie podlega też odcinek koryta poniżej wodospadu na długości 40 metrów. Stanowi głęboko wcięty w podłoże skalne jar, powstały podczas cofania się progu wodospadu wskutek erozji.
Wywierzysko w Strzemieszycach to obfity wypływ wód z triasowych skał węglanowych. Ochronie podlega cały obszar źródliskowy.
Odkrywka geologiczna w Grodźcu odsłaniała żyłę skał magmowych (cieszynitów), przecinającą dolnokredowe skały fliszowe płaszczowiny cieszyńskiej oraz strefę skał przeobrażonych pod wpływem wysokiej temperatury jaką miała magma wciskająca się w skały osadowe.

Aleja dębów szypułkowych, Chybie, fot. K. Henel

Ustawa o ochronie przyrody z 16 października 1991 r. nadała uprawnienia do powoływania pomników przyrody, obok wojewody, także radom gmin. Do tej pory z kompetencji tych skorzystały rady 22 gmin ustanawiając pomnikami 289 pojedynczych drzew, 17 grup, 4 aleje oraz 3 obiekty przyrody nieożywionej.

Lipa drobnolistna, Książenice, fot. K. Henel

Wniosek o ustanowienie pomnika przyrody może złożyć każdy obywatel, a także organizacje społeczne, szkoły, instytucje itp. Należy go kierować przede wszystkim do właściwego, ze względu na miejsce położenia obiektu, urzędu miasta lub gminy. Dotyczy to zwłaszcza przypadków zgłaszania do ochrony drzew obcego pochodzenia, drzew uważanych za krótkowieczne oraz pojedynczych tworów przyrody o lokalnych walorach przyrodniczych. Tylko w wyjątkowych przypadkach, w odniesieniu do obiektów o wartościach ponadlokalnych, wnioski przyjmuje Wojewódzki Konserwator Przyrody w Katowicach.

Wodospad w Sopotni Wielkiej. Fot. Z. Wieland

Wniosek o uznanie obiektu za pomnik przyrody powinien zawierać:
Opis obiektu - w przypadku drzew warto podać wymiary, obwód i średnicę na wysokości 1,3 m, oraz krótką informację o stanie zdrowotnym. W przypadku głazów narzutowych można podać obwód w najszerszym miejscu.
Lokalizację - konieczny jest dokładny opis miejsca w którym obiekt się znajduje. Dobrze jest załączyć mapkę, na której zaznaczone będzie jego położenie.
Uzasadnienie - należy uzasadnić dlaczego obiekt powinien zostać objęty ochroną, jaką przedstawia wartość naukową, historyczno-pamiątkową, kulturową, krajobrazową. Można załączyć fotografię obiektu.

Obszar chronionego krajobrazu jest tworzony w celu ochrony wyróżniających się krajobrazowo terenów o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe w szczególności ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z masową turystyką i wypoczynkiem lub z uwagi na istniejące albo odtwarzane korytarze ekologiczne.
Wykaz obszarów chronionego krajobrazu w woj. śląskim (stan na 30.06.2001):

L.p. Nazwa Rok utw. Powierzchnia
(w ha) Gmina
1. Dobra -Wilkoszyn 1993 79,20 Jaworzno
2. Góra Zamkowa** 1993 * Będzin
3. Wzgórze Doroty** 1993 * Będzin
4. Las Grodziecki** 1993 * Będzin
5. Podkępie 1995 * Bestwina
6. Przełajka 1997 39,49 Siemianowice Śląskie

* - powierzchni nie określono w uchwałach powołujących OchK
** - wg uchwały powołującej, wspólnie stanowią jeden obszar chroniony

Obszar chroniony - geograficznie wydzielony obszar, objęty ochroną lub specjalnym zagospodarowaniem mającym na celu jego ochronę. W polskich warunkach są to m.in. parki narodowe , parki krajobrazowe i rezerwaty przyrody.
Ochrona ex situ - ochronę składników różnorodności biologicznej poza naturalnym środowiskiem ich występowania (w warunkach sztucznych). W rolnictwie ochrona ex situ oznacza głównie przechowywanie nasion lub tkanek w bankach genów, w ochronie przyrody jest to głównie reprodukcja gatunków w warunkach sztucznych (ogrody botaniczne, zoologiczne) i reintrodukcja ich naturalnego środowiska.
Ochrona in situ - ochrona ekosystemów i naturalnych siedlisk gatunków oraz utrzymanie i restytucja zdolnych do życia populacji w ich naturalnym środowisku, a gatunków udomowionych lub hodowanych w otoczeniu, w którym rozwinęły swoje specyficzne właściwości. W odniesieniu do ochrony różnorodności przyrody podstawowe formy ochrony in situ to akty prawne (np. rozporządzenia o ochronie gatunkowej) planowanie oraz obszarów chronionych; w odniesieniu do ochrony różnorodności zasobów biologicznych mogą to być akty prawne i bodźce finansowe sprzyjające utrzymywaniu hodowli starych odmian i ras.
Różnorodność biologiczna - zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których są częścią; dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów. Różnorodność biologiczna nie jest sumą wszystkich ekosystemów, gatunków i ras zwierząt, roślin dziko żyjących i udomowionych, lecz jest cechą określającą zróżnicowanie między tymi taksonami i w ich obrębie. Inny charakter ma definicja zasoby biologiczne, która oznacza z reguły użytkowane przez ludzi komponenty różnorodności biologicznej. Wiele gatunków żyjących w naturalnych ekosystemach ma dwojaki charakter: z jednej strony kształtują różnorodność biologiczną ekosystemów, w których żyją, a z drugiej stanowią zasób biologiczny eksploatowany przez człowieka (drzewa, zioła, ryby, runo leśne). W konwencji używa się również terminu elementy różnorodności biologicznej, których liczba i wzajemne relacje ilościowe determinują stopień zróżnicowania ekosystemów, gatunków i ras , czyli różnorodność biologiczna.
Udomowione lub hodowane gatunki - gatunki, na których procesy ewolucyjne wywierał wpływ człowiek w celu zaspokojenia swych potrzeb.
Umiarkowane użytkowanie to zróżnicowane użytkowanie elementów tworzących różnorodność biologiczną w taki sposób i z taką intensywnością, by nie prowadziło do zmniejszenia różnorodności biologicznej i pozwoliło utrzymać ją w stanie odpowiadającym potrzebom i pragnieniom obecnych i przyszłych pokoleń. Chodzi tu o taki sposób i intensywność użytkowania zasobu, które nie zagrażałyby jego istnieniu i odnawianiu się.
Zasoby biologiczne zasoby genetyczne, organizmy i ich części populacje i jakiekolwiek inne żywe elementy ekosystemu, które obecnie lub w przyszłości mogą być przez ludzkość wykorzystywane lub stanowić mogą jakąś wartość dla ludzkości. Są to np. rośliny uprawne i zwierzęta hodowlane, drzewa użytkowane przez leśnictwo, zwierzęta łowne pozyskiwane przez myśliwych, zbierane zioła, łowione i chwytane przez wędkarzy ryby. Część zasobów biologicznych stanowi elementy różnorodności biologicznej naturalnych układów ekologicznych (gatunki drzew i runa leśnego w ekosystemach leśnych, ryby w ekosystemach wodnych). Inne są hodowane w izolacji od otwartych układów ekologicznych (hodowle fermowe i laboratoryjne).