Pojęcie władzy

Mówiąc, że „władza należy do kogoś”, że „ktoś ma władzę”, bierzemy ją za przedmiot stosunków społecznych. Jednocześnie uważamy, że jest ona ich przedmiotem, gdyż postanawia, realizuje, pozwala, daje. Władza może być zarówno celem rywalizacji lub współpracy, jak i środkiem osiągania czegoś. Termin ten używany jest również w znaczeniu instytucji jako organów państwowych, partyjnych, związkowych, kościelnych, samorządowych itp. Na ogół sądzi się, iż są to potoczne rozumienia tego pojęcia, od których zresztą nie stroni się w piśmiennictwie naukowym, stosując wymienione znaczenia w zależności od kontekstu rozważań .
Podejmowane od dawna próby zdefiniowania pojęcia władzy nie satysfakcjonują większości badaczy, a niekiedy rodzą pesymizm. Zdaniem J. Burnsa, ludzie od ponad dwóch tysięcy lat starają się przeniknąć jej tajemnicę, „ale natura władzy nadal pozostaje nieuchwytna” . Dla M. Marsha jest ona „koncepcją oszukanych nadziei”, dla R. Dahla „to bezdenne bagno” . H. Morgenstern uważa, że jest to jeden z najtrudniejszych i najbardziej kontrowersyjnych problemów nauki o polityce, a B. de Jouvenal uważa ją za nie zbadaną tajemnicę obywatelskich powinności . Wprawdzie według N. Gejzerowa owa tajemniczość władzy przestała istnieć, od kiedy Marks i Engels ujawnili źródła klasowego panowania burżuazji, ale jego optymizmu nie podzielili inni autorzy, zwracając uwagę na obiektywną niemożliwość „pełnego, wszechstronnego oddania w jednym abstrakcyjnym określeniu istoty takiego społecznego fenomenu jak władza” .
Wśród przyczyn trudności w określeniu władzy leży powszechność jej występowania w życiu człowieka od początku jego społecznego rozwoju, obecność niemal we wszystkich kontaktach międzyludzkich, szeroki zakres dziedzin społecznej aktywności, który sobą obejmuje. Ponadto realizacja władzy dotyka najgłębszych interesów życiowych poszczególnych jednostek i różnych grup społecznych, co nie pozostaje bez znaczenia dla całego procesu poznawczego, który się z tą kategorią wiąże.
W rezultacie część socjologów i politologów wyszła z założenia, że nie ma sensu formułowanie odpowiedzi na pytanie, co to jest władza oraz wyjaśnianie jej teoretycznych i doktrynalnych podstaw. Przy stwierdzeniu faktu, że istnieje ona we wszystkich społeczeństwach, wystarczy badać ją i opisywać. Sądzi się jednak, że niezależnie od deklarowanego, empiryczno – pragmatycznego podejścia do władzy, poszczególni badacze wydobywali i podkreślali w swych prawach pewne jej cechy ogólne. Ponieważ jednocześnie w wielu wypadkach okazało się sporne ustalenie nosicieli władzy, metod jej sprawowania i innych związanych z nią problemów, pojawiły się opinie wskazujące na celowość określenia, czym ona jest .
Terminy: „władza”, „sprawowanie władzy”, „pozostawanie we władzy” i „władanie” mają ten sam źródłosłów, lecz dotyczą różnego rodzaju stosunków .
„Władać” można nieożywionymi czy ożywionymi cząstkami przyrody, pozostającymi w zasięgu człowieka i w mniejszym czy większym stopniu przez niego przetwarzanymi. „Władać” można również materialnymi wytworami naszej różnorakiej działalności: przedmiotami użytku i narzędziami, budowlami, obrazami czy rękopisami. Powiada się wreszcie, iż ktoś „włada” rodzimym czy też obcym językiem, przez co rozumiemy w tym przypadku nie narząd anatomiczny, tylko umowny zespół znaków, przy pomocy których porozumiewamy się ze sobą .
Natomiast „sprawować władzę” można tylko nad ludźmi. Podmiotem stosunku władzy, zarówno w przypadkach jej „sprawowania”, jak i w przypadkach „władania” będzie zawsze człowiek (ewentualnie grupa ludzi), gdyż pozostałe istoty żywe bywają „władcami” tylko w legendach i mitach .
W literaturze socjologicznej, prawniczej i politologicznej termin „władza” rozumiany bywa różnorako. Poniżej przedstawię sześć definicji tego pojęcia:
1. behawioralną, według której władza to szczególny typ zachowania polegający na możliwości modyfikowania zachowania innych ludzi. Taki sposób określania znaczenia tego terminu przyjął m.in. M. Weber, zdaniem którego: „Władza jest to możliwość narzucenia czyjejś woli na zachowanie innych osób”
2. teleologiczną, według której władza to spełnienie pewnych celów, wytwarzanie zamierzonych skutków. Przedstawicielem tego podejścia jest B. Russell
3. instrumentalną, traktującą władzę jako możliwość stosowania szczególnych środków, a zwłaszcza przemocy. Możemy tu zwłaszcza wskazać na interesującą definicję K. Opałka, zdaniem którego „[…] stosunek władzy zachodzi wówczas, gdy ośrodek kierowniczy jest zdolny zapewnić posłuch w szerokiej społecznie skali dla swych poleceń, których treścią są określone zachowania, zalecane członkom organizacji, za pomocą przymusu lub autorytetu”
4. strukturalną, ujmującą władzę jako pewnego rodzaju stosunek między rządzącymi a rządzonymi. Klasyczna dla tego ujęcia będzie definicja zaproponowana przez H. Przybylskiego, a zakładająca, że władza to „[…] stosunek zależności (panowania – podporządkowania) zachodzący w obrębie grupy społecznej, między ośrodkiem kierowniczym (ośrodkiem decyzji) a członkami grupy”
5. zinstytucjonalizowanego wpływu, zgodnie z czym władza jest powiązana z możliwością instytucjonalnego wpływania na innych. Przedstawicielem takiego podejścia jest J.P. Gieorgica. Według niego „[…] władzą jest – najogólniej biorąc – zdolność do narzucania i egzekwowania decyzji, czyli wpływanie na ludzi tak, aby zachowywali się w sposób oczekiwany i pożądany”
6. „konfliktową”, według której władza ma możliwość podejmowania decyzji regulujących rozdział dóbr w sytuacjach konfliktowych. Zdaniem S. Ossowskiego „[…] przez władzę rozumiemy możność podejmowania i realizowania decyzji niezależnie od woli ludzi, których decyzja w taki czy inny sposób dotyczy” .
Definicje dookreślające charakter władzy są rozmaite i dlatego próbuje się je klasyfikować. Podejmowane w tej dziedzinie nieliczne wysiłki porządkują cokolwiek ten zróżnicowany obraz, lecz zawierają także niedostatki. Wiele proponowanych określeń to dość lapidarne, okazjonalne sformułowania, które na potrzeby jakiegoś wywodu wydobywają banalne, drugorzędne cechy władzy, aspirujące później do kryterium klasyfikacji. Poza tym niektóre z nich dają się zaszeregować jednocześnie do różnych ich rodzajów. W gruncie rzeczy władzę rozumie się głównie bądź jako funkcję, bądź jako stosunek społeczny.
Centralnym zagadnieniem funkcjonalizmu jest równowaga systemu społecznego, gwarantująca jego trwanie i sprawność. Stąd władzy nadaje się sens funkcji, jaką spełnia ona wobec danej całości w jej ramach z punktu widzenia tej równowagi. Według jednego z najstarszych objaśnień jest ona „właśnie funkcją, polegającą na przymusowym uzgodnieniu działalności jednostek wchodzących w skład państwa, wspólnoty lub rodziny”. Zamiast określenia, że władza jest funkcją stosuje się na ogół zwrot, iż spełnia ona funkcje, np. integracyjną, dystrybucyjną, ochronną, strukturotwórczą. Z pojęcia władzy, jako stosunku społecznego wynika kilka problemów. Po pierwsze, albo z władzą mamy do czynienia już tam, gdzie jeden człowiek podporządkowuje się innemu, albo tylko wtedy, kiedy to podporządkowanie dokonuje się pod kontrolą zbiorowości społecznej lub jej instytucji i jest zabezpieczone sankcją.
W ramach ujęcia władzy jako stosunku społecznego K. Pałecki wskazuje na normatywny oraz realny aspekt władzy i wyróżnia jej trzy rodzaje:
 władza sprawowana, to przedmiotowy i podmiotowy zakres podjętych przez określony podmiot władczy decyzji, w określonym czasie, licząc od momentu inicjacji władzy,
 władza kontrolowana, to zakres w jakim decyzje podjęte przez podmiot władczy w określonym czasie, poddane zostały szeroko rozumianym środkiem kontroli,
 władza realna, to zakres wykonania (respektowania) decyzji politycznych .
Jak zauważył T. Parsons władza to pośrednik funkcjonujący w systemie politycznym analogicznie, jak pieniądz na rynku. Osoba dysponująca władzą, podobnie do dysponenta gotówką, może w dowolnie wybranym miejscu systemu politycznego i w dowolnym czasie uzyskać to, co uzna za niezbędne dla zaspokojenia potrzeb grup, z którymi się utożsamia . Porównanie takie, aczkolwiek obrazowe, nie daje jednak odpowiedzi na pytanie, jakimi środkami jest sprawowana władza polityczna.
Zanim podejmiemy próbę wskazania, jakim środkami jest sprawowana władza, wyjaśnijmy, że poprzez środki sprawowania władzy rozumiemy takie dostępne formy oddziaływania, dzięki którym rządzący wpływają na określone zachowania się rządzonych.
Zdaniem J. Kowalskiego, W. Lamentowicza i P. Winczorka do katalogu środków sprawowania władzy zaliczamy:
1. przymus fizyczny, stanowiący element konstytutywny pojęcia władzy, pociągający jednak za sobą zawsze mniej lub bardziej rozległe koszty, wynikające m.in. z uruchomienia aparatu represji
2. bodźce materialne i moralne, jedne ze skuteczniejszych stymulatorów pożądanych zachowań: otwierają szerszy dostęp do wartości będących przedmiotem powszechnego pożądania w zamian za uległość wobec decyzji władczych; bywają powiązane z groźbą zastosowania przymusu w przypadku niepodporządkowania
3. zabiegi perswazyjno – ideologiczne, wykazujące pozorną lub rzeczywistą zgodność między, z jednej strony, interesami, celami, systemem wartości dzierżyciela władzy, a z drugiej strony, interesami, celami, systemem wartości podmiotów podporządkowanych (są środkami oddziaływania na świadomość i procesy motywacyjne)
4. regulację dopływu (aspekt ilościowy) oraz kontrolę treści (aspekt jakościowy) informacji niezbędnych do podejmowania działań, przy czym wzrost znaczenia tego stymulatora jest związany z postępującą tendencją racjonalizacji zachowań ludzkich, a także narastającą złożonością rzeczywistości społecznej, gospodarczej, technicznej, politycznej itp.
Powyższy katalog nie jest wprawdzie wyczerpujący, można bowiem wskazać na jeszcze wiele innych środków sprawowania władzy, jednak jego zaletą jest zwięzłość i klarowność.
Władzą jest, jak już wcześniej wspomniano, zdolność do narzucania i egzekwowania decyzji czyli wpływania na ludzi, by zachowywali się w sposób oczekiwany i pożądany. Władza jest zjawiskiem historycznym i pojawia się wtedy, gdy następuje pierwszy podział między władzą w sensie prywatnym i władzą w sensie publicznym.
Władza była zawsze zjawiskiem relacjonalnym (stosunkiem między ludźmi), to znaczy tak, jak wyobrażał ją już sobie Arystoteles – a nie zjawiskiem substancjalnym (bytem niezależnym), jak można było dedukować z teksów Platona i wszystkich późniejszych myślicieli – idealistów .

Bibliografia:

1. A. Anikiewicz, Wiestnik Uniwersytetu Moskiewskiego, 1977
2. R. Bendig, Max Weber, An Intellectual Portrait, New York 1960
3. K. E. Boulding: Three Faces of Power, Newbury Park, Kalifornia 1989
4. J. Burns, Dwie cechy władzy, [w:] Władza i polityka – wybór tekstów ze współczesnej politologii zachodniej, red. M. Ankwicz, Warszawa 1988
5. M. Chmaj, M. Zmigrodzki, Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin 1995.
6. M. Crozier, F. Bourricand, T. Parsons, Pouvoir et socieye dans le Peron Contemporain, Paris 1967
7. N. Kejzerow, Władza i autorytet, Warszawa 1976
8. J. Kowalski, Teoria państwa i prawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983
9. L. Łuskacz, O Pojęciu władzy, Wyd. UW, Warszawa 1983
10. K. Opałek, Przedmiot nauk politycznych, Podstawy nauk politycznych, Warszawa 1975
11. S. Ossowski, O strukturze społecznej, PWN, Warszawa 1986
12. K. Pałecki, Prawo, polityka, władza, Warszawa 1988
13. T. Parsons, On the Concept of Political Power, [w:] Sociological Theory and Modern Society, New York 1962
14. H. Przybylski, Podstawowe zagadnienia teorii polityki, Szczecin 1977
15. F. Ryszka, Wstęp do nauki o polityce, PWN Warszawa 1978
16. D. Wrong: Power: Its Forms, Bases, and Uses, New York 1980