Wykonywanie władzy rodzicielskiej

Rozdział 1

WŁADZA RODZICIELSKA

1.1 Pojęcie, podmioty i charakter prawny

Pojęcie władzy rodzicielskiej przeszło długą ewolucję od czasów rzymskiej „patria potestas” z „ius vitae ac necis” , poprzez władzę ojca i po uzyskaniu równouprawnienia przez kobiety, stało się władzą obojga rodziców.
Standard międzynarodowy w tym zakresie jest wyznaczany przez kilka aktów prawa międzynarodowego, w szczególności:
1) Konwencję o prawach dziecka z 20.11.1989 r.
2) Europejską konwencję o wykonywaniu praw dzieci z 25.1.1996 r.
3) Europejską konwencję o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz przywracaniu pieczy nad dzieckiem z 20.5.1980 r.
4) Rekomendację Rady Europy Nr R(84)4 z 1984 r. w sprawie odpowiedzialności rodzicielskiej.
Konwencja o prawach dziecka uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych ma charakter uniwersalny, a Polska ratyfikując tę konwencję w roku 1991, złożyła jednocześnie deklarację, iż wykonywanie praw dziecka realizuje się z poszanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami związanymi z życiem rodziny. Europejska konwencja z 1996 roku wyraźnie nawiązuje do Konwencji o prawach dziecka i zawiera przepisy ułatwiające wykonanie praw dziecka przez państwa-członków Rady Europy.
Na podstawie wymienionych wyżej międzynarodowych aktów prawnych można określić podstawowe relacje rodzice - dziecko w zakresie sprawowania władzy rodzicielskiej. Jako pierwszą kwestię należy wymienić sprawowanie pieczy nad dzieckiem, wychowaniem go i ponoszenie odpowiedzialności za nie. Uprawnienia i obowiązki rodziców są najważniejsze i wyprzedzają kompetencje innych osób czy instytucji (art.5,7,9 i 18 KPD). Są one względem dziecka równe i bez dyskryminacji (art.18 KPD, zasada 10 Rekomendacji Nr R (84) 4 z 1984 r.). Można powołać się również na dwa Pakty Praw Człowieka z 1966 r. oraz na protokół Nr 7 z 1984 r. do Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka. Dokumenty te zawierają dyrektywę w sprawie równouprawnienia mężczyzn i kobiet w rodzinie.
Kolejnym zagadnieniem jest dobro dziecka, którym powinni kierować się rodzice przy wykonywaniu władzy rodzicielskiej (art.18 KPD, zasada 2 Rekomendacji). O przebiegu władzy rodzicielskiej w wypadku rozwodu lub separacji rodziców powinna rozstrzygać kompetentna władza (zasada 6 Rekomendacji). W wypadku, gdy jedno z rodziców umrze, prawa i obowiązki związane z władzą rodzicielską wykonuje drugie z rodziców (zasada 9 Rekomendacji). Rodzice mają też obowiązek wzajemnego informowania się o wykonywaniu praw i obowiązków rodzicielskich w sprawach istotnych dla dziecka (zasada 11 Rekomendacji).
W polskiej Konstytucji art. 48 stanowi, iż : „1. Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.
2. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu”. Przepis ten określa prawo do wychowania dzieci w rodzinie, przy czym zakazuje ingerencji państwa w sferę wychowania dzieci.
Przez rodziców należy rozumieć kobietę i mężczyznę mających potomstwo w związku małżeńskim, jak i poza nim. Prawo do nieskrępowanego wychowania dziecka nie ma charakteru absolutnego. Jeżeli rodzice nie zapewnią dziecku normalnego, zdrowego rozwoju fizycznego, umysłowego i moralnego wtedy dozwolona jest ingerencja państwa. Możliwe jest to dopiero w przypadku, gdy rodzice zostaną pozbawieni praw rodzicielskich na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.
Charakter prawny władzy rodzicielskiej w literaturze określany jest niejednolicie. Reprezentowane są dwa stanowiska. Według pierwszego z nich władza rodzicielska ma przymiot prawa lub zespołu praw podmiotowych rodziców. Według drugiego stanowiska władza rodzicielska to raczej funkcja społeczna, którą można bardziej przyrównać do pojęcia kompetencji organu administracyjnego niż do cywilistycznej kategorii prawa podmiotowego.
Według K. Jagielskiego, „Władza rodzicielska jest prawem podmiotowym, przyznanym rodzicom dla dobra dziecka i w interesie społeczeństwa, polegającym na możności, a zarazem powinności, roztoczenia nad dzieckiem pieczy, wychowania i reprezentowania go oraz zarządzania jego majątkiem. Jako podmiotowe prawo rodzinne, ma częściowo charakter prawa podmiotowego bezwzględnego, skutecznego erga omnes w tym znaczeniu, że wszyscy zobowiązani są do nienaruszania sfery działania rodziców objętej władzą rodzicielską, częściowo zaś prawa podmiotowego względnego w odniesieniu do samego dziecka”8
Z kolei A.Wolter9 twierdzi, że władza rodzicielska zawiera elementy obu typu praw. Zdaniem B. Walaszka10, treść władzy rodzicielskiej stanowią prawa i obowiązki spoczywające na rodzicach. Mają charakter praw podmiotowych ze stosunków prawnych, które powstają między rodzicami a dziećmi od chwili urodzenia do uzyskania pełnoletności.
Według S. Szera11 władza rodzicielska stanowi zespół praw i obowiązków rodziców wobec dziecka, a dotyczących przede wszystkim pieczy nad dzieckiem w zakresie jego osoby i majątku, a także wychowania. Prawa przysługujące rodzicom mają charakter podmiotowy. Natomiast sama władza, jako zespół praw, nie może być traktowana jako prawo podmiotowe rodziców.
Z koncepcją władzy rodzicielskiej jako prawa czy zespołu praw podmiotowych nie zgadza się A. Łapiński12. Jego zdaniem rodzice sprawując władzę rodzicielską pełnią funkcję społeczną. Jego zadaniem, na tle obowiązującego ustawodawstwa najbardziej prawidłowa wydaje się być definicja ujmująca władzę rodzicielską jako ogół uprawnień przyznanych rodzicom przez ustawę w stosunku do osoby i majątku dziecka w celu należytego wypełniania ogółu nałożonych przez ustawę obowiązków.
Zdaniem B. Czecha „trafniejszy wydaje się pogląd traktujący władzę rodzicielską jako prawo podmiotowe. Za jego słusznością przemawia przede wszystkim to, że jest ona kategorią wynikającą z określonego stosunku rodzinnoprawnego łączącego rodziców i dziecko. Występują więc w nim, jak w innych stosunkach cywilnoprawnych, dwie strony i władza rodzicielska służy ochronie interesów każdej z nich”13.
W przeciwieństwie do nauki, jednolite stanowisko w przedmiocie istoty władzy rodzicielskiej, zajmował zawsze Sąd Najwyższy. W swym orzeczeniu z dnia 12.05. 1969 r. zaznaczył, że „władza rodzicielska obejmuje nie tylko prawo rodziców do pieczy nad i majątkiem dziecka, lecz także, a właściwie przed wszystkim, obowiązek wykonywania tych uprawnień dla dobra dziecka.”14 Również w orzeczeniu z dnia 26 stycznia 1973r. dał wyraz poglądowi, że „władza rodzicielska obejmuje ogół praw i obowiązków rodziców wobec dziecka, a więc oznacza stosunek prawny, którego stronami są rodzice i dzieci. Nie jest to jednak zwykły stosunek cywilnoprawny. W rzeczywistości jest to stosunek szczególnego rodzaju, w którym dzieci są podporządkowane rodzicom.”15
O ważności dla teorii i praktyki zagadnienia istoty władzy rodzicielskiej, świadczy uchwała pełnego składu Izby Cywilnej z 9 czerwca 1976 r. Zamieszczono w niej zalecenia kierunkowe w sprawie wzmożenia ochrony rodziny.16 Według powołanych wyżej zaleceń władza rodzicielska obejmuje całokształt spraw dziecka i pieczę nad jego osobą, zarząd jego majątkiem oraz jego reprezentowanie. Uchwała ta stwierdza również, że najbardziej charakterystyczną cechą władzy rodzicielskiej jest funkcja ochronna sądu względem dziecka. Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi bowiem, że: „władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka (art. 95. 1). Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania (art. 97. 1).
Można zatem stwierdzić, że uprawnienia rodziców względem dziecka są tylko wtórnym składnikiem tej władzy.
W literaturze17 pojawiła się koncepcja, według której władzę rodzicielską wyznacza wielostronny stosunek prawny:
1. prawnorodzinny - między rodzicami a dzieckiem,
2. cywilnoprawny – między rodzicami a osobami trzecimi (rodzicom przysługuje prawo podmiotowe pozwalające m. in. na żądanie wydanie dziecka zatrzymanego przez osoby nieuprawnione),
3. administracyjnoprawny – między rodzicami a państwem (np. obowiązek doprowadzenia dziecka na szczepienia, posyłania do szkoły, możliwość ingerencji państwa w sferę władzy rodzicielskiej w formie ograniczenia, zawieszenia lub pozbawienia).
Kontynuując próbę zdefiniowania władzy rodzicielskiej na podstawie literatury dochodzimy do wniosku, że stanowi ona szczególnego rodzaju więź prawną miedzy rodzicami a ich dziećmi. Władza rodzicielska przysługująca ojcu i matce w stopniu równym, tzn. na zewnątrz każde z rodziców działać tak, jakby władza rodzicielska przysługiwała tylko jemu. Jednak o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie. Do takich spraw m. in. należą: wybór imienia dziecka, określenie miejsca pobytu, wybór szkoły, zawodu, jego obywatelstwa, decyzje co do leczenia, wyjazdu za granicę.18
Władza może przysługiwać tylko jednemu z rodziców następujących sytuacjach: gdy ojcostwo dziecka nie zostało ustalone lub sąd ustalając ojcostwo nie przyznał ojcu władzy rodzicielskiej lub gdy drugi z rodziców nie żyje lub nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych albo został pozbawiony władzy lub została wobec niego zawieszona.

1.2 Powstanie i wygaśniecie władzy rodzicielskiej

Władza rodzicielska powstaje już z chwilą urodzenia się dziecka. Trwa przez cały czas w stanie niezmienionym do pełnoletności dziecka tj. ukończenia przez dziecko 18 lat. Przepis art. 92 KRO stanowi, że małoletni może wcześniej osiągnąć pełnoletność przez zawarcie małżeństwa i nie traci jej w razie jego unieważnienia małżeństwa lub rozwodu (art. 10 KC). W ten sposób pełnoletność może uzyskać tylko kobieta, gdyż tylko ona może zawrzeć związek małżeński w wieku poniżej 18 lat (art. 10 1 KRO).
Od reguły zawartej w art.. 92 KRO są dwa wyjątki, gdy zakres władzy rodzicielskiej i sposób jej wykonywania ulega zmianie ex lege.
1) Gdy dziecko ukończy 13 lat i nabywa ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art.17 i 18 KC ).
2) W przypadku, gdy dziecko zostaje całkowicie ubezwłasnowolnione, (art. 108 KRO) rodzice podlegają takim ograniczeniom, jakim podlega opiekun.
Dziecko jako osoba mająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych należy przedstawić w trzech aspektach:
1. Może samo dokonywać czynności prawnych o charakterze zobowiązującym lub rozporządzającym z tym, że do jej ważności niezbędna jest zgoda rodzica. W wypadku zawarcia umowy bez takiej zgody mamy do czynienia z tzw. czynnością prawną niezupełną (negotium claudicans), której skutek prawny jest w zawieszeniu. Umowa staje się ważna i to od momentu jej zawarcia, gdy zostanie wyrażona zgoda przez rodzica lub gdy osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych uzyska pełną zdolność od czynności prawnych i sama potwierdzi tę czynność.
2. Niekiedy osoba uważana jest przez przepisy prawa, jak gdyby miała pełną zdolność do czynności prawnych. Może ona działać samodzielnie w następujących przypadkach:
a) dokonywać czynności prawnych, które nie są dla niej ani zobowiązaniem, ani rozporządzeniem (np. przyjęcie darowizny bez polecenia),
b) może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych sprawach życia codziennego, np. zakup książek),
c) może rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy postanowi inaczej,
d) może dokonywać czynności prawnych dotyczących rzeczy oddanych mu przez rodziców do swobodnego użytku np. kieszonkowe, zabawki,
e) może dokonać czynności prawnych związanych z pracą,
f) może dokonywać czynności prawnych jako pełnomocnik, jeśli nie jest to sprzeczne z prawem..
3. Nie może dokonywać określonych czynności prawnych (np. sporządzić testamentu).
Dziecko może być ubezwłasnowolnione tylko całkowicie (art. 13 1 i art. 16 1 KC). Konsekwencją tego jest pozostawienie rodzicom nad dzieckiem władzy rodzicielskiej, ale z ograniczeniami właściwymi dla opieki. W szczególności rodzice podlegają wówczas ex lege nadzorowi sądu opiekuńczego19.
Zatem ograniczenia władzy rodziców, o których mowa to:
1) nadzór sądu opiekuńczego przy sprawowaniu pieczy nad osobą i majątkiem dziecka,
2) obowiązek uzyskiwania zezwolenia sądu opiekuńczego we wszystkich ważniejszych sprawach dotyczących majątku i osoby dziecka,
3) obowiązek wysłuchania dziecka przed powzięciem ważniejszych decyzji, jeżeli pozwala na to jego rozwój umysłowy i stan zdrowia,
4) obowiązek sporządzenia inwentarza majątku dziecka i przedstawienia go sądowi opiekuńczemu, możliwość zobowiązania przez sąd opiekuńczy do złożenia do depozytu sądowego np. papierów wartościowych, kosztowności, które nie mogą być odebrane bez zezwolenia sądu opiekuńczego,
5) obowiązek złożenia w banku gotówki dziecka, która przekracza uzasadnione potrzeby dziecka, do pobrania której konieczne byłoby zezwolenie sądu,
6) obowiązek składania sądowi opiekuńczemu, w terminach określonych przez sąd, nie rzadziej niż co roku, sprawozdań dotyczących dziecka oraz rachunków z zarządu jego majątkiem, z możliwością zwolnienia rodziców od przedstawiania szczegółowych rachunków z zarządu,
7) obowiązek złożenia rachunku końcowego z zarządu majątkiem,
8) niemożność reprezentowania małoletniego przy czynnościach prawnych między osobami pozostającymi pod opieką rodziców, a także przy czynnościach prawnych między jedną z tych osób a rodzicem, zstępnymi, wstępnymi lub rodzeństwem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz całkowicie ubezwłasnowolnionego dziecka.
Rodzice podlegają powyższym ograniczeniom z mocy prawa, od chwili uprawomocnienia się postanowienia o całkowitym ubezwłasnowolnieniu dziecka.
Poza wymienionym uzyskaniem przez dziecko pełnoletności przyczynami ustania władzy rodzicielskiej są:
a) śmierć jednego z rodziców (art. 94 1) lub śmierć dziecka,
b) utrata przez jedno z rodziców pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 94 1),
c) zaprzeczenie macierzyństwa,
d) zaprzeczenie ojcostwa,
e) unieważnienie uznania dziecka,
f) uchylenie prawomocnego wyroku ustalającego ojcostwo,
g) przysposobienie dziecka,
h) rozwiązanie przysposobienia,
i) zawieszenie władzy rodzicielskiej (art. 1101KRO),
j) pozbawienie władzy rodzicielskiej(art. 1111KRO).
Jeżeli żadnemu z rodziców nie została przyznana władza rodzicielska lub jeżeli rodzice są nieznani, sąd ustanawia właściwą opiekę nad dzieckiem.
Pełnoletność dziecka jest więc ostatecznym momentem ustania władzy rodzicielskiej. Przedłużenie jej poza chwilę pełnoletności nie jest dopuszczalne, jak zaznacza Dolecki.20


1.3 Treść władzy rodzicielskiej

Analiza przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego traktujących o władzy rodzicielskiej (art. 95 1, art. 96, 98 1 KRO) pozwala na wysunięcie wniosku, że na treść władzy rodzicielskiej składają się następujące elementy:
1) piecza, czyli obowiązek i prawo wychowywania dziecka (art. 95 1 KRO),
2) reprezentacja, czyli przedstawicielstwo ustawowe (art. 98 KRO), oznaczające, że każde z rodziców może samodzielnie występować w imieniu dziecka przed wszystkimi organami, instytucjami państwowymi, społecznymi z wyjątkiem wykonywania czynności pomiędzy:
a) dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską (art. 98 2 pkt. 1,
b) dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba, że chodzi o bezpłatne przysporzenie na rzecz dziecka lub o środki utrzymania i wychowania należne dziecku (art. 98 2 pkt. 2),
3) zarząd majątkiem dziecka (art. 101 KRO), czyli dokonywanie z należytą starannością czynności faktycznych, prawnych i procesowych zarówno w zakresie zwykłego zarządu, jak i przekraczających zwykły zarząd.
T. Smyczyński zauważa, że reprezentowanie dziecka jest przyznane rodzicom jako instrument należytego wykonywania zadań rodzicielskich należących do zakresu obu rodzajów pieczy. Nie mogąc reprezentować dziecka, nie mogliby w ogóle wykonywać swoich obowiązków, a zwłaszcza przygotowywać je do samodzielnego życia w społeczeństwie.21
Czynności dokonane przez rodziców w imieniu dziecka pociągają za sobą skutki bezpośrednio dla dziecka (art. 95 2 KC). Przedstawicielstwo obejmuje czynności prawne w postępowaniu przed sądami (art. 66 KPC) oraz przed innymi organami administracyjnymi (art. 30 KPA). Czynności te dotyczą majątku dziecka oraz czynności dotyczące pieczy nad osobą dziecka.
Granice między tymi elementami nie są ostre i czasem na siebie wzajemnie zachodzą. Zwłaszcza czynności z zakresu reprezentacji dziecka bywają jednocześnie aktami zarządu jego majątkiem lub aktami z zakresu pieczy nad jego osobą.22
Zakres uprawnień rodziców jako przedstawicieli ustawowych dziecka zależy od jego wieku. Przed ukończeniem przez dziecko 13 lat zakres reprezentacji rodziców jest najszerszy. Dziecko, które ukończy 13 lat ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych i może samo zaciągać zobowiązania i rozporządzać swoim prawem. Jednak dla skuteczności tych zobowiązań potrzebna jest, zgodnie z art. 17 KC, zgoda przedstawiciela ustawowego.
Prawa rodziców związane z reprezentacją dziecka podlegają pewnym ograniczeniom. W związku z możliwością wystąpienia różnicy interesów KRO zabrania reprezentowania dzieci podlegających ich władzy rodzicielskiej:
1) przy czynnościach prawnych między dziećmi (np. odpłatne lub nieodpłatne przeniesienie własności jednego dziecka na rzecz drugiego, obciążenie hipoteką nieruchomości małoletniego brata dla uzyskania kredytu na zakup mieszkania dla małoletniej siostry),
2) przy czynnościach między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem (ojczymem lub macochą).
Wyjątkiem jest tu dochodzenie należnych dziecku środków utrzymania i wychowania ( umowa, ugoda, roszczenia alimentacyjne) oraz takie czynności, które polegają na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka (np. darowizna bez obciążeń).
Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie precyzuje bliżej pojęcia „piecza nad osobą dziecka”. Jest ono ściśle związane z pojęciami wychowanie dziecka i kierowanie nim. Pieczę nad osobą dziecka określa się jako stałą troskę o dziecko obejmującą zapewnienie mu odpowiednich warunków do życia oraz ochronę przed niekorzystnymi wpływami innych osób. Troska o dziecko to także jego wychowanie i kierowanie nim. Jak wskazuje „wychowanie ma na względzie kształtowanie osobowości dziecka, a szczególnie jego postaw emocjonalnych, światopoglądu i systemu wartości, obowiązkowości, umiejętności współżycia z ludźmi. Natomiast kierowanie dotyczy w większym stopniu troski o środowisko dziecka, oznacza regulowanie i nadzorowanie trybu życia dziecka, decydowanie o kierunku edukacji, o uczestnictwie w życiu pozarodzinnym”.23 Dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo (art. 95 2 KRO). Rodzice powinni tak wykonywać pieczę nad dzieckiem, aby dobrowolnie podporządkowywało się ich woli.
Sprawowanie przez rodziców pieczy nad dzieckiem wiąże się z zamieszkiwaniem z nim. Miejscem zamieszkania dziecka jest miejsce zamieszkania jego rodziców albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska lub powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje na równi, a rodzice mieszkają osobno, miejscem zamieszkania dziecka jest miejsce zamieszkania tego z rodziców, u którego dziecko przebywa.
Piecza rodziców nad dzieckiem obejmuje nie tylko jego osobę, ale i majątek. Zarządzanie majątkiem dziecka wymaga podejmowania różnych decyzji. W tej mierze KRO rozróżnia czynności dokonywane w ramach z zwykłego zarządu oraz czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu. Na zwykły zarząd składają się działania służące prowadzeniu bieżących spraw związanych ze zwykłym korzystaniem z przedmiotów należących do majątku dziecka.
Działaniem przekraczającym zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka będzie m. in. odpłatne nabycie przez dziecko składnika majątkowego o znacznej wartości, rozporządzanie nieruchomością, zrzeczenie się własności bardziej wartościowej rzeczy, zaciągnięcie pożyczki w kwocie przekraczającej bieżące potrzeby, zawarcie ugody w sprawie o dział spadku, czy zniesienie współwłasności (post. SN z dnia 9.09. 1997r.)24.
Z zarządu majątkiem dziecka są wyłączone niektóre składniki majątkowe. Są to przedmioty należące do dziecka oraz przedmioty oddane do swobodnego użytku i jego zarobki. Nie podlegają zarządowi także składniki majątkowe, które darczyńca czy testator wyłączył w umowie lub testamencie (art. 102 KRO). Takim majątkiem zarządza osoba wyznaczona przez darczyńcę czy testatora albo kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.
Przyjęta przez KRO koncepcja zarządu majątkiem oznacza, że dochód z majątku dziecka jest jego własnością. Jednak KRO zawiera dyrektywę co do przeznaczenia tego majątku. Czysty dochód, jaki majątek przynosi powinien w pierwszym rzędzie być przeznaczony na utrzymanie i wychowanie dziecka. Następnie powinien być obracany na potrzeby jego rodzeństwa, które wychowuje się razem z nim. Dopiero ewentualna nadwyżka może być przeznaczona na inne uzasadnione potrzeby rodziny (art. 103 KRO).
Wymienione trzy elementy treści władzy rodzicielskiej obejmują wszelkie prawa dopuszczalne zachowania rodziców względem dziecka. Wspomniany wyżej art. 95 KRO wyjaśnia podstawową treść władzy rodzicielskiej, czyli uprawnienia i obowiązki wobec dziecka i jego majątku. Wskazuje też, że samo sprawowanie władzy rodzicielskiej jest jednocześnie prawem i obowiązkiem rodziców. Warto przytoczyć tutaj stanowisko SN wyrażone w postanowieniu z dnia 5.05.2000 r. (II CKN 761/00). Mówi ono, że władza rodzicielska, jak to wynika z KRO, stanowi ogół obowiązków i praw względem dziecka mających na celu zapewnienie mu należytej pieczy i strzeżenie jego interesów.

1.4 Wykonywanie władzy rodzicielskiej i odpowiedzialność rodziców

Sposób wykonywania władzy rodzicielskiej określa art. 95 3 KRO: "Władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny". Są to podstawowe kryteria sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej. Dobro dziecka uzasadnia wniosek, że władza rodzicielska powinna być sprawowana z zachowaniem maksymalnego stopnia staranności. Podstawowym zatem kryterium oceny prawidłowości wykonywania przez rodziców władzy rodzicielskiej jest dobro dziecka.25
Pojęcie „dobra dziecka”, jakim posługuje się KRO, nie ma definicji ustawowej. W piśmiennictwie wskazano, że pojęcie to należy do tzw. swoistych pojęć prawnych nie nadających się do definiowania, ponieważ nie mają żadnego semantycznego odniesienia i nie oznaczają ani faktów, ani relacji, ani procesów. Niektórzy autorzy tworzą tzw. definicję w uwikłaniu (definiowanie kontekstowe). Warto przytoczyć kilka takich prób określenia pojęcia „dobra dziecka”. I tak S. Kołodziejski twierdzi, że „dobro dziecka” należy traktować jako „zespół wartości, zarówno duchowych, jak i materialnych, jakie konieczne są do prawidłowego:
 rozwoju fizycznego dziecka,
 rozwoju duchowego dziecka, i to w jego aspekcie zarówno intelektualnym, jak i moralnym,
 należytego przygotowania go do pracy dla społeczeństwa”.26
Autor ten twierdzi również, że „dobro dziecka”- to „zespół świadczeń tak materialnych, jak i duchowych, odnoszących się zarówno do osoby, jak i majątku dziecka, dotyczących jego rozwoju tak fizycznego, jak i duchowego oraz mających za przedmiot zarówno intelekt dziecka , jak i jego wolę.” Według J. Marciniaka „przez pojęcie dobra dziecka należy rozumieć przede wszystkim jego interesy osobiste, a więc troskę o jego rozwój fizyczny i duchowy oraz należyte przygotowanie do pracy odpowiednio do jego uzdolnień i zgodnie z interesem społecznym, jak również interesy majątkowe małoletniego, przejawiające się w prawidłowym zarządzaniu jego majątkiem, właściwym przeznaczeniu płynących z niego dochodów oraz pozostawienie w miarę możliwości nienaruszonej substancji tego majątku”.27
W. Stojanowska przyjmuje, że „(...) termin dobro dziecka w rozumieniu przepisów prawa rodzinnego oznacza kompleks wartości o charakterze materialnym i niematerialnym niezbędnych do zapewnienia prawidłowego rozwoju fizycznego i duchowego dziecka oraz do należytego przygotowania go do odpowiednio do jego uzdolnień, przy czym wartości te są zdeterminowane przez wiele różnorodnych czynników, których struktura zależy od treści stosowanej normy prawnej i konkretnej , aktualnie istniejącej sytuacji dziecka, zakładając zbieżność tak pojętego dobra dziecka z interesem społecznym”.28
Z. Radwański przyjmuje, że na tle przepisów prawa rodzinnego i opiekuńczego „dobro dziecka polega (...) na realizacji takich stanów rzeczy, które sprzyjają jego rozwojowi fizycznemu i duchowemu w ten sposób, by było ono należycie przygotowane do pracy dla dobra społeczeństwa i stosownie do uzdolnień. Ponadto także troska o majątek dziecka winna być uwzględniona w działaniach realizujących dobro dziecka.”29
Oprócz cytowanych autorów, pojęcie „dobra dziecka” przewija się w wielu innych publikacjach.30
Z dobrem dziecka w zasadzie powinien być zgodny interes społeczny. „Społeczeństwo jest bowiem zainteresowane istnieniem harmonijnej rodziny, w której rodzice dbają o rozwój dziecka, strzegą jego interesów majątkowych i przygotowują je do samodzielności. Względy ideologiczne co do kierunku wychowania dziecka nie wchodzą tu w rachubę, ponieważ rodzice są w tej materii niezależni i korzystają z koniecznego zakresu autonomii.”31
Zgodnie z art. 96 KRO rodzice są obowiązani osobiście wychowywać dziecko i kierować nim. Ten obowiązek polega na oddziaływaniu na rozwój dziecka. Nową treścią wypełnia ten przepis norma zawarta w cytowanym wcześniej art. 48 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej.
Starania o rozwój fizyczny obejmują dbałość o życie i zdrowie dziecka, jego pełną sprawność fizyczną, a w zakresie psychiki dziecka - wpajanie zasad moralności, wyrabianie w dziecku pracowitości, sumienności, poczucia obowiązku, poszanowania cudzej własności. Rodzice powinni zapewnić dziecku, w miarę swoich możliwości, stosownie do potrzeb i możliwości dziecka, odpowiednie wykształcenie oraz możliwość rozwoju jego szczególnych uzdolnień. Dla pełnego rozwoju jego osobowości powinno mu się zapewnić kontakt z jego krewnymi np. dziadkami.
Uprawnienie i obowiązek osobistego wykonywania władzy rodzicielskiej oznacza, że rodzicom przysługuje prawo żądania wydania dziecka zatrzymanego przez osobę nieuprawnioną. Odebrania dziecka może także żądać jedno z rodziców od drugiego, któremu władza rodzicielska nie przysługuje z mocy wyroku sądu orzekającego rozwód (art. 58 KRO) lub z mocy orzeczenia sądu ograniczającego, zawieszającego albo pozbawiającego tej władzy (art. 107, 110, 111 KRO).
Wykonywanie władzy rodzicielskiej stanowi konsekwencję przysługiwania tej władzy. W myśl art. 97 KRO władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom i każde z nich jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania.
W sprawach mało istotnych każdy z rodziców może działać bez potrzeby porozumiewania się z drugim rodzicem. O sprawach istotnych dziecka rodzice są obowiązani rozstrzygać wspólnie, zarówno gdy są małżeństwem i pozostają we wspólnym pożyciu, jak i wówczas, gdy wspólne pożycie nie istnieje, a także, gdy nie zawarli małżeństwa. W przypadku braku porozumienia między rodzicami w istotnych sprawach dziecka decyduje sąd opiekuńczy (art. 97 2 KRO).
Przy wykonywaniu władzy rodzicielskiej rodzice mogą korzystać z pomocy sądu opiekuńczego i innych organów państwa i organizacji społecznych (bliższe wskazanie można znaleźć w art. 5722 KPC: urząd stanu cywilnego, sąd, prokuratura, notariusz, policja, gmina,, placówki oświatowe, opieka społeczna, zakłady zajmujące się opieką nad dziećmi i osobami dorosłymi psychicznie chorymi). Obowiązek pomocy rodzinie wynika z Konstytucji RP, art. 18 i 71.
Może się zdarzyć, że rodzice wykonując władzę rodzicielską mogą:
1. przekroczyć uprawnienia wynikające z reprezentacji dziecka,
2. dopuścić się zaniedbań wyrządzających szkodę na osobie dziecka,
3. wyrządzić dziecku szkodę czynem niedozwolonym,
4. dopuścić do wyrządzenia przez dziecko szkody osobom trzecim w wyniku swego działania lub zaniechania.
Rodzice działając w imieniu dziecka działają bez umocowania ustawowego, gdy władza rodzicielska im nie przysługuje (art. 93 2 KRO), władzę zawieszono lub jej pozbawiono (art. 110, 111 KRO), gdy władza rodzicielska została ograniczona w wyroku rozwodowym (art.. 58 1 KRO) lub w innym orzeczeniu sądu opiekuńczego (art. 107 i 109 KRO). Czynność prawna wówczas jest nieważna. Podobnie jest w przypadku czynności prawnych w odniesieniu do majątku dziecka dokonanych bez zezwolenia sądu opiekuńczego. Za szkody rodzice mogą ponieść odpowiedzialność ex contractu, tj. za nienależyte wykonywanie obowiązków wynikających z łączącego ich z dzieckiem stosunku prawnego (art. 471 KC).
Podobna odpowiedzialność rodzice ponoszą za zaniedbania w zakresie pieczy nad osobą dziecka powodując np. szkodę na zdrowiu dziecka w wyniku braku troski o jego leczenie, brak dozoru, zły dobór rozrywek itd.
Najbardziej drastycznym przekroczeniem i nadużyciem przez rodziców władzy rodzicielskiej jest wyrządzenie krzywdy dziecku czynem niedozwolonym. Takie działanie powoduje odpowiedzialność deliktową. Jeżeli czyn nosi znamiona przestępstwa, rodzice mogą ponieść odpowiedzialność karną. Najczęściej chodzi o nadużycia kary cielesnej i psychiczne znęcanie się nad dzieckiem.
Odpowiedzialność deliktową ponoszą także rodzice względem osób trzecich, które poniosły krzywdę wyrządzoną przez dziecko, które ze względu na wiek nie ponosi winy (art. 426 KC) lub któremu w ogóle nie można przypisać winy (art. 427 KC).
Jeżeli istnieją uzasadnione zarzuty co do sposobu korzystania przez rodziców z uprawnień lub sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej sąd opiekuńczy ma możliwość ingerencji w sprawowanie władzy rodzicielskiej poprzez stosowanie odpowiednich środków dla zapobieżenia zagrożeniu dobra dziecka.


1. 5 Modyfikacje władzy rodzicielskiej

Przepisy KRO precyzują wypadki wymagające ingerencji sądu opiekuńczego w sprawowanie władzy rodzicielskiej. Istnieją trzy formy ingerencji, a mianowicie jej zawieszenie, ograniczenie lub pozbawienie, które powinny być stosowane w zależności od indywidualnych okoliczności sprawy.

1.5.1 Zawieszenie władzy rodzicielskiej

Instytucję prawną, jaką jest zawieszenie władzy rodzicielskiej, reguluje art.110 KRO, który stanowi: „ 1. W razie przemijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej sąd opiekuńczy może orzec jej zawieszenie. 2. Zawieszenie będzie uchylone, gdy jego przyczyna odpadnie.”
Przepis art. 110 1 wymienia expresis verbis tylko jedną przesłankę zawieszenia władzy rodzicielskiej, tj. wystąpienie przemijającej przeszkody w wykonywaniu tej władzy. Druga przesłanka tj. celowość takiego rozstrzygnięcia wynika ze sformułowania, że sąd „może” zawiesić władzę rodzicielską, a więc powinien zbadać, czy zawieszenie jest celowe.
Przeszkodą przemijająca jest „taka przeszkoda, co do której można przewidywać, że przestanie istnieć, oczywiście w czasie niezbyt odległym (...), po upływie której jeden z rodziców, który nie mógł z tej przyczyny sprawować władzy rodzicielskiej, wraca jakby do niezmienionych stosunków w rodzinie.”32 Przeszkoda, która ma przestać istnieć po wielu latach, stanowi przeszkodę trwałą. Różnica między tymi dwoma rodzajami przeszkód jest nieostra. W razie wątpliwości należy przeszkodę uznać za przemijającą.33
Z założeń instytucji władzy rodzicielskiej wynika, że przeszkoda uzasadniająca zawieszenie władzy rodzicielskiej musi występować „po stronie rodziców”, musi być tego rodzaju, że rodzice przeciwstawić się jej nie mogą.34
Przeszkoda przemijająca następuje zazwyczaj z przyczyn niezawinionych przez rodziców, np. na czas choroby, której ustąpienie można przewidzieć, wyjazd w koniecznych sprawach . Jeżeli nawet wina jednego z rodziców występuje, np. w wypadku odbywania kary pozbawienia wolności, to z reguły jest to wina pośrednia, w tym sensie, że czyn nie ma związku z zaniedbaniem władzy rodzicielskiej, chociaż stwarza potrzebę zapewnienia dziecku odpowiedniej pieczy.
Druga przesłanka zawieszenia władzy rodzicielskiej, tj celowość takiego rozstrzygnięcia, ma charakter indywidualny i zależy od okoliczności konkretnego przypadku. Na przykład , sąd może nie zastosować tego środka, gdy przeszkoda dotyczy jednego z rodziców lub gdy wprawdzie oboje rodzice wyjechali na pewien czas, ale dziecko pozostało na czas ich nieobecności u osoby zaufanej.35
Ustanie okoliczności będących przyczyną zawieszenia władzy rodzicielskiej nie powoduje samo przez się jej przywrócenia. Do przywrócenia władzy rodzicielskiej konieczne jest uchylenie przez sąd postanowienia o jej zawieszeniu, które następuje obligatoryjnie, po ustaniu przyczyny powodującej jego wydanie.

1.5.2. Ograniczenie władzy rodzicielskiej

Ograniczenie władzy rodzicielskiej może wynikać z faktu zagrożenia dobra dziecka (art. 109 KRO), może być uzasadnione sytuacją, w której nie ma bezpośredniego zagrożenia , jednak brak wspólności domowej dziecka z obojgiem rodziców, a zwłaszcza konflikt między nimi uzasadnia interwencję ustawodawcy (art. 58, 107 KRO). W tym miejscu zostanie omówione ograniczenie władzy rodzicielskiej w trybie art. 109.
Treść tego przepisu jest następująca:
„ 1. Jeżeli dobro dziecka jest zagrożone, sąd opiekuńczy wyda odpowiednie zarządzenia.
2. Sąd opiekuńczy może w szczególności:
1. zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń,
2. określić, jakie czynności mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun,
3. poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego,
4. skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową piecze nad dziećmi,
5. zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo- wychowawczej.
3. Sąd opiekuńczy może także powierzyć zarząd majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi.”
Przepis ten ma zastosowanie wówczas, gdy ze strony rodziców (lub jednego z nich) dochodzi do zaniedbań w zakresie wykonywania władzy rodzicielskiej zagrażających dobru dziecka . Stosowany jest również w sytuacji, kiedy nie ma żadnego zaniedbania ze strony rodziców, ale nie mogą oni sobie poradzić z trudnościami wychowawczymi. „Braku możliwości przezwyciężenia takich trudności nie można określić jako nienależyte wykonywanie władzy rodzicielskiej, a orzeczenie sądu o ograniczeniu władzy rodzicielskiej nie jest środkiem represji w stosunku do rodziców, lecz środkiem ochrony dobra dziecka”36 Aktualne jest postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 1967 r.: „Przepis art. 109 KRO nie uzależnia wydawania potrzebnych zarządzeń od przyczyny nienależytego wykonywania władzy rodzicielskiej, lecz zmierza do usunięcia wszelkiego rodzaju źródeł zagrożenia dobra dziecka bez względu na to, czy trudności w wykonywaniu władzy rodzicielskiej są zawinione przez rodziców”.37
Wspomniany przepis przyznaje sądowi opiekuńczemu szerokie uprawnienia i pozostawia znaczną swobodę decyzyjną co do rodzaju interwencji. Różnorodność sposobów ograniczenia wynika z różnorodności sytuacji uzasadniających interwencję prawną. Na przykład sąd może ograniczyć władzę rodzicielską poprzez orzeczenie przełamujące sprzeciw rodziców wobec konieczności operowania dziecka (motywowany religijnie) lub ich sprzeciw wobec wniosku o pobranie krwi od dziecka w sprawie wszczętej przez prokuratora na podstawie art. 84 KRO.38 Liczne są ograniczenia w formie nadzoru kuratora orzekane wobec życiowej niezaradności rodziców, spowodowanej ich umysłowym niedorozwojem, uzależnieniem lub lekceważeniem obowiązków wobec dzieci. Istnieją także sytuacje, w których rodzice w skrajny sposób zaniedbują obowiązki opiekuńcze i wychowawcze, stosują przemoc fizyczną i psychiczną. Orzeczenia sądu w takim przypadku zbliżone są do sytuacji określonych w art. 111 1 KRO, jako podstawa do pozbawienia władzy rodzicielskiej.
Najsurowszym spośród wszystkich zarządzeń sądu wymienionych w art. 109 KRO jest umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce wychowawczej. Z ograniczeniem tym wiąże się przekonanie sądu, że w danej rodzinie sytuacja wymaga interwencji o charakterze tymczasowym, że istnieją szanse na odbudowanie poprawnych stosunków w rodzinie. Trafnie oddaje tę ideę teza orzeczenia Sądu Najwyższego: „zarządzenia wydane przez sąd na podstawie art. 109 KRO nie stanowią represji w odniesieniu do rodziców. Jedynym ich celem jest ochrona zagrożonego dobra dziecka.”41
Z chwilą umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej albo placówce wychowawczej obowiązek i prawo wykonywania bieżącej pieczy nad nim, wychowania, oraz reprezentowania w dochodzeniu do świadczeń przeznaczonych na bieżące potrzeby należą do rodziny zastępczej albo do placówki. Inne obowiązki i prawa wynikające z władzy rodzicielskiej należą do rodziców dziecka, którzy nie zostali jej pozbawieni.
Zgodnie z art. 113 2 sąd opiekuńczy w uzasadnionych przypadkach może ograniczyć osobistą styczność z dzieckiem. Takie ograniczenie jest konieczne, gdy kontakty z nimi utrudniają lub uniemożliwiają wychowywanie dziecka przez osoby stanowiące rodzinę zastępczą.
Przepis art. 109 4 KRO obliguje sąd i instytucje pomocy społecznej do współpracy i pomocy rodzicom w przypadku umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo- wychowawczej: „sąd opiekuńczy zawiadamia powiatowe centrum pomocy rodzinie, które udziela rodzinie małoletniego odpowiedniej pomocy i składa sądowi opiekuńczemu sprawozdania dotyczące sytuacji rodziny i udzielanej pomocy, w terminach określonych przez sąd, a także współpracuje z kuratorem sądowym. Sąd opiekuńczy, ze względu na okoliczności uzasadniające umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej, rozważy także ustanowienie nadzoru kuratora sądowego nad sposobem wykonywania władzy rodzicielskiej nad małoletnim.”
Ściśle z nim związany art. 5791 Kodeksu postępowania cywilnego stanowi, że sąd opiekuńczy okresowo, nie rzadziej niż raz na sześć miesięcy, dokonuje oceny sytuacji dziecka umieszczonego w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd wszczyna postępowanie o pozbawienie władzy rodzicielskiej jego rodziców ( art. 111 1a KRO). Do art. 109 KRO odnosi się również postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2000 r: „Uznanie przez sąd orzekający za realne zagrożenie dobra dziecka wywołane przez rodzica, może uzasadniać pozbawienie go władzy rodzicielskiej bez stosowania środków przewidzianych w art. 109 2 KRO.”42
Sądowi opiekuńczemu przysługuje uprawnienie do powierzenia zarządu majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi (art. 109 3 KRO).
Postępowanie w sprawie ograniczenia władzy rodzicielskiej jest postępowaniem nieprocesowym.

1.5.3. Pozbawienie władzy rodzicielskiej


Najsurowszym sposobem ingerencji sądu opiekuńczego w sferę sprawowania władzy rodzicielskiej jest pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej. Wydanie orzeczenia o pozbawieniu rodziców władzy rodzicielskiej przewiduje art. 111 KRO, którego treść jest następująca:
„ 1. Jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców.
1a. Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania art. 109 2 pkt 5, a w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.
2. W razie ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może władzę rodzicielską przywrócić.”
Pozbawienie władzy rodzicielskiej stanowi najbardziej ostry środek ingerencji, gdyż polega na tym, że rodzice tracą całkowicie tę władzę. Powinno być stosowane dopiero wówczas, gdy ingerencja w łagodniejszej formie nie przyniosła oczekiwanego skutku lub, gdy ze względu na okoliczności rozpatrywanej sprawy, byłaby bezcelowa.43
Pozbawienie władzy nie ma charakteru generalnego, lecz odnosi się do określonego dziecka. Może więc być określone co do niektórych dzieci, jeżeli co do pozostałych , stan faktyczny takiego rozstrzygnięcia nie wymaga, np. gdy mąż sprawuje z wilka starannością władzę rodzicielską względem wspólnego dziecka małżonków, zaniedbuje zaś swe obowiązki co do dziecka żony, które przysposobił.44
W świetle art. 111 1 i 1a wyróżnia się następujące przyczyny pozbawienia władzy rodzicielskiej:
 trwała przeszkoda przy jej wykonywaniu,
 nadużywanie tej władzy,
 rażące zaniedbywanie obowiązków przez rodziców,
 sytuacja, gdy mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania art. 109 2 pkt. 5, w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.
Według K. Jagielskiego przeszkoda trwała to taka, która według rozsądnego przewidywania będzie istniała przez długi czas, nie dający się ustalić albo wprawdzie możliwy do przewidzenia, ale obejmujący długi okres, z reguły wieloletni.45 Jako przykłady podaje: zaginięcie tego z rodziców, co do którego sąd orzeka pozbawienie władzy, jego wyjazd na stałe albo na czas nie określony za granicę, połączony z całkowitym brakiem zainteresowania dzieckiem, umieszczenie w więzieniu na wiele lat, umieszczenie w zakładzie leczniczym z powodu nieuleczalnej choroby. Trwała przeszkoda może także wystąpić, gdy rodzice przebywają razem z dzieckiem, ale np. z powodu bardzo ciężkiej choroby przewlekłej w ogóle nie są w stanie wykonywać władzy rodzicielskiej.
Jako konkretne przyczyny pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej z powodu jej nadużywania lub zaniedbań w wykonywaniu można, kierując się piśmiennictwem, wymienić: nałóg pijaństwa, rozwiązły tryb życia, przestępczość, uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, nadmierne karcenie, zwłaszcza cielesne, dziecka, wykorzystywanie dziecka do czynów nierządnych, zmuszanie dziecka do nadmiernej pracy, nakłanianie dziecka do przestępczości, doprowadzenie poprzez brak dbałości do nagannego zachowania dziecka i złych postępów w nauce.
J. Ignatowicz zwraca uwagę, że czyny rodziców uzasadniające pozbawienie ich władzy stanowią także przestępstwo lub wykroczenie, jak w szczególności: znęcanie się fizyczne lub psychiczne nad małoletnim (art. 207 KK), rozpijanie małoletniego (art. 208 KK), porzucenie małoletniego (art. 210 KK), skłanianie małoletniego do żebrania (art. 104 KK), dopuszczenie przez rażące naruszenie obowiązków wynikających z władzy rodzicielskiej do popełnienia przez małoletniego przestępstwa lub wykroczenia (art. 105 KK), dopuszczenie do przebywania dziecka do lat w okolicznościach niebezpiecznych dla zdrowia (art. 106 KK).46
Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli dziecko zostało umieszczone w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo –wychowawczej (art.109 2 pkt. 5), i pomimo udzielenia rodzicom pomocy, nie zmienili oni swojego postępowania w stosunku do dziecka, przez co dobro dziecka nadal jest zagrożone. Nie zaistniały więc podstawy do orzeczenia powrotu do nich dziecka.
„Oczywistym następstwem pozbawienia jest wygaśniecie wszelkich praw i obowiązków rodziców, należących do treści władzy rodzicielskiej. Wygasają więc atrybuty ich władzy w zakresie pieczy nad osobą dziecka, w tym wychowania i kierowania nim, zarządu majątkiem dziecka oraz jego reprezentowania. Oznacza to zarazem ustanie możliwości realizowania przez rodziców uprawnień (lub obowiązków) we wszystkich wypadkach, w których owa realizacja jest ściśle związana z przysługiwaniem władzy rodzicielskiej lub kompetencją przedstawicielstwa ustawowego.”47
Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie powoduje ustania innych obowiązków i uprawnień rodziców wobec dziecka, które im z tytułu stosunku rodzicielskiego przysługują. Rodzice nadal korzystają ze stanu cywilnego polegającego na tym, że dziecko pochodzi od nich. Zachowują więc potencjalne prawo do alimentów od dziecka, w razie wcześniejszej śmierci dziecka dziedziczą po nim (chyba, że uznani zostali za niegodnych dziedziczenia - art. 928 1 pkt 1 KC). Dziecko również zachowuje względem rodziców pozbawionych władzy rodzicielskiej swój stan cywilny, pełne prawo do alimentacji, dziedziczenia. Obie strony zachowują prawo do osobistej styczności. Jednak, jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy stosownie do art. 113 1 KRO, zakaże rodzicom pozbawionym władzy rodzicielskiej osobistej styczności z dzieckiem. Zakaz osobistej styczności obejmuje zakaz widywania się oraz pośrednie formy komunikowania się z dzieckiem, np. za pomocą korespondencji, telefonicznie itp.
Artykuł 111 KRO w 2 przewiduje możliwość przywrócenia władzy rodzicielskiej, kiedy ustaną przyczyny jej pozbawienia i jeżeli sąd uzna za celowe takie rozstrzygnięcie. J. Kosik zwraca uwagę, iż sąd w szczególności powinien wyjaśnić, czy przyczyna, która ustała nie „odżyje” na skutek wznowienia kontaktów z dzieckiem.48 Powinien tez zbadać, czy nie zachodzą inne przyczyny uzasadniające stan pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej.49
Niemożliwe jest przywrócenie władzy rodzicielskiej w przypadku, gdy dziecko zostanie przysposobione (do przysposobienia nie potrzeba zgody rodziców, którym władza rodzicielska nie przysługuje). Warto dodać, że po przysposobieniu dziecka rodzice tracą prawo do dochodzenia w przyszłości świadczeń alimentacyjnych od niego w przypadku powstania takiej potrzeby na skutek niezdolności do pracy lub starości.50
Oceniając pozbawienie władzy rodzicielskiej z punktu widzenia charakteru prawnego umiejscawiamy tę instytucję w podwójnym kontekście. Po pierwsze wymieniamy ją wśród przyczyn ustania władzy rodzicielskiej nad małoletnim, a po drugie zaliczamy je do tzw. form ingerencji sądu opiekuńczego w jej wykonywanie. Porównanie tych trzech sposobów ingerencji sądu w stosunki między rodzicami a dziećmi jednoznacznie wskazuje na to, że pozbawienie władzy , ze względu na zakres oraz trwałość skutków, jest rozstrzygnięciem najdalej idącym.50
Ilustruje to tabela nr 1 przedstawiająca ujęcie porównawcze form ingerencji sądu we władzę rodzicielską.




















Tabela nr 1. Formy ingerencji we władzę rodzicielską

Formy ingerencji


Ograniczenie władzy rodzicielskiej
Zawieszenie władzy rodzicielskiej
Pozbawienie władzy rodzicielskiej

Przesłanki Zagrożenie dobra dziecka, art. 1091 KRO (także art. 104, 107, 108 KRO) Krótkotrwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej- art.110 1KRO Długotrwała przeszkoda, nadużycie władzy rodzicielskiej, rażące zaniedbanie wobec dziecka- art. 1111KRO; mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania art. 109 2 pkt. 5 – art.1111a KRO
Konsekwencja wystąpienia przesłanek Sąd ma obowiązek ograniczyć władzę Sąd może zawiesić władzę Sąd ma obowiązek orzec pozbawienie władzy- art. 1111KRO; sąd może to uczynić - art.1111aKRO

Konsekwencja orzeczenia sądu Odpowiednie umniejszenie władzy rodzicielskiej; praca socjalna z rodzicami dziecka; powiatowe centrum pomocy rodzinie informuje sąd o skutkach pomocy udzielanej rodzinie Rodzice nie sprawują władzy rodzicielskiej; konieczność ustanowienia opieki prawnej dla dziecka Rodzice nie sprawują władzy rodzicielskiej; konieczność ustanowienia opieki prawnej dla dziecka; umieszczenie dziecka poza rodziną; praca socjalna z rodzicami dziecka;

Sprawowanie pieczy nad dzieckiem 1. poza konkretną kwestią, co do której sąd ograniczył władzę- sprawują rodzice naturalni;
2. art. 109 2 pkt. 3- rodzice naturalni; pod kontrolą kuratora;
3. art. 109 2 pkt. 5- rodzina zastępcza lub placówka opiekuńczo- wychowawcza wraz z rodzicami (art.112 KRO)
Opiekun prawny; dziecko poddane pieczy zastępczej Opiekun prawny; dziecko poddane pieczy zastępczej; ewentualna próba przysposobienia dziecka.
Styczność z dzieckiem rodziców Tylko przy ograniczeniu na podstawie art. 109 2 pkt. 5 KRO możliwość ograniczenia przez sąd (art.113 1 KRO) Bez ograniczeń Sąd może ograniczyć lub nawet pozbawić prawa styczności (art.113 KRO i art. 9 ust. 3 KOPD)
Uchylenie orzeczenia Sąd ma obowiązek uchylić o ile stan zagrożenia dobra dziecka ustanie Sąd ma obowiązek uchylić zawieszenie o ile odpadnie jego przyczyna Sąd może uchylić orzeczenie, jeżeli odpadnie jego przyczyna
Źródło: M. Andrzejewski: Prawo rodzinne i opiekuńcze, C. H. Beck, Warszawa 2004

Rozdział 2

ROZWÓD

Instytucja rozwodu znana była już w Starożytności. Po okresie dominacji chrześcijaństwa poszła w zapomnienie, by powrócić wraz z Reformacja, kiedy zakwestionowano sakramentalny, a więc nierozerwalny, charakter małżeństwa. Od okresu Oświecenia do czasów współczesnych rozwody stawały się zjawiskiem coraz częstszym a w XX wieku powszechnym. W Polsce rozwody wprowadzone zostały dekretem z dnia 25 września 1945r. Dekret ten wszedł w życie 1 stycznia 1946r. i nosił tytuł „Prawo małżeńskie”. Obecnie obowiązujący Kodeks rodzinny i opiekuńczy pochodzi z roku 1964r., wszedł w życie 1 stycznia 1965r. Utrzymał w całej rozciągłości instytucje rozwodów. Podstawowe zasady, które leżały u podstaw przepisów, zostały zachowane. Z czasem dokonywano zmian, ale dotyczyły one tylko redakcji przepisów. Nie miało to większego znaczenia w zakresie sądowego rozstrzygania spraw rozwodowych.
Wyjaśnienie pojęcia rozwodu należy zacząć od określenia charakteru zawarcia małżeństwa, ponieważ obydwa pojęcia są dwiema stronami normatywnej koncepcji małżeństwa. Doktryna prawnicza na podstawie KRO uznaje „małżeństwo za trwały stosunek prawny łączący zwykle dożywotnio mężczyznę i kobietę, którzy z zachowaniem konstytutywnych przesłanek dokonali czynności prawnej zawarcia małżeństwa.”51
„Rozwód jest instytucją prawną pozwalającą rozwiązać małżeństwo za życia małżonków, a zatem skutkuje ustaniem małżeństwa.”52 Polskie prawo rodzinne opiera się na zasadzie trwałości małżeństwa, ochrania rodzinę założoną przez małżonków i ich małoletnie dzieci. Konsekwencją przyjętych założeń jest poddanie żądania rozwiązania małżeństwa właściwości sądu i uzależnienie dopuszczalności rozwodu od określonych przesłanek.


2.1 Przesłanki rozwodowe

W obowiązującym stanie prawnym podstawowe przesłanki rozwodu precyzuje art. 56 KRO:
„ 1. Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód.
2. Jednakże mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
3. Rozwód nie jest również dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.”
Przepis 1 określa przesłanki pozytywne rozwodu- zupełny i trwały rozkład pożycia małżonków.
Wspólne pożycie małżonków ujmowane jest w trzech sferach: pożycie seksualne, więź duchowa, więź gospodarcza . W judykaturze utrwalił się pogląd, podzielony w nauce prawa, że rozkład pożycia małżonków jest zupełny, gdy wszystkie więzy ich łączące uległy zerwaniu. Nie jest to jednak pogląd stanowczy. Powszechnie przyjmuje się bowiem, że o pozostawaniu małżonków we wspólnym pożyciu można mówić także mimo braku któregoś z elementów wspólnoty. Pożycie małżeńskie trwa nadal, gdy np. małżonkowie nie mieszkają razem, ale istnieją między nimi powiązania o charakterze osobistym. Także wówczas, gdy ustały między nimi więzi fizyczne np., z powodu podeszłego wieku, lecz kontynuują wspólne pożycie w zakresie pozostałych składników wystarcza to do uznania, że pożycie trwa nadal.53
Trwałość rozkładu oznacza natomiast, że doświadczenie życiowe pozwala przyjąć, iż na tle konkretnej sprawy powrót małżonków do pożycia nie nastąpi.54
Zdaniem K. Gromek przesłanka ta jest sztuczna, bo nikt nie jest w stanie przewidzieć przyszłości w takim zakresie oraz fałszywa w świetle małżeństw zawieranych niejednokrotnie po raz kolejny między tymi samymi partnerami, po ich uprzednim rozwodzie.55 W gruncie rzeczy ustawowe przesłanki rozkładu pożycia maja wyłącznie charakter uznaniowy. Pozostawiają wiele miejsca na sędziowska ocenę sytuacji jaka zaistniała między stronami procesu rozwodowego.56 Warto zwrócić uwagę na rozmaitość przyczyn, jakie konkretnych małżonków doprowadziły do rozpadu związku. Te same sytuacje dla jednych są do zaakceptowania, dla innych są powodem do wystąpienia o rozwód. Dla podjęcia prawidłowej oceny w tym względzie sąd powinien dokładnie zbadać przyczyny rozkładu pożycia.
Ocena stopnia zupełności i trwałości rozkładu pożycia nastręcza na ogół duże trudności i dlatego pojęcie rozkładu należy pojmować w kategoriach typologicznych.57
Przepisy 2 i 3 obejmują trzy samoistne przesłanki negatywne rozwodu, czyli okoliczności zakazujące jego udzielenia, mimo ziszczenia się przesłanek pozytywnych z 1:
1) Jeżeli wskutek rozwodu miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków ( 2),
2) Jeżeli rozwód byłby sprzeczny z zasadami współżycia społecznego innymi niż dobro wspólnych małoletnich dzieci ( 2),
3) Jeżeli rozwodu żąda małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba, że ( 3):
a) drugi małżonek wyraził zgodę na rozwód albo
b) drugi małżonek nie wyraził zgody na rozwód, ale odmowa jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Zakaz orzekania rozwodu, gdy wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków, podyktowany został względami ochrony młodego pokolenia i troska o jego wychowanie. Podkreślają to wytyczne SN z 26.04.1952r.58, w których czytamy, że dobro małoletnich dzieci zajmuje w społecznej skali wartości hierarchicznie nadrzędne stanowisko i jest przedmiotem szczególnej ochrony w polskim ustawodawstwie. W piśmiennictwie prawniczym podjęto wiele prób zdefiniowania pojęcia „dobro dziecka”, jakim posługuje się KRO. W niniejszej pracy przegląd tych prób został zaprezentowany w rozdziale 1. W tym miejscu przytoczmy propozycję A. Olejniczaka, by „dobro dziecka uważać za wyrażenie oznaczające dodatnią, w społecznej hierarchii wartości, ocenę sytuacji dziecka z punktu widzenia zaspokojenia jego potrzeb za pomocą świadczeń o charakterze majątkowym i niemajątkowym.”59
W judykaturze utrwaliło się zapatrywanie, że obowiązujące przepisy nie zawierają ogólnej reguły, która pozwalałaby przyjąć, że w sytuacji zupełnego i trwałego rozkładu pożycia dobro dziecka przemawia za udzieleniem rozwodu lub jego odmową. W każdym przypadku należy wnikliwie badać problem dobra dziecka i wyjaśniać go za pomocą odpowiednich dowodów.
W świetle wytycznych SN z 18.03.1968 r. w zakresie stosowania przepisów art. 56 oraz 18 KRO60 należy rozważyć:
 czy rozwód nie spowoduje osłabienia więzi z dziećmi tego z małżonków, przy którym dzieci nie pozostaną, w stopniu, który mógłby ujemnie wpłynąć na wykonywanie jego obowiązków rodzicielskich,
 czy nieustępliwe stanowisko jednego z małżonków co do sposobu wykonywania w przyszłości władzy rodzicielskiej i zmierzające do wykluczenia z niej drugiego małżonka nie przyniesie szkody wychowaniu dziecka,
 czy dziecko boleśnie nie odczuje samego rozwodu rodziców.
Należy zwrócić uwagę, iż w art. 56 2 KRO mówi się o „wspólnym małoletnim dziecku obojga małżonków”. Przepisy KRO nie wyjaśniają tego pojęcia. Powszechnie przyjęta wykładnia obejmuje nim małoletnie dziecko:
 objęte domniemaniem pochodzenia od męża matki ( art. 62 1 i 2 KRO ),
 pozamałżeńskie pochodzące prawnie od danych małżonków,
 przysposobione przez oboje małżonków,
 jednego z małżonków przysposobione przez drugiego małżonka.61
Różnicę zdań stanowi zaliczenie nasciturusa do „wspólnych dzieci” małżonków. Opowiedział się za tym np. B. Walaszek62. Natomiast J. Winiarz zauważa, że przepis ten nie dotyczy dziecka „poczętego”, lecz jeszcze nie narodzonego, za którym przemawia pochodzenie od męża matki.63
Za stanowiskiem B. Walaszka przemawiają sformułowania wielu obowiązujących przepisów, które nasciturusa określają jako dziecko poczęte, np. art. 927 2 KC; art. 26 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 5.12.1996r. o zawodzie lekarza.64 lub dziecko przed urodzeniem np. art. 446 KC; Preambuła Konwencji o prawach dziecka z dnia 20.11.1989 r.65 Istotne w tej kwestii jest określenie dziecka w art. 2. ust. 1 ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka,66 które brzmi „w rozumieniu ustawy dzieckiem jest każda istota ludzka od poczęcia do osiągnięcia pełnoletności. Wydaje się jednak, że kwestia ta nie ma jednak większego praktycznego znaczenia, gdyż w takiej sytuacji, gdy małżonkowie mają dziecko poczęte, sąd nie orzeknie rozwodu. Orzeczenie takie byłoby sprzeczne z zasadami życia społecznego (art. 56 2 zd.2 ).
Dla oceny, czy dobro dzieci ucierpi wskutek orzeczenia rozwodu, mogą mieć istotne znaczenie: wiek dzieci, ich dotychczasowe stosunki z rodzicami, stan zdrowia i stopień wrażliwości dzieci. W razie potrzeby sąd może skorzystać z pomocy biegłego psychologa.
Na podstawie szczegółowo ustalonych okoliczności sąd obowiązany jest uzasadnić swój pogląd co do tego, czy i w jaki wpływ na sytuację małoletnich dzieci małżonków wywrze rozstrzygnięcie w sprawie o rozwód, zarówno, gdy rozwód orzeka, jak i wtedy, gdy zostaje oddalony.
Wybrane przykładowe orzeczenia Sądu Najwyższego dotyczące „dobra dziecka” w procesie rozwodowym:
Przy ocenie, czy dobro dziecka małżeństwa nie stoi na przeszkodzie do orzeczenia rozwodu , należy brać pod uwagę stan istniejącego rozkładu, którego nie zmieni odmówienie rozwodu. W tym stanie rzeczy dobro dziecka nie sprzeciwi się rozwodowi, jeżeli środki na jego utrzymanie są zapewnione i jeżeli kontakt dziecka z obojgiem rodziców nie będzie utrudniony64.
Dla oceny, czy dobro dzieci sprzeciwia się rozwodowi, należy konkretnie rozważyć, jaka byłaby ich sytuacja, gdyby do rozwodu nie doszło, i porównać ją z sytuacją, jaka będzie po rozwodzie; nie można przy tym ocenić tej kwestii na podstawie założenia, że małżonkowie wrócą do wspólności małżeńskiej po odmówieniu im orzeczenia rozwodu, jeżeli okoliczności przemawiają przeciwko takiemu założeniu65.
Dobro dzieci przemawia za tym, by wychowywały się one w trwałej i dobrze funkcjonującej rodzinie66.
Orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne z uwagi na dobro dziecka, jeżeli materiał dowodowy sprawy daje podstawę do podzielenia obaw małżonka odmawiającego swej zgody na rozwód, że założenie przez małżonka nowej rodziny może doprowadzić do zerwania kontaktów z dzieckiem67
Po dojściu do pełnoletności dziecka stron odpada podstawa kasacji naruszenia zakazu orzeczenia rozwodu, jeżeli miałoby ucierpieć dobro małoletniego dziecka68
Podstawę oceny, czy wzgląd na dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków nie stoi na przeszkodzie orzeczenia rozwodu, muszą stanowić ustalenia faktycznie wynikające z materiału sprawy. Prawidłowość tej oceny bowiem podlega kontroli kasacyjnej69.
Orzeczenie rozwodu jest niedopuszczalne, jeżeli mimo braku sprzeczności jego orzeczenia z dobrem małoletnich dzieci małżonków, orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 56 2 zd. 2). W tym wypadku w grę może wchodzić interes i dobro współmałżonka lub innych osób, w szczególności nasciturusa lub dzieci małoletnich jednego z małżonków wychowywanych wspólnie, pełnoletnich dzieci stron wymagających opieki ze względu na stan zdrowia lub studia, małoletnich dzieci nie przysposobionych, ale faktycznie wychowywanych przez rozwodzących się małżonków70 .
Zdaniem SN sprzeczne z zasadami współżycia społecznego było żądanie rozwodu w sprawie dotyczącej nieuleczalnie chorej małżonki po 30 latach pożycia małżeńskiego. Sytuacja ta wymagała od małżonka przyczynienia się do ulżenia w miarę możliwości jej losowi i bycia podporą psychiczną a nie wytaczaniem sprawy o rozwód.71
Sąd Najwyższy oddalił też powództwo rozwodowe jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego w sprawie, w której „w niedługi czas po zawarciu związku małżeńskiego, gdy pozwana zaszła w ciążę, strony zdecydowały spędzenie płodu i na skutek wykonania tej decyzji nastąpiło uszkodzenie wnętrzności pozwanej, która pozostała kaleką potrzebującą stałej opieki lekarskiej, zdolną do pracy jedynie częściowo. Nieszczęście jakie spotkało pozwaną, jest nieszczęściem wspólnym stron, w tych okolicznościach powód miał szczególny obowiązek nieporzucenia pozwanej.”72
Zgodnie z orzeczeniem SA w Białymstoku, choroba małżonka nie tylko nie wywołuje i nie powinna wywoływać trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego, lecz nakłada na małżonka obowiązek użycia wszelkich środków do przywrócenia choremu małżonkowi zdrowia i zdolności do