Czynnik wiedza a wzrost i rozwój gospodarczy

Wstęp
1. Pojęcie wiedzy
2. Wpływ wiedzy na współczesną cywilizację
3. Gospodarka oparta na wiedzy
Zakończenie
Bibliografia

Wstęp
W wyniku trwających przemian społeczno – gospodarczych zmieniło się znaczenie wielu pojęć. Świat przeszedł z ery industrialnej (przemysłowej) do ery postindustrialnej, nazywanej inaczej gospodarką postkapitalistyczną (P. Drucker), gospodarką cyfrową (D. Tapscot), gospodarką społeczeństwa informacyjnego (A. Toffler), a także gospodarką opartą na wiedzy (OECD). Za fundamentalny potencjał we współczesnej gospodarce Uznaje się wiedzę, która staje się źródłem sukcesu bądź klęski ekonomicznej. W poniższej pracy zostanie przedstawione oddziaływanie wiedzy na współczesną gospodarkę. Aby dokładniej zrozumieć problem, przeanalizowano na początku samą definicję wiedzy i proces tworzenia nowej wiedzy. W dalszej części pracy prześledzono korelacje wiedzy z czynnikami społecznymi. Największą uwagę poświęcono jednak koligacjom wiedzy i czynników ekonomicznych, czyli rozwoju i wzrostu gospodarczego, a także konkurencyjności.

1.Pojęcie wiedzy
Aktualnie wiedzę definiuje się jako ogół wiarygodnych informacji o rzeczywistości wraz z umiejętnością ich wykorzystania. Wiedza w tym znaczeniu to przede wszystkim nauka. Ujmując szerzej to zbiór informacji, poglądów, wierzeń itp., którym przypisuje się wartość poznawczą bądź praktyczną. Badana jest tu przez antropologów społecznych i kulturowych, socjologów, historyków itp. jako ważny aspekt życia społecznego. Wiedza jest pojęciem bardzo szerokim. Rozróżnia się wiele rodzajów wiedzy ze względu na: przedmiot, jakiego ona dotyczy (np. wiedza społeczna, historyczna); jej pochodzenie (np. wiedza empiryczna, objawiona,); zasięg (np. wiedza ezoteryczna, specjalistyczna); status poznawczy (np. wiedza naukowa, potoczna, teoretyczna); okres występowania ; lokalizację geograficzną itp.
M. Polanyi dzieli wiedzę na ukrytą i wiedza dostępną (Tabela 1.1).
Dwa typy wiedzy Tabela 1.1
Wiedza ukryta (subiektywna) Wiedza dostępna (obiektywna)
Wiedza doświadczalna (ciało) Wiedza racjonalna (umysł)
Wiedza symultaniczna (tu i teraz) Wiedza sekwencyjna (tam i wtedy)
Wiedza analogowa (praktyka) Wiedza cyfrowa (obiektywna)
Źródło:

Pod pojęciem wiedzy ukrytej rozumiemy coś, co nie jest łatwo dostrzegalne i
Wiedza ukryta jest czymś indywidualnym i trudnym do sformalizowania. Do niej można zaliczyć subiektywny wgląd, intuicja, czy też przeczucia. Ponadto jest ona znacząco związana z indywidualnym działaniem i doświadczeniem, jak i z jednostkowymi ideałami, wartościami czy emocjami. Aby wiedza ukryta mogła zostać zakomunikowana i upowszechniona w organizacji, musi być przekształcona w słowa czy liczby zrozumiałe dla każdego. W ten sposób tworzona jest wiedza dostępna, którą można łatwo przetworzyć przez komputer, przesłać elektronicznie bądź zmagazynować w bazach danych.
Według P. Romera wiedzę można podzielić na kodyfikowaną (książki, projekty badawcze, CD – ROM i inne przekazy informacji obejmowane pojęciem software) i niekodyfikowaną ( niewypowiedzianą – tacit knowledge, obejmowaną pojęciem wetware), istniejącą w umyśle idywidualnego człowieka, wyrażającą jego talent, umiejętności i przekonania.
Raport OECD i Banku Światowego w 2000r. zakłada, że wiedza jest składnikiem gospodarki opartej na wiedzy, jest: „... tworzona, przyswajana, przekazywana i wykorzystywana bardziej efektywnie przez przedsiębiorstwa, organizacje, osoby fizyczne i społeczności, sprzyjając szybszemu rozwojowi gospodarczemu i społecznemu.”
Tak rozumiana wiedza oznacza odkrycia w dziedzinie fizyki, nauki, astronomii, matematyki, chemii, biologii, częściowo wiedzę z dziedziny inżynierii, medycyny czy elektroniki. Może także identyfikować się z wiedzą potrzebną do korzystnego ulokowania pieniędzy, wiedzą stosowaną przez psychologów w celu ulepszania technik doboru pracowników, wiedzę wykorzystywaną np.: przez doradcę ds. zarządzania w celu poprawy stanu przedsiębiorstwa, czy wiedzę, którą posługują się agencje reklamowe w celu zwiększenia sprzedaży towarów.
Proces tworzenia wiedzy obejmuje trzy etapy. Pierwszym etapem jest zbieranie informacji. Tu należy wyjaśnić czym jest informacja, gdyż zdarza się traktowanie pojęcia wiedzy i informacji zamiennie. Istnieje kilka zasadniczych różnic między informacją a wiedzą . Po pierwsze jest ona tylko narzędziem intelektualnym. Po drugie informacja sama z siebie, bez dalszego przetworzenia, nic nie wniesie do praktyki i nie stworzy nic nowego w szeroko pojętej kulturze. Po trzecie jest ona w zasadzie pakietem zamkniętym. Po czwarte informacja nie rozwiązuje problemów. Po piąte informacja dotyczy (raczej) zjawisk i rzeczy, a nie procesów. Po szóste należy ona do sfery statyki. W kolejnym etapie zebrane informacje, należy przedyskutować, posortować, wybrać najistotniejsze, najlepsze, czyli trzeba je poddać transformacji. Tak przetworzone informacje staną się podstawą tworzenia nowej wiedzy .Proces tworzenia jest niekończący się i wciąż rozwijający. Jest innowacyjny. Z tego, można nazwać wiedzę innowacją.
Istnieją trzy zasadnicze cechy, które wytyczają prawidłowy przebieg procesu tworzenia wiedzy. Pierwszą wytyczną jest stosowanie metafory i analogii na wczesnym etapie tworzenia wiedzy. Metafora służy intuicyjnemu zrozumieniu się ludzi. Analogia natomiast stanowi istotny szczebel pośredni między ludzką wyobraźnią a logicznym myśleniem. Drugą cechą jest to, iż wiedza zawsze wywodzi się od jednostki. Później dopiero zostaje przetworzona w wiedzę organizacyjną, wartościową dla innych. Od jednostki trafia do grupy ludzi, gdzie jest finalizowana poprzez dialog, dyskusję, wspólne doświadczenia i obserwacje. Na tym etapie dokonuje się transformacja wiedzy. Tak wiedza indywidualna przekształca się w organizacyjną. Trzecią cechą jest to, że nowa wiedza wyłania się z niejasności, jakie powstały na etapie transformacji. Ponadto powstaje nadmiar informacji. Redundancja ułatwia dialog i komunikację międzyludzką, jednocześnie wspomagając rozprzestrzenianie się wiedzy .

2. Wpływ wiedzy na współczesne cywilizację
Przemiany społeczne i gospodarcze ostatnich lat ukształtowały nowy, globalny układ na świecie. Ogromną rolę w tym odegrał postęp techniczny. Rozwinął się transport , łączność. Informacje przesyłane są w sposób szybki, ciągły, niezawodny i stosunkowo tani do wszystkich niemal zakątków świata za pośrednictwem satelitów komunikacyjnych, kabli, faksów oraz sieci komputerowych. Duży udział miał także postęp naukowy. Zaszły znaczne zmiany w pojmowaniu nauki, edukacji, badań, twórczości itp. Wiedza ludzka zajęła czołowe miejsce w społeczeństwie, stała się niezwykle pożądana i wszechobecna. Jednak nowy ład na świecie doprowadził także do dysproporcji. W wielu krajach tylko część społeczeństwa znalazła sposób by znaleźć się w obrębie nowego systemu panującego na świecie.
Aby lepiej zrozumieć problem nowego układu na świecie, należy przedyskutować kilka głębszych zagadnień o dotyczących społeczeństwa wiedzy:
- Nowa epoka cywilizacyjna opiera się na nowych pojęciach, nowym sposobie rozumienia świata. Charakteryzuje się systemowym rozumieniem świata – jako procesu w złożonym systemie.
- Epoka cywilizacji informacyjnej nadchodzi w skali globalnej, jeżeli dany kraj będzie próbował powstrzymać ten proces wybierze sobie rolę zaścianka cywilizacyjnego świata.
- Wiek XXI będzie charakterystyczny w ciągła zmianę zawodów – przeciętny człowiek będzie musiał w ciągu swego życia wielokrotnie się przekwalifikować.
- W początkach epoki nowej cywilizacji należy oczekiwać narastającego rozwarstwienia społecznego na przygotowanych edukacyjnie, którzy z łatwością znajdą pracę, oraz na tych, którzy nie zdołają się dostosować i znaleźć pracy. Rozwarstwienie to dotyczy nie tylko ludzi, lecz także regionów oraz krajów. Regiony lub kraje, które nie zdołają się przystosować, stracą swą pozycję ekonomiczną i cywilizacyjną. Tak więc nowym sporem społecznym stanie się konflikt dotyczący dostępu do informacji i dobrej edukacji.
- U progu nowej epoki zachodzi potrzeba finansowania badań w dziedzinie wysokiej techniki. Za brak własnej ekspertyzy Trzeba będzie płacić znacznie więcej niż za kształcenie i utrzymywanie ekspertów.
- Rozwój cywilizacyjny charakteryzuje długoletnia dynamika. Można przy tym mówić o czasie opóźnienia cywilizacyjnego, który odpowiada odstępowi czasu, jaki jest niezbędny w każdym społeczeństwie do asymilacji nowych idei i wynalazków oraz ich powszechnego zastosowania.
- Rozwój telekomunikacji jest związany z powszechnym zastosowaniem informatyki i teleinformatyki – włącznie z sieciami komputerowymi i Internetem – w sferze zarządzania, przedsiębiorczości, unowocześnienia banków i usług finansowych, komercji, ale także unowocześnienia służb bibliotecznych, zdalnie kierowanej edukacji, i w wielu innych dziedzinach.
W wyniku zaistniałych zjawisk powstało społeczeństwo, którego organizacja opiera się na wiedzy. Biała Księga Kształcenia i Doskonalenia Komisji Europejskiej z 1995 roku wskazuje konieczność zachęcania do zdobywania wiedzy i podnoszenia jej poziomu. Zwiększył się dostęp do wiedzy i informacji. Zjawiska te wymuszają ciągłe modyfikacje osiągniętych kompetencji i organizacji pracy. Przyszłość Polski, świata zależeć w dużym stopniu będzie od zdolności uczenia się współczesnego społeczeństwa, dla którego wiedza jest niekwestionowaną szansą na sukces. Ludzie powinni dążyć do wzbogacania się w nową wiedzę. W społeczeństwie wiedzy należy spodziewać się wzrostu rangi doświadczenia, umiejętności, a także gromadzenia, przetwarzania wiedzy i czynienia jej użyteczną a więc prowadzącą do wszechstronnego rozwoju człowieka, organizacji, społeczeństw.
Wiedza, która nie służy postępowi, rozwojowi i zmianie służy „sama sobie” i jest bezużyteczna. Musi ona przynosić owoce, które powinny trwać. To dopiero gwarantuje jej trwały rozwój.
Wiedza powinna być oparta na szerokich podstawach, ludzie muszą być zdolni nie tylko do interpretowania wiedzy, ale i do jej używania. Tworzenie szerokich podstaw wiedzy, czyli zasobu niezbędnego do pojęcia znaczenia rzeczy, zrozumienia i twórczości winno być przedmiotem szczególnej troski w dzisiejszym społeczeństwie.
Wiedza ludzka posiada wiele aspektów, typu: jej zorganizowania, ulokowania, stosowania, zarządzania czy efektywności. Mowa tu jest o technice, umiejętnościach ludzkich ujawnionych i ukrytych, możliwościach wyzwolenia kreatywności, problemami związanymi z dostępem do wiedzy, jej zrozumieniem i przetwarzaniem oraz aplikacjami praktycznymi.
Ogólna wiedza jest podzielona i rozmieszczona u różnych ludzi, w różnych grupach, aby stała się produktywna należy ją odpowiednio skoordynować. Tu zachodzi potrzeba odpowiedniego systemu, który określany jest jako skomplikowana mieszanka zrozumienia i praktyki, wiedzy wyrażonej i ukrytej, technologii fizycznych i społecznych. W dzisiejszych warunkach ekonomicznych szansę na odniesienie sukcesu ma jednostka ucząca się. Uczenie się jest procesem złożonym. Zachodzi tu potrzeba wielu środków materialnych (pieniądze, uczelnie wyższe, kursy itp.) oraz niematerialnych (chęć, zamiłowanie, motywacje i wiele innych).
Inwestowanie w wiedzę opłaca się, bo zmniejsza ona w perspektywie zapotrzebowanie na kapitał pieniężny zastępując sukcesywnie go kapitałem intelektualnym. P. Drucker stwierdził, że to kapitał intelektualny (wiedza) jest podstawowym kapitałem we współczesnej organizacji, podczas gdy pozostałe zostają sprowadzone do roli uzupełniających czynników wytwórczych. Toffler Powtarza argumenty Druckera twierdząc, że wiedza jest najbogatszym źródłem władzy i kluczem do jej zdobywania, że wiedza przestała być dopełnieniem władzy wspartej na pieniądzu i przemocy, a stała się jej rdzeniem. Dlatego na całym świecie trwa walka o kontrolę nad wiedzą i środkami komunikowania. Autor wierzy, że zastąpienie innych zasobów przez wiedzę ma charakter ostateczny. Obaj autorzy są zgodni, że przyszłość należy do ludzi dysponujących wiedzą. Podobne przekonanie pojawiło się także w popularnej prasie. Zapowiadający w sposób jednoznaczny, że przyszłość będzie należeć do ludzi, którzy używają swoich głów, a nie rąk.

3. Gospodarka oparta na wiedzy
Nieustające procesy globalizacyjne na świecie prowadzą do rozrastania się gospodarki „wiedzo chłonnej”. Traktują one wiedzę jako jedyny zasób strategiczny, nigdy nie występujący w nadmiarze. Bezustanne poprawianie jakości i wprowadzanie innowacji do wytwarzanych wyrobów to cel, który umożliwi osiągnięcie przewagi we współzawodnictwie. Sukces odniosą te gospodarki, które:
- poprawią swoją biegłość w zastosowaniu nowej wiedzy i wykorzystają ją do wytworzenia konkurencyjnych wyrobów i usług na rynku,
- zainwestują w badania naukowe i rozwój, a także w permanentne kształcenie kadry na poziomie wyższym i średnim,
- zapewnią odpowiednią motywację uzdolnionym osobom, aby osiągały wysoki poziom sprawności zawodowej.
Sektor wiedzy, umiejętności, innowacji, zaawansowanej technologii i innych składników wytwarzanych przez kapitał ludzki wymaga określonego zaangażowania i stymulowania.
Niezbędne staje się aktualnie prowadzenie intensywnych działań na rzecz podniesienia konkurencyjności przedsiębiorstw na rynkach światowych. Znajduje to odzwierciedlenie w ponoszonych nakładach na badania naukowe, a także w całej działalności państwa w dłuższym okresie. Dotyczy to konceptualizacji polityki naukowo – technicznej, jej realizacji i oceny, a więc tworzenie mechanizmów i regulacji prawnych sprzyjających rozwojowi badań. Powszechnie przyjmuje się tezę, że im mniejsze nakłady zostaną przeznaczone na sferę B + R, tym większa część wydatkowanej kwoty zostanie pochłonięta przez koszty „wegetatywne”, które nie mogą przynieść spodziewanych korzyści.
Dynamika zmian na świecie sprawia, że organizacje muszą stać się „inteligentne” i zachować ukierunkowanie na tworzenie i zarządzanie wiedzą. Utrzymanie przewagi konkurencyjnej wymaga umiejętności reagowania i aktywności. Zależą one od uczenia się poszczególnych jednostek, jak i całej organizacji, szybciej od rywali. Organizacje stają się „inteligentne” poprzez podejmowanie aktywnych starań mających na celu zdobycie wiedzy na temat wewnętrznego i zewnętrznego otoczenia oraz związków pomiędzy nimi.
W krajach najwyżej rozwiniętych gospodarczo, wiedza jest przede wszystkim aparatem pomocniczym w osiągnięciu najwyższej nowoczesności i szczególnych walorów wytwarzanych dóbr i usług, aby tą drogą zwiększać wartości rynkowe. Kraje mniej rozwinięte gospodarczo powinny dążyć do wzbogacenia zdolności absorpcyjnych transferów wiedzy i dyfuzji technologii teleinformatycznych (ICT) oraz związanych z tym samoistnych starań o rodzime wytwarzanie wiedzy.
Porównania międzynarodowe potwierdzają, że zarządzenie wiedzą przyczynia się do poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw oraz ogólnych wyników gospodarowania zasobami. Równocześnie umożliwia internalizację przedsiębiorstwa. Poparte jest następującymi liczbami:
- niemal we wszystkich krajach OECD rozwój grupy przemysłów opartych na wiedzy był przez wiele lat szybszy od ogólnego wzrostu PKB. Udział gospodarki opartej na wiedzy w tworzeniu PKB krajów OECD wyniósł ponad 50 % w 2000r. w porównaniu z 45 % w 1985r.
- przemysły oparte na wiedzy odgrywają większą rolę w wysoko rozwiniętych krajach OECD (w Niemczech, USA i Japonii).
- rozwój gospodarki opartej na wiedzy po 1985 roku postępował najszybciej w Korei, Portugalii, Australii, Wielkiej Brytanii, Japonii i Finlandii.
- kraje OECD przeznaczają coraz więcej nakładów na wytwarzanie wiedzy. Inwestowanie w wiedzę obejmuje nakłady na B + R, oprogramowanie oraz publiczne nakłady na edukację. W drugiej połowie lat 90 – tych XX w., udział nakładów na wytwarzanie wiedzy i prywatnych wydatków na edukację i szkolenia w tworzeniu PKB wynosił ponad 10 %. Same tylko nakłady brutto na B + R wynosiły w krajach OECD około 500 mld USD w 1997 roku, tj. ponad 2,2 % PKB. Liderem w tej grupie krajów jest Szwecja, w której udział nakładów na B + R w tworzeniu PKB wynosił 4% w 1997r.
- około 60 % mieszkańców krajów OECD w wieku 25 – 64 lata ukończyło szkoły średnie, a 13 % szkoły wyższe, przy czym ten ostatni wskaźnik waha się od mniej niż 9 % w Australii, Turcji, Portugalii i Włoszech do ponad 20 % w USA i Holandii.
- nakłady na B + R w krajach OECD były finansowane w około 60 % przez przedsiębiorstwa prywatne. W takich krajach OECD jak Japonia, Korea, Irlandia, Szwecja, Szwajcaria i USA zostało poniesionych ponad 10 % nakładów na B + R przez firmy zagraniczne.
Wiedza jako innowacja, stanowi ważną siłę napędową gospodarki, jest specyficznym narzędziem przedsiębiorczości, motorem postępu i dlatego odgrywa ważną rolę w działalności każdej organizacji. Wymusza ona nowy wymiar konkurencji, opartym na otwarciu się na międzynarodowy przepływ informacji i podnoszenie krajowych zdolności technologicznych do poziomu, na którym kraje będą gotowe do absorpcji i korzystania z tych informacji. W takich właśnie realiach inwestorzy muszą inwestować większe środki w tworzenie nowej, ekonomicznie użytecznej wiedzy.
Innowacje nie zależą wyłącznie od idywidualnego działania firm, uniwersytetów i instytutów badawczych, lecz głównie od ich współpracy. Rząd, środowisko akademickie i sektor przemysłu muszą tworzyć system powiązań. Zachodzi tu potrzeba stworzenia odpowiedniej infrastruktury instytucjonalnej i prawnej. W efekcie zlikwidowana zostanie luka strukturalna. Następstwem tego będzie wzrost konkurencyjności i zysków, a także rozwój procesu nauki.
Wiedza ma duże znaczenie nie tylko dla sektorów opierających się na wysokiej technice ale i dla tradycyjnych gałęzi gospodarki. Ważna staje się zmiana tradycyjnej działalności gospodarczej na produkcję o wyższym poziomie wartości dodanej. Gospodarki opierające się na wiedzy rozwijają takie gałęzie przemysłu jak mikroelektronika, biotechnologia czy telekomunikacja, których podstawą są B + R. Oprócz tradycyjnych sektorów gospodarek działa branża wysokiej technologii – gdzie wiedza jest dominującym zasobem produkcyjnym. Wiodące firmy w tej branży rosnącą część swych dochodów przeznaczają na B + R, np. Ericsson – 14,5 % łącznych dochodów, Lucent Technologies – 11,5 %, Nokia – 8,7 %.
Pomimo różnego tempa kraje OECD podążają w kierunku gospodarki opierającej się na wiedzy. W Kanadzie, USA, Japonii, w Francji, w Holandii, Niemczech, Szwecji i Wielkiej Bryt. przemysł wysokich technologii generuje ponad połowę dochodów całego sektora biznesu. ( Tabela 3.1 )


Wartość dodana przemysłu opierającego się na wiedzy Tabela 3.1

Kraje
Udział przemysłu wiedzy w wartości dodanej sektora
biznesu ( w % )
Kraje
Udział przemysłu
wiedzy w wartości
dodanej sektora
biznesu ( w % )
UE
Kanada
Meksyk
USA
Japonia
Korea
Nowa Zelandia
Belgia
Dania
Finlandia 48,4
51,0
41,6
55,3
53,0
40,0
39,9
46,3
42,1
42,1
Francja
Grecja
Hiszpania
Holandia
Islandia
Niemcy
Norwegia
Portugalia
Szwecja
Wielka Brytania 50,0
38,8
37,9
50,2
31,4
58,9
35,3
33,9
50,7
51,7


Źródło:

Państwo musi wspierać polityką, nową sytuacją globalizacji wiedzy. W nowej sytuacji powinno minimalizować koszty prowadzenia działalności gospodarczej, rozwijać kapitał ludzki, wspierać krajowe firmy, promować parki technologiczne oraz zachęcać do bliższych powiązań przemysłu i sfery badawczej. Są to niezbędne podstawy strategii innowacyjnej stosowane przez kraje wysoko rozwinięte. Równie użyteczne są one dla krajów o niższym rozwoju. Doświadczenia państw rozwijających się pokazują, że polityka rządu na rzecz polepszenia zdolności innowacyjnych owocuje wzrostem konkurencyjności przedsiębiorstw krajowych, a tym samym całej gospodarki narodowej.



Zakończenie

W powyższym referacie zostały omówiony czynnik wiedza. Przedstawiono definicję oraz proces tworzenia nowej wiedzy w epoce cywilizacji informacyjnej. Zaprezentowano cechy nowego, globalnego układu na świecie, a także powiązania owego zagadnienia z wiedzą. Skomentowano także znaczenie wiedzy dla współczesnej gospodarki narodowej. Przedstawiono wyniki badań, potwierdzające znaczenie wiedzy w rozwoju i wzrostu konkurencyjności gospodarki opartej na wiedzy.


Bibliografia

• A. H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji, Wydawnictwo „Zysk i Spółka”, Poznań 1996
• Cywilizacja informacyjna a przekształcanie przestrzeni. Zmiany strukturalne metropolii polskich, praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Kołodziejskiego i Tomasza Parteki, Warszawa 1999
• Encyklopedia PWN, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1997
• George Stonehouse, Jim Hamill, David Campbell, Tony Felberg, Globalizacja, strategia, i zarządzanie, Wydawnictwo SJA, Warszawa 2001
• Globalizacja: mechanizmy i wyzwania, praca zbiorowa pod redakcją naukową Barbary Liberskiej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002
• Ikujiro Nonaka i Hirotaka Takeuchi, Kreowanie wiedzy w organizacjach, czyli jak Japońskie spółki dynamizują procesy innowacyjne, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2000
• Innowacja – edukacja – rozwój regionalny, praca zbiorowa pod redakcją Antoniego Kuklińskiego i Kingi Pawłowskiej, Nowy Sącz 1998
• P. Sadler, Zarządzanie w społeczeństwie postindustrialnym, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1997
• Raport o rozwoju społeczeństwa – Polska ‘95, Warszawa 1995
• Raport o stanie nauki i techniki w Polsce, Wydawnictwo GUS Departament produkcji i usług, Warszawa 1998
• Rocznik Statystyczny RP, GUS, Warszawa 2001
• Waldemar Stelmach, Wiedza czy informacja, Nauka i Przyszłość, maj 2000, Nr.5 (114)
• Wiedza jest władzą, Newsweek, 14 czerwca 1993
• Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, praca zbiorowa pod redakcją naukową Edwarda Urbańczyka, Szczecin 2001