Rozwój

ROZDZIAŁ 1. Polityka gospodarcza oraz rozwój gospodarczy jako kategorie ekonomiczne
1.1. Istota i czynniki rozwoju gospodarczego
Wzrost gospodarczy stanowi podstawę wzrostu poziomu życia obywateli, wzrostu inwestycji, a poprzez to lepszego rozwoju sfery budżetowej. Mówiąc o wzroście gospodarczym należy rozumieć sytuację, w której efekt gospodaro¬wania społeczeństwa z roku na rok poprawia się, poprzez stałe zwiększanie zdolności danego kraju do produkcji towarów oraz usług pożądanych poprzez ludzi. Inaczej można określić, iż wzrost gospodarczy jest to ilościowe zwiększenie się z okresu na okres podstawowych wielkości ekonomicznych, a przede wszyst¬kim dochodu narodowego na jednego mieszkańca.
W związku z powyższym można wywnioskować, iż na wielkość wzrostu go-spodarczego ma wpływ zdolność produkcyjna danej gospodarki, a więc: ilość oraz jakość występujących w niej materialnych zasobów naturalnych, rodzaj mająt¬ku trwałego, poziom techniki produkcji oraz osobowych czynników produkcji (na przykład poziom kwalifikacji pracy, poziom bezrobocia itp.) .

Wzrost gospodarczy w danej gospodarce może być osiągnięty poprzez wzrost gospodarczy krótkookresowy, średniookresowy lub wzrost gospodarczy długookresowy.

Wzrost gospodarczy krótkookresowy występuje w gospodarce, która charak-teryzuje się wysokim poziomem bezrobocia lub też niewykorzystanym kapitałem oraz ziemią. Zaangażowanie tych czynników wytwórczych spowoduje wzrost PKB.
Wzrost gospodarczy długookresowy ma miejsce w gospodarce, w której są wykorzystane wszystkie czynniki produkcji. Pomimo zaangażowania pełnych mocy produkcyjnych wzrost gospodarczy jest możliwy do uzyskania poprzez zwiększenie podaży pracy oraz kapitału lub też wzrostu efektywności wykorzystania czynników wytwórczych.
Analizując zakres pojęciowy lub też elementy wpływające na dynamikę rozwoju wzrostu gospodarczego można wyróżnić pojęcie do tego problemu w sposób historyczny lub też ujęcie modelowe. W systematyce opartej na ujęcie historycznym do głównych czynników wzrostu gospodarczego zalicza się:
• kapitał
• ziemia,
• pracy
• lub też wiedzy technicznej.

W przypadku ujęcia modelowego podejście to sprowadza się do analizy czynników bezpośrednich do których zaliczyć możemy takie kategorie jak: zatrudnienie oraz wydajność pracy lub też pośrednich: majątku produkcyjnego, inwestycji lub też ich efektywności .

Przez pojęcie kapitału należy rozumieć wzrost całkowitych zasobów tego czynnika lub też kapitału, który przypada na jednego zatrudnionego, przy danej liczebności siły roboczej, pozwala na zwiększenie produkcji. Należy jednak mieć na uwadze, iż w miarę upływu cza¬su kapitał się zużywa oraz w celu utrzymania istniejącego zasobu kapitału wyma¬gany jest określony poziom inwestycji. Jeżeli w danej gospodarce wzrośnie zatrudnienie, to chcąc utrzymać odpowiedni poziom kapitału przypadającego na jednego zatrudnionego należy zapewnić odpowiednio wysoki poziom inwesty¬cji. Wówczas wzrośnie techniczne uzbrojenie pracy, co pozwoli na zwiększenie wydajności pracy, czyli wielkości produkcji wytworzonej poprzez jednego zatrud¬nionego w gospodarce. W związku z powyższym wzrost zasobu kapitału jest jednym z podstawowych czynników wzrostu gospodarczego.

W przypadku ziemi czynnik ten jest istotny w tych gospodarkach, które charakteryzują się dużym poziomem w swoje strukturze produkcji rolniczej. W tych krajach inwestycje w dziedzinie odwadniania, nawadniania oraz użyźniania, wykorzystywania efektywniejszych, nowocześniej¬szych narzędzi rolniczych mogą zwiększyć obszary ziemi uprawnej, jak oraz jej jakość. Rola ziemi w gospodarkach uprzemysłowionych odgrywa mniejszą rolę jako czynnik wzrostu gospodarczego.
Kolejna kategoria jaką jest praca, ściśle powiązana jest z tempem wzrostu PKB, który może być spowodowany dzięki wzrostowi poziomu za¬trudnienia (ograniczenia bezrobocia) lub poprzez wzrost wydajności obecnie zatrudnionej siły roboczej. W związku z powyższym można wywnioskować, iż tempo wzrostu gospodarczego uzależnione jest od tempa wzrostu zatrudnienia potencjalnych zasobów ludności lub też tempa wzrostu wydajności pracy.

Ostatnią z omawianych kategorii jest pojęcie wiedzy technicznej (know-how). Element ten stanowi podstawę wzrostu gospodarczego, który poprzez Międzynarodową Izbę Handlową w Paryżu został zdefiniowany jako całokształt fachowych zasobów wiadomości lub też doświad¬czeń w zakresie technologii oraz procesu produkcyjnego w celu określonego wyrobu. Postęp techniczny dokonuje się poprzez wynalazki, a więc odkrywanie nowej wiedzy lub też innowację, tj. zastosowanie nowej wiedzy w procesie produkcji. W związku z powyższym wzrost gospodarczy nie wynika ze zmiany zasobu kapitału, ziemi, czy pracy, lecz również dzięki postępowi wiedzy technicznej .

We współczesnym świecie obserwujemy różnice w poziomie rozwoju gospodarczego krajów oraz zastanawiamy się co je spowodowało. Przyczyn zacofania lub sukcesu danego kraju poszukiwać można zarówno w uwarunkowaniach historycznych, położeniu geograficznym jak oraz w dostępie do ważnych gospodarczo surowców.

Silny wpływ na rozwój gospodarczy wywarł postęp cywilizacyjny oraz w określonej mierze wynikająca z tego postępu mentalność społeczeństwa.
Problemy te są przedmiotem badań wielu nauk w tym również nauk ekonomicznych. Nauki ekonomiczne rozróżniają pojęcia rozwój gospodarczy oraz wzrost gospodarczy, przy czym rozwój gospodarczy jako pojęcie szersze obejmuje wzrost gospodarczy (który prezentuje zmiany ilościowe w procesach gospodarowania) lub też wszelkiego rodzaju zmiany jakościowe oraz strukturalne, które wynikają z postępu cywilizacyjnego.

F.A. von Hayek w „Konstytucji wolności” wydanej w 1960 roku pisał tak: „Większość korzyści życia społecznego, zwłaszcza w jego bardziej rozwiniętych formach, które zwiemy „Cywilizacją”, polega na tym, że jednostka korzysta z rozleglejszej wiedzy, niż sama sobie zdaje z tego sprawę. Można rzec, że cywilizacja zaczyna się, gdy człowiek w dążeniu do swoich celów może wykorzystać więcej wiedzy, niż sam zdobył oraz gdy przekracza granice swojej ignorancji, korzystając z wiedzy, której sam nie posiada”. Jak stąd wynika to wiedza jest źródłem postępu cywilizacyjnego oraz tym samym rozwoju gospodarczego .
Wzrost gospodarczy jest pojęciem węższym oraz dotyczy mierzalnych elementów gospodarki tj. wzrostu produkcji, dochodów, zatrudnienia, inwestycji i.t.p. Natomiast rozwój gospodarczy obejmuje oprócz zmian ilościowych podstawowych wielkości makroekonomicznych, jeszcze zmiany jakościowe, które możnaby określić jako postęp cywilizacyjny.

Już w 1776 roku Adam Smith w swoim słynnym dziele „Badania nad naturą oraz przyczynami bogactwa narodów” (Inguiry into the Nature and Causes of Wealth of Nations) stwierdził, że głównym przedmiotem jego zainteresowania jest rozwój gospodarczy; w ujęciu A.Smitha były to siły, które w długim okresie rządzą „wzrostem bogactwa narodów”. Moim zdaniem, to co najciekawsze w dziele Smitha to stwierdzenie, że o bogactwie narodów decyduje ilość wydatkowanej pracy oraz wydajność pracy w procesie wytwarzania. Zdecydowanie niewielką rolę w pomnażaniu bogactwa narodów A.Smith przypisywał kapitałowi trwałemu .
L. Zienkowski rozróżnia determinanty rozwoju „krótkookresowe”, „średniookresowe” oraz „długookresowe”. Determinanty rozwoju gospodarczego „krótkookresowe” określa jako bezpośrednie determinanty pierwszego rzędu oraz zalicza tutaj:
• Nakłady kapitału
• Nakłady pracy
• Niezależny postęp techniczno — organizacyjny wyrażony łączną produktywnością czynników produkcji oraz ( Total Factor Productivity — TFP ).

Aby czynniki te mogły efektywnie oddziaływać na gospodarkę, niezbędne jest wsparcie ich poprzez determinanty tzw. drugiego oraz trzeciego rzędu.
Determinanty „średniookresowe” L. Zienkowski nazywa pośrednimi determinantami drugiego rzędu, do których zalicza szeroko rozumiane warunki prowadzenia działalności gospodarczej na które składają się:
• stan sektora finansów publicznych (obciążenia podatkowe oraz parapodatkowe, dług publiczny, potrzeby pożyczkowe sektora finansów publicznych);
• inflacja (poziom oraz dynamika inflacji);
• porządek prawny (jakość prawa oraz jego egzekwowanie, stopień regulacji obrotu gospodarczego oraz warunki rozpoczynania, prowadzenia oraz likwidacji działalności gospodarczej, zakres ingerencji państwa w procesy gospodarcze, korupcja oraz związane z nią odchylenia alokacji czynników produkcji od stanu optymalnego, elastyczność rynku pracy, szczególnie w zakresie procedur zatrudniania oraz zwalniania pracowników lub też w zakresie negocjacji płacowych);
• jakość polityki gospodarczej oraz społecznej państwa.

Determinanty „długookresowe”, określone jako pośrednie determinanty trzeciego rzędu rozwoju gospodarczego obejmują :
• Naukę, wiedzę oraz innowacyjność (kapitał wiedzy naukowej)
• Edukację oraz poziom wiedzy społeczeństwa (kapitał wiedzy społeczeństwa)
• Poziom cywilizacyjny oraz kulturalny — mentalność społeczeństwa.

Do problemów rozwoju gospodarczego można podchodzić inaczej, a mianowicie jako procesu wykorzystania będących w dyspozycji wszystkich zasobów, czyli kapitałów .

Gospodarka kraju osiąga tym wyższy wzrost gospodarczy, im lepiej wykorzystuje znajdujące się w jej dyspozycji zasoby, takie jak :
• Warunki naturalne: lokalizacja, złoża surowców, lasy, plaże, klimat;
• Finansowe zasoby: oszczędności, rezerwy międzynarodowe;
• Kapitał wytworzony poprzez człowieka: budynki, drogi, mosty, infrastruktura telekomunikacyjna;
• Kapitał instytucjonalny: prawna ochrona własności materialnej oraz niematerialnej, sprawność administracji rządowej, sprawność firm;
• Zasoby wiedzy: patenty, zaplecze naukowe, eksperckie;
• Kapitał ludzki; umiejętności, potencjał twórczy;
• Kapitał kulturowy: postawy oraz wartości związane z innowacjami.

Kraje, które w latach 90 zanotowały większy niż przeciętny przyrost produkcji, przeważnie też zwiększyły poziom zatrudnienia, zakumulowały więcej kapitału, polepszyły jakość siły roboczej oraz zanotowały wzrost całkowitej produkcyjności czynników produkcji (TFP). Wpływ innowacji na wzrost TFP już dawno został zauważony. Wzrost ten odzwiercie w celu większą efektywność wykorzystania siły roboczej oraz kapitału oraz jest napędzany innowacjami technologicznymi oraz nietechnologicznymi — zmianami organizacyjnymi, ulepszonymi praktykami zarządzania, udoskonalonymi sposobami produkcji dóbr oraz usług wprowadzonymi, by nadążać za zmianą potrzeb konsumentów oraz społeczeństwa .
Wzrost gospodarczy może być mierzony za pomocą różnorodnych mierników makroekonomicznych. Wyróżnić tutaj można mierniki:
A Naturalne — są to mierniki np. zaproponowane poprzez wyspecjalizowane agendy ONZ we właściwych jednostkach miary np. zabezpieczone poprzez dane państwo spożycie w ciągu dnia przynajmniej 2000 kalorii. Kraj, który może zrealizować ten postulat jest poszczególne państwa m rozwiniętym.
„Sztuczne”, zaproponowane poprzez naukę - np. HDI (Human Development Index), indeks rozwoju społecznego jako złożenie trzech elementów:
- PKB w dolarach USA na 1 mieszkańca
- Przeciętna długość życia
- Wykształcenie, jako zmienna złożona z dwóch elementów tj. ilość lat nauki oraz procent analfabetów.

W ujęciu pieniężnym, czyli makroekonomiczne mierniki w ujęciu wartościowym, z których najbardziej znanym jest Produkt Narodowy Brutto (PKB).
Nie ulega wątpliwości, że PKB nie jest tylko najbardziej znanym miernikiem ale również najpowszechniej stosowanym miernikiem do mierzenia wzrostu gospodarczego. Posługują się nim wszyscy politycy na świecie.

PKB może być różnie definiowane, jednakże wydaje się że najprościej, można ten miernik określić jako końcowy rezultat działalności produkcyjnej w gospodarce otwartej, który jest sumą zrealizowanego popytu na produkty oraz usługi wytwarzania w kraju. Struktura PKB jest następująca:
PKB = C + oraz + G + NX
gdzie:
C — nakłady pieniężne gospodarstw domowych na konsumpcję
I — nakłady pieniężne na inwestycje brutto przedsiębiorstw, czyli inwestycje nowe oraz odtworzeniowe
G — państwowe zakupy dóbr oraz usług (często nazywane spożyciem zbiorowym)
NX — eksport netto jako różnica między eksportem a importem

Trwały wzrost gospodarczy jest zjawiskiem nowym w historii ludzkosci a ostatnie 200 lat tej historii można uznać za innowację w stosunku do wcześniejszej reguły. Wspaniałe cywilizacje rozwijające się poprzez setki a raczej tysiące lat były obszarami bez wzrostu gospodarczego w takim ujęciu jak przedstawiłem to pojęcie powyżej. Inaczej możnaby powiedzieć, że poprzez całe tysiąclecia gospodarki chińskiej, tysiąc lat gospodarki rzymskiej czy tysiąc lat gospodarki średniowiecznej Europy następował rozwój, ale tempo rocznego przyrostu produkcji dóbr oraz usług było bliskie zera. Kilkuprocentowe tempo wzrostu gospodarczego jest regułą od 200 ostatnich lat oraz to początkowo w odniesieniu do niewielu krajów świata .

Wzrost gospodarczy stanowi podstawę wzrostu poziomu życia obywateli, wzrostu inwestycji, a przez to lepszego rozwoju sfery budżetowej. Mówiąc o wzroście gospodarczym należy rozumieć sytuację, w której efekt gospodaro¬wania społeczeństwa z roku na rok poprawia się, poprzez stałe zwiększanie zdolności danego kraju do produkcji towarów i usług pożądanych przez ludzi. Inaczej można określić, iż wzrost gospodarczy jest to ilościowe zwiększenie się z okresu na okres podstawowych wielkości ekonomicznych, a przede wszyst¬kim dochodu narodowego na jednego mieszkańca.

W związku z powyższym można wywnioskować, iż na wielkość wzrostu go-spodarczego ma wpływ zdolność produkcyjna danej gospodarki, a więc: ilość i jakość występujących w niej materialnych zasobów naturalnych, rodzaj mająt¬ku trwałego, poziom techniki produkcji i osobowych czynników produkcji (na przykład poziom kwalifikacji pracy, poziom bezrobocia itp.).

Wzrost gospodarczy w danej gospodarce może być osiągnięty poprzez wzrost gospodarczy krótkookresowy, średniookresowy lub wzrost gospodarczy długookresowy.

Wzrost gospodarczy krótkookresowy występuje w gospodarce, która charak-teryzuje się wysokim poziomem bezrobocia oraz niewykorzystanym kapitałem i ziemią. Zaangażowanie tych czynników wytwórczych spowoduje wzrost PKB.

Wzrost gospodarczy długookresowy ma miejsce w gospodarce, w której są wykorzystane wszystkie czynniki produkcji. Pomimo zaangażowania pełnych mocy produkcyjnych wzrost gospodarczy jest możliwy do uzyskania poprzez zwiększenie podaży pracy i kapitału oraz wzrostu efektywności wykorzystania czynników wytwórczych.

Biorąc pod uwagę systematykę czynników wzrostu gospodarczego można wyróżnić ujęcie historyczne oraz ujęcie modelowe. Ujęcie historyczne dotyczy analizy głównych czynników wzrostu gospodarczego tj. kapitału, ziemi, pracy oraz wiedzy technicznej. Ujęcie modelowe sprowadza się do przeanalizowania czynników bezpośrednich tj. zatrudnienie i wydajność pracy oraz pośrednich: majątku produkcyjnego, inwestycji oraz ich efektywności.

Kapitał. Wzrost całkowitych zasobów kapitału oraz kapitału przypadającego na jednego zatrudnionego, przy danej liczebności siły roboczej, pozwala na zwiększenie produkcji. Należy jednak mieć na uwadze, iż w miarę upływu cza¬su kapitał się zużywa i w celu utrzymania istniejącego zasobu kapitału wyma¬gany jest określony poziom inwestycji. Jeżeli w danej gospodarce wzrośnie zatrudnienie, to chcąc utrzymać odpowiedni poziom kapitału przypadającego na jednego zatrudnionego należy zapewnić odpowiednio wysoki poziom inwesty¬cji. Wówczas wzrośnie techniczne uzbrojenie pracy, co pozwoli na zwiększenie wydajności pracy, czyli wielkości produkcji wytworzonej przez jednego zatrud¬nionego w gospodarce. W związku z powyższym wzrost zasobu kapitału jest jednym z podstawowych czynników wzrostu gospodarczego.

Ziemia. Czynnik ten jest ważny w gospodarkach charakteryzujących się wy¬soką produkcją rolniczą. W tych krajach inwestycje w dziedzinie odwadniania, nawadniania i użyźniania, wykorzystywania efektywniejszych, nowocześniej¬szych narzędzi rolniczych mogą zwiększyć obszary ziemi uprawnej, jak i jej jakość. Rola ziemi w gospodarkach uprzemysłowionych odgrywa mniejszą rolę jako czynnik wzrostu gospodarczego.
Praca. Przyrost PKB może mieć miejsce poprzez zwiększenie poziomu za-trudnienia (ograniczenia bezrobocia) lub poprzez wzrost wydajności obecnie zatrudnionej siły roboczej. W związku z powyższym można wywnioskować, iż tempo wzrostu gospodarczego uzależnione jest od tempa wzrostu zatrudnienia potencjalnych zasobów ludności oraz tempa wzrostu wydajności pracy.

Wiedza techniczna (know-how). Jest jednym z najważniejszych czynników wzrostu gospodarczego. Międzynarodowa Izba Handlowa w Paryżu definiuje ten czynnik jako całokształt wiadomości, czyli fachowej wiedzy oraz doświad¬czeń w zakresie technologii i procesu produkcyjnego dla określonego wyrobu. Postęp techniczny dokonuje się przez wynalazki, a więc odkrywanie nowej wiedzy oraz innowację, tj. zastosowanie nowej wiedzy w procesie produkcji. W związku z powyższym wzrost gospodarczy nie wynika ze zmiany zasobu kapitału, ziemi, czy pracy, lecz również dzięki postępowi wiedzy technicznej .

1.2. Poziom rozwoju gospodarczego polskiej gospodarki

O tempie rozwoju gospodarczego decydują na dłuższą metę głównie dwa czynniki: procentowa zmiana liczby pracujących oraz tempo zmian jakościowych, nazywane też innowacyjnością. Miarą innowacyjności jest tempo wzrostu PKB na pracownika lub na roboczogodzinę. Kraje doganiające światową czołówkę technologiczną mają często wyższą stopę innowacji. Zawdzięczają ją nie wysokim nakładom na badania i rozwój, ale absorpcji zasobu innowacji nagromadzonych w krajach czołówki przez dziesięciolecia. Aby taka absorpcja była możliwa, konieczne są inwestycje w środki trwałe, a także odpowiednie kwalifikacje pracowników i dobra jakość instytucji. Wszystkie te czynniki zależą od polityki gospodarczej.
Według danych Conference Board , PKB Polski w latach 1990-2014 zwiększył się ponad 135% i był to największy wzrost ze wszystkich państw regionu. Polska uzyskała najszybszy wzrost gospodarczy w grupie nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej (UE13 i przeszło dwukrotnie wyższy niż średnio w krajach tzw. starej Unii (UE15).

Tabela1. PKB polski na tle innych państw w latach 1990-2014

Kraj Dynamika wzrostu PKB (ceny stałe) Poziom PKB w 2014
Średnia
roczna
stopa
wzrostu
w % Roczna stopa wzrostu w %
1990-2014 2004 2012 2013 2014 1989=100 2000 = 100 2004 = 100
Polska 3,0 5,1 1,8 1,7 3,5 211 164 146
Czechy 1,4 4,9 -0,8 -0,7 2,5 141 143 125
Słowacja 2,3 5,2 1,6 1,4 2,4 177 173 145
Węgry 1,1 4,8 -1,5 1,5 3,6 133 126 107
Słowenia 1,4 4,4 -2,6 -1,0 2,7 141 128 111
Estonia 1,6 6,5 4,7 1,6 1,5 148 162 126
Litwa 0,7 7,4 3,8 3,3 3,1 120 179 133
Łotwa 0,5 8,9 4,8 4,2 2,5 112 169 126
Bułgaria 0,5 6,6 0,5 1,1 1,7 114 156 127
Rumunia 0,9 8,4 0,6 3,4 2,9 124 164 129
Chorwacja 0,0 4,1 -2,2 -0,9 -0,6 99 122 102
UE 15 1,5 2,3 -0,6 -0,1 1,2 146 116 108
Źródło: dane GUS i Ministerstwa Finansów.


Jak można zauważyć, w analizowanym okresie maksimum wzrostu gospodarczego osiągnięto w 2007 roku. Spowodowany on był w dużej części przez środki z funduszy strukturalnych przyznanych Polsce w latach 2004-2006. Jak wynika z danych Ministerstwa Rozwoju Regionalnego wartość tych środków wynosiła 8,6 mld euro, co stanowi 54,4% ogółu kapitału przyznanego krajom wchodzącym do Unii Europejskiej w 2004 roku. Z pewnością miała ona wpływ na wzrost innowacyjności gospodarki, rozwój regionalny, modernizację rolnictwa, a przez to na szybszy wzrost gospodarczy . Ponadto jak wynika z danych z Departamentu Rachunków Narodowych GUS na wzrost gospodarczy w 2007 roku miały wpływ następujące kategorie: popyt krajowy, który wpłynął na wzrost w 8,4%, spożycie ogółem 4,3%, spożycie indywidualne 3,1%, akumulacja 4,1%, nakłady brutto na środki trwałe 3,4%, saldo obrotów z zagranicą -1,8% oraz wartość dodana brutto 5,8%. W 2006 roku zauważono podobną tendencję wpływu na przyrost PKB. W dalszej części analizy przeanalizowane zostaną istotniejsze kategorie.
Analizując akumulację, która składa się z nakładów brutto na środki trwałe oraz zapasów traktowanych jako inwestycje dla uproszczenia do analizy przyjęto inwestycje bezpośrednie dokonane zarówno przez inwestorów krajowych i zagranicznych. W Polsce odnotowano od początku 2003 roku wzrost nakładów inwestycyjnych. Przyrost ich wyrażony jest w stosunku rok do roku. Szczyt tego przyrostu znajduje się w 2007 roku, który wyniósł 20,4%.
Natomiast od 2008 r. nastąpiło odwrócenie wzrostowego trendu przyrostów nakładów inwestycyjnych w Polskiej gospodarce, co przyczyniło się do spadku wzrostu gospodarczego. Największy spadek nakładów inwestycyjnych zaobserwowano w 2009 r., który wyniósł -0,1%, co odzwierciedliło się w dużym spadku przyrostu Produktu Krajowego Brutto do poziomu 1,8% w stosunku do roku poprzedniego.

Według danych Banku Światowego w roku 1989 poziom PKB (PPP) na mieszkańca Polski wynosił 30,1% poziomu Stanów Zjednoczonych, a w 2015 r. wzrósł do 48,4% poziomu USA. Ten duży sukces w doganianiu jest bezpośrednim efektem transformacji dokonanej po części przed rokiem 1989, ale głównie w latach 1989-1993.

W ostatnich kilkudziesięciu latach są przykłady krajów, które rosły i doganiały światową czołówkę szybciej niż Polska. Irlandia zawdzięcza to ogromnemu napływowi bezpośrednich inwestycji zagranicznych, Japonia, Korea Południowa, Chiny i Indie - przede wszystkim bardzo wysokiej stopie oszczędności krajowych i krajowych inwestycji. Strategie tych krajów są trudne do skopiowania, ale obrazują znaczenie inwestycji dla wzrostu innowacyjności i produktywności gospodarki.

W Polsce w okresie 1992-2015 relacja całkowitych oszczędności i inwestycji do PKB wahała się w przedziale między 15% a 25%. Pozwalało to uzyskać średnie tempo roczne wzrostu PKB (także PKB na mieszkańca) 4,1%. Relatywnie niski poziom oszczędności krajowych (zwłaszcza gospodarstw domowych) był uzupełniany oszczędnościami zewnętrznymi - inwestycjami zagranicznymi, a także funduszami Unii Europejskiej, które finansują około 10% krajowych inwestycji.
Współczesny obraz gospodarki światowej różni się diametralnie od sytuacji z końca ubiegłego wieku. W 2014 roku największym światowym pro¬ducentem stały się Chiny, wyprzedzając Stany Zjednoczone i dorównując pod względem wielkości PKB (mierzonego wg parytetu siły nabywczej walut) krajom Unii Europejskiej. Każde z tych trzech największych państw czy ugrupowań (UE, USA i Chiny) wytwa¬rzało w latach 2014 i 2015 produkt brutto o wartości zbliżonej do 18 bilionów dolarów USA, według cen rynkowych USA z 2014 roku, przy czym wartość produktu brutto Stanów Zjednoczonych w 2015 roku przewyższyła prawdopodobnie wartość PKB Unii Europejskiej. Z porównań międzynarodowych wynika, że mimo tendencji do względnej konwergencji dochodów między krajami rozwijającymi się i zaawansowanymi gospodar¬czo, absolutne różnice dochodów na mieszkańca są nadal bardzo duże, na co wpływają różnice poziomów wyjściowych, jak i wysoki przyrost naturalny w krajach rozwijających się.

Tabela 2. Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne dla Polski w latach 2011-2015 (w %)
Wyszcze¬-
gólnienie Stopa
wzrostu PKB (ceny stałe) Stopa
bezrobocia Stopa inflacji Finanse sektora instytucji rządowych i samorządowych Saldo obrotów bieżących/PKB
Wynik
finansów/PKB Dług/PKB
2011 4,8 12,5 4,3 -4,9 54,4 -5,0
2012 1,8 13,4 3,7 -3,7 54,0 -3,5
2013 1,7 13,4 0,9 -4,0 55,9 -1,3
2014 3,4 11,5 0,0 -3,3 50,4 -1,3
2015 3,4 10,5 -0,2 -2,8 50,7 -0,6
Źródło: dane GUS i Ministerstwa Finansów.

W trudnych warunkach zewnętrznych rozwój gospodarczy Polski charakteryzował się dość wysoką, ale malejącą dynamiką PKB, zbliżoną do średniej w skali światowej, jednak wyższą od przeciętnej w Unii Europejskiej i większości krajów OECD.

Tabela 3. Dynamika głównych składników PKB oraz eksportu i importu w latach 2011-2015a (w cenach roku poprzedniego, rok poprzedni=100)
Wyszczególnienie 2011 2012 2013 2014 2015
Tworzenie PKB ogółem w tym wartość dodana brutto: 104,8 101,8 101,7 103,4 103,4
- przemysł 108,2 102,0 101,3 104,1 104
- budownictwo 111,8 96,8 100,3 104,7 105
Wykorzystanie PKB w kraju, w tym: 103,6 99,6 100,4 104,9 103,7
- spożycie gospodarstw domowych 102,6 101,0 101,2 103,0 103,4
- nakłady brutto na środki trwałe 108,5 98,5 101,1 109,2 108,6
Eksport towarów i usług 107,7 104,3 104,8 105,7 106,8
Import towarów i usług 105,5 99,4 101,8 109,1 107,5

Źródło: dane GUS i Ministerstwa Finansów.
W żadnym roku okresu 1995-2015 Polska nie doznała spadku PKB, a w latach 2005- 2015 jej produkt powiększył się o ponad 50% (średnio o 3,8% w skali rocznej), na co wpłynęło m.in. wykorzystanie znacznych środków z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej.
Dotychczas jednak, podobnie jak w wielu krajach o średnim poziomie rozwoju, stałe przyrosty PKB w Polsce nie przyniosły wystarczającej poprawy zatrudnienia, dochodów i jakości życia dla zaspokojenia aspiracji gorzej sytuowanych warstw ludności, w tym młodzieży.

1.3. Istota, rodzaje i narzędzia polityki gospodarczej

Jednym z najważniejszych instrumentów stymulacji rozwoju gospodarczego są inwestycje. Polska jest atrakcyjnym krajem dla inwestorów będąc dużym i chłonnym rynkiem. Również istotną przesłanką z punktu widzenia inwestorów zagranicznych, dla której warto u nas inwestować, jest fakt integracji naszego kraju z Unią Europejską .

O napływie inwestycji zagranicznych do Polski można mówić od początku lat dziewięćdziesiątych. Zmiana systemu gospodarczego (powrót do gospodarki rynkowej) w 1989 roku spowodowała szybkie otwieranie się polskiej gospodarki na zagraniczny kapitał, szczególnie na inwestycje bezpośrednie. Zmiany w gospodarce Polski zbiegły się w czasie z powstaniem jednolitego rynku europejskiego i dążeniem Polski do członkostwa w Unii Europejskiej. Podpisanie Układu o Stowarzyszeniu z UE w 1991 roku i proces dostosowywania polskiego prawa do wymogów UE pozwoliły na stworzenie coraz lepszego klimatu inwestycyjnego dla inwestorów zagranicznych.

W Polsce od początku okresu transformacji obserwowany jest stały wzrost kapitału inwestowanego przez firmy zagraniczne w postaci inwestycji bezpośrednich. Przeprowadzane reformy, polepszająca się sytuacja makroekonomiczna, postępujący proces konwergencji w ramach UE oraz rosnąca efektywność i kultura pracy sprzyjają coraz korzystniejszemu postrzeganiu naszego kraju za granicą.
W efekcie łączna wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych ulokowanych w Polsce do końca 2010 roku wyniosła 150, 4 mld euro, co czyniło nasz kraj absolutnym liderem wśród państw regionu Europy Środkowej i Wschodniej. W okresie 2001-2009 średnioroczny napływ BIZ do Polski utrzymywał się na poziomie przekraczającym 9, 5 mld euro, przy wyraźnie zwyżkowej tendencji obserwowanej pomiędzy 2004 a 2007 rokiem, który okazał się rekordowym pod względem wartości rocznego napływu BIZ. Wyniósł on wówczas 17, 2 mld euro .

W okresie 2008-2010 napływ inwestycji bezpośrednich pozostawał pod bardzo silnym wpływem zjawisk kryzysowych, które ograniczyły strumień inwestycji. Jednak ich zmniejszenie w przypadku Polski, ze względu na relatywnie łagodny przebieg kryzysu, nie było tak znaczne jak innych państwach regionu. Również w 2010 roku, pomimo spadku BIZ o 28% Polska była liderem w Europie Środkowo-Wschodniej pod względem wartości napływających inwestycji zagranicznych. Natomiast uwzględniając ilość nowych projektów greenfield i utworzonych miejsc pracy mieściła się w pierwszej piątce w Europie.

Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) do Polski w 2010 roku wyniósł 6, 7 mld EUR. Oznacza to spadek w stosunku do poprzedniego roku o 32%. W ciągu pierwszych 10 miesięcy 2011 r. wg wstępnych szacunków NBP napłynęło do Polski 9 mld EUR inwestycji.

W strukturze kapitałowej inwestycji zagranicznych, w ostatnich latach wzrasta znaczenie reinwestowanych zysków. Od 2008 roku, kiedy to ze względu na kryzys i słabe wyniki finansowe firm reinwestowane zyski osiągnęły wartość ujemną, w kolejnych dwóch latach wartość tej kategorii była bliska lub przewyższała inwestycje w postaci zakupu udziałów w polskich przedsiębiorstwach. Dowodzi to polepszającej się kondycji finansowej inwestorów zagranicznych oraz wskazuje na ich dalsze plany dotyczące poszerzania zakresu ich działalności właśnie w Polsce.

Na silną pozycję Polski w oczach zagranicznych firm wskazuje także ich zachowanie w apogeum kryzysu, jakim był rok 2008. Wówczas firmy zagraniczne nie tylko nie zdecydowały się na transferowanie kapitałów z Polski, ale też zwiększyły wartość kredytów udzielnych swoim polskim spółkom zależnym. W 2008 roku udział kredytów w ogólnej wartości bezpośrednich inwestycji zagranicznych wyniósł 41% i był najwyższy od 2000 roku. Działo się tak pomimo ogólnoświatowej tendencji do ograniczania przepływu kapitałów oraz utrzymującej się niepewności inwestorów, co do ich dalszej sytuacji. Można sądzić, iż relatywnie dobre wyniki makroekonomiczne, jakie osiągnęła Polska w okresie 2008-2009 sprawiły, że w ocenie inwestorów zagranicznych wzrosła stabilność gospodarki naszego kraju, a przez to również jego atrakcyjność inwestycyjna.

Wyzwaniem w najbliższym czasie staną się nowe tendencje w zakresie napływu BIZ. Zmniejszają się inwestycje lokowane w przetwórstwie przemysłowym, rosną natomiast w sektorze usług. Ponadto ogólną tendencją jest zmniejszanie się wartości poszczególnych projektów inwestycyjnych, przy jednoczesnym wzroście ich liczby.

Z jednej strony można się spodziewać, iż trend ten będzie powodował zmniejszanie łącznej wartości kapitału napływającego do Polski, jednak z drugiej strony będzie on lokowany w przedsięwzięcia generujące wyższą wartość dodaną i przyczyniające się do transferu nowoczesnych technologii oraz najnowszych rozwiązań w zakresie zarządzania i organizacji w biznesie .

W kwestii kierunków napływu BIZ także zauważalne są zmiany. W Polsce, co prawda nadal dominują inwestorzy z krajów wysokorozwiniętych (USA, Wielka Brytania), lecz kolejne pozycje zajmują inwestorzy z krajów azjatyckich takich jak Korea Południowa, Chiny czy Japonia.
Rosnące zainteresowanie inwestorów lokowaniem swoich projektów w Polsce znajduje swoje odzwierciedlenie w wielu branżowych raportach i rankingach atrakcyjności inwestycyjnej. Np. w publikacji Ernst & Young Atrakcyjność inwestycyjna Europy 2011 Polska zajęła siódme miejsce w Europie (w edycji ubiegłorocznej) pod względem nowych inwestycji zagranicznych w 2010 roku oraz trzecie (w roku ubiegłym) na kontynencie pod względem nowych miejsc pracy utworzonych dzięki napływowi bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Pod względem obu charakterystyk w regionie Europy Środkowej pozostaliśmy liderami.

Pod względem lokalizacji geograficznej polskich BIZ, ich głównymi odbiorcami były kraje europejskie. W 2010 roku kraje te przyjęły 93, 6% polskich BIZ (w 2009 94,6%). Najwięcej kapitału w formie BIZ trafiło do Luksemburga (1, 6 mld EUR), Szwajcarii (0, 7 mld EUR), Belgii (0, 5 mld EUR) oraz na Cypr (0, 4 mld EUR). Na innych kontynentach polscy inwestorzy słabo zaznaczyli swoją obecność. Do Ameryki Północnej napłynęło 236 mln EUR, a na Bliski Wschód (głównie do Iranu) 111 mln EUR polskich BIZ .

Stan należności polskich inwestorów z tytułu BIZ za granicą na dzień 31.12.2010 wyniósł 29, 2 mld EUR i był wyższy o 29, 7% od stanu na koniec roku 2009. Wzrost ten był spowodowany wzrostem salda należności i zobowiązań z tytułu udzielonych kredytów z 4, 8 mld EUR do 13, 3 mld EUR oraz wzrostem kapitału własnego i reinwestowanych zysków z 15, 8 mld EUR do blisko 16 mld EUR.

Według danych Narodowego Banku Polskiego najwięcej inwestycji bezpośrednich w Polsce jest realizowanych przy udziale kapitału krajów Unii Europejskiej. Inwestycje amerykańskie w Polsce generują 158, 7 mln EUR, a reszta krajów 148 mln EUR. Wśród państw EU-25 największą część stanowi kapitał BLEU , bo aż 20, 5% i było to więcej niż w roku ubiegłym. Kolejne miejsce zajmują Niemcy – 16,2%. Kapitał z Holandii stanowił 16, 1%, a Szwecji 11,1%. Szwecja zwiększyła wartość swoich inwestycji bezpośrednich w porównaniu do roku poprzedniego, a z kolei inwestycje Francji bardzo zmalały, bo aż o 70%.
W Polsce występuje ogromne zróżnicowanie napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych w skali województw. Tym samym inwestycje zagraniczne napływające do Polski, zamiast niwelować regionalne rozbieżności bardziej je pogłębiają, utrwalając podział na bogaty Zachód i biedny Wschód. Rozpatrując strukturę geograficzną BIZ należy wziąć pod uwagę fakt, że zarejestrowanie spółki nie oznacza podjęcia działalności gospodarczej w danym miejscu. GUS, prezentując dane dotyczące liczby przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego według województw, kieruje się tzw. metodą przedsiębiorstw, która oznacza, że lokalizacja spółek została określona według ich głównej siedziby, a nie rzeczywistego miejsca prowadzenia działalności.
Często zdarzają się takie sytuacje, że inwestorzy rejestrują spółkę w Warszawie, ale faktyczną działalność prowadzą w innym miejscu, albo po prywatyzacji jakiejś spółki przenoszą jej siedzibę do Warszawy.

Wykres 1. Napływ kapitału zagranicznego do Polski wg wybranych sekcji PKD

Źródło: Opracowano na podstawie danych z NBP http://www.nbp.pl,

Tabela 4. Struktura geograficzna napływu BIZ do Polski wg kraju pochodzenia kapitału na koniec 2010 roku w mln EUR
Kraje 2006 2007 2008 2009 2010
Europa w tym: 14.030 15.029 10.207 8942 6.625
UE-25 13.362 13.359 9.665 8.124 5.709
Austria -414 872 504 486 327
Belgia 210 326 710 107 32
Dania 187 514 200 227 220
Finlandia 18 320 208 -99 132
Francja 840 1.891 508 1.375 -101
Grecja 15 0,1 0,5 -56 -29
Hiszpania 1.137 567 296 394 252
Irlandia 332 473 213 225 218
Luksemburg 3.639 1.291 1.377 1.250 1.945
Niderlandy 1.345 1.888 1.575 480 -2.150
Niemcy 2.803 2.968 1.647 2.137 1.627
Portugalia 376 114 106 55 252
Szwecja 275 798 1.101 940 343
Wielka Brytania 1.169 648 385 152 396
Włochy 1.430 425 322 459 1.020
Cypr 31 298 448 209 843
Słowenia 10 28 47 -70 -41
Szwajcaria 563 540 119 185 510
Norwegia -78 155 54 64 117
Ukraina -91 309 -33 -28 52
Rosja - 32 -251 -30 -70 40
Węgry 128 34 6 99 195
Czechy 22 150 -108 90 -39
USA 395 847 311 965 -131
Chiny 20 70 97 -145 8
Singapur 92 -44 -5 26 23
Japonia 254 194 -29 177 -172
Korea Płd. 416 25 -301 -76 16
Ogółem 15.576 17.196 10.085 9.863 6.686
Źródło: Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polce, http://www.nbp.pl,

Zgodnie z danymi NBP największy napływ kapitału zagranicznego zaobserwowano w dziedzinie usług ogółem (6 626, 3 mln EUR). W usługach na najwyższej pozycji znajduje się pośrednictwo finansowe z wartością kapitału 3 012,5 mln EUR. Jest to dziedzina, w której wartość wzrosła w porównaniu do poprzedniego roku, mimo ogólnego spadku wartości kapitału z tytułu BIZ w Polsce, Na następnych miejscach ulokowały się: obsługa nieruchomości (2 605,2 mln EUR) handel i naprawy (1 455,4 mln EUR). Obie te kategorie zanotowały spadek. Wartość kapitału w przetwórstwie przemysłowym (1 442,4 mln EUR) gwałtownie zmalała w porównaniu do roku poprzedniego, gdy wynosiła 4 496,9 mln EUR. Generalnie spadek wartości bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce w 2008 roku można tłumaczyć kryzysem, jaki pojawił się na rynku globalnym. Mimo, że gospodarka polska została przez niego w dużej mierze oszczędzona, to sfera inwestycji zagranicznych ucierpiała. Było to spowodowane oczywiście tym, że kryzys dotknął bogatsze zagraniczne gospodarki krajów, z których pochodzili bezpośredni inwestorzy w Polsce .

Wykres 2 . Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w 2005-2015 roku wg kraju

Źródło: Narodowy Bank Polski, http://www.nbp.pl,

Z powyżej wymienionych spółek kapitałem zagranicznym powyżej 1 mln USD dysponowały 522 firmy. Kapitał podstawowy kapitał tych spółek był oszacowany na 34 323,5 mln PLN, co stanowiło 23,14% wartości wszystkich inwestycji powyżej 1 mln USD .