Geneza i istota I Wojny Światowej.

Rozwój przemysłu fabrycznego powodował wzrost zapotrzebowania na surowce 
i rynki zbytu. Państwa najbardziej uprzemysłowione zwróciły uwagę na Afrykę i Azję, gdzie dopatrzyły się „terenów niczyich” i zaczęły je kolonizować.

Największą potęgą kolonialną stała się Anglia, która posiadała na terenie Afryki Republikę Południowej Afryki, brytyjską Afrykę Wschodnią, Przylądek Dobrej Nadziei 
i Nigerię, a po wykupieniu akcji Kanału Sueskiego zaczęła rozszerzać swoje wpływy 
w Egipcie. W Azji największą posiadłością brytyjską były Indie oraz Birma i Półwysep Malajski. Do posiadłości brytyjskich należała również Australia i liczne wyspy na Oceanie Spokojnym. 
Francja posiadała w Afryce kompleks kolonii tworzących tzw. Francuską Afrykę Zachodnią 
i Francuską Afrykę Równikową oraz Madagaskar, natomiast w Azji Półwysep Indochiński. Inne państwa posiadały znacznie mniejsze posiadłości kolonialne - Belgia Kongo, Włochy Libię, Portugalia Angolę i Mozambik, Holandia Indonezję.

Pod koniec XIX w. ekspansję kolonialną zaczęła również Rosja zajmując tereny na południe ku Morzu Czarnemu oraz obszary azjatyckie na wschód od Morza Kaspijskiego. 
Na przełomie XIX i XX w. pojawiły się nowe potęgi ekonomiczne: Niemcy, USA i Japonia.

Państwa te przeszły pewne wewnętrzne przeobrażenia i w szybkim tempie doganiały stare potęgi gospodarcze. Niemcy, które zjednoczyły się w 1871r., a w czasie wojny z Francją zajęły uprzemysłowione tereny
- Alzacje i Lotaryngię, oraz otrzymały od Francji znaczne odszkodowanie wojenne, dogoniły Anglię w produkcji przemysłowej i szybko zaczęło 
im brakować surowców i rynku zbytu. Posiadały wprawdzie kolonie na terenie Afryki
- Niemiecka Afryka Południowo-zachodnia, Niemiecka Afryka Wschodnia, Kamerun i Togo, ale domagały się nowego podziału świata, by poszerzyć swoje posiadłości. 
USA, które powstały jako niepodległe państwo w II połowie XVIII w. początkowo koncentrowały się tylko na podboju kontynentu Ameryki Północnej głosząc hasło izolacjonizmu, czyli nie mieszania się w sprawy Europy. W wyniku zakupu lub wojen ukształtowało się państwo o współczesnym kształcie terytorialnym. Rząd amerykański zakupił Luizjanę, Florydę, Alaskę, a po wojnie z Meksykiem przyłączone zostały nowe stany, Nowy Meksyk, Karolina, Utah. W XIX w. USA zaczęły interesować się sąsiednim kontynentem, na którym swoje kolonie posiadały państwa europejskie. Władze USA wspierały wszelkie ruchy niepodległościowe, jakie rodziły się na terenie Ameryki Południowej i sprzeciwiały się zbrojnej interwencji państw Świętego Przymierza głosząc hasło: „Ameryka tylko dla Amerykanów”. Pod koniec XIX w. Stany Zjednoczone zaczęły interesować się także wschodnimi wybrzeżami Azji. Opanowały Hawaje, a po zwycięskiej wojnie z Hiszpanią zmusiły ją do odsprzedania Filipin. USA liczyły, że będą to bazy wypadowe do penetracji kontynentu azjatyckiego. Ponieważ nie było już „terenów niczyich”, państwa europejskie szykowały się do podboju Chin. Stany Zjednoczone zaproponowały prowadzenie w Chinach tzw. polityki otwartych drzwi, co miało oznaczać, że wszystkie państwa będą mogły prowadzić tu własne interesy. Początkowo USA były tylko potęgą gospodarczą, a nie militarną. Jednak posiadanie terenów na Pacyfiku i Atlantyku zmusiło je do zbudowania silnej floty. Posiadanie dwu flot było dość uciążliwe i kosztowne. Rząd amerykański odkupił więc od Francji akcje budowy Kanału Pomorskiego, który połączył oba oceany, a USA stały się z czasem również potęgą militarną i miało wiele wpływów w innych państwach, ponieważ w ślad za uzależnieniem ekonomicznym postępowało uzależnienie polityczne. 
Zainteresowanie państw europejskich i USA budziła również Japonia, która miała stać się kolonią. Zmuszono Japonię do otwarcia portów dla obcych towarów, ale Japończycy potrafili wykorzystać ten fakt, by wiele nauczyć się od najeźdźców i zeuropeizować się. Wkrótce przeprowadzono w Japonii wiele reform administracyjnych, wojskowych, kulturalnych, scentralizowano władzę przekazując ją cesarzowi. W wyniku tych przeobrażeń Japonia stała się szybko silnym i dobrze rozwiniętym ekonomicznie państwem i zaczęła szukać dla siebie kolonii na kontynencie azjatyckim, gdzie popadła w konflikt z Rosją. Rosja budowała wówczas kolej transsyberyjską, a wielu jej bogatych obywateli zainwestowało swoje kapitały na terenie Mandżurii i Korei, które stały się obiektem zainteresowania Japonii. Doszło więc do konfliktu zbrojnego, w którym Rosja utraciła Port Artur, część Sachalinu, połowę Mandżurii i wpływy w Korei. Wojna ta obaliła mit o potędze Rosji.
Sprzeczność interesów pojawiła się również na Bałkanach. W latach 70 Bośnia, Hercegowina, Serbia i Bułgaria wystąpiły przeciwko Turcji, by wyzwolić się spod jej panowania. Państwa 
te uzyskały poparcie Rosji, która miała nadzieję zdobyć cieśniny czarnomorskie oraz rozszerzyć swoje wpływy na Bałkany. Ten sam cel miały Austro-Węgry, które pragnęły podporządkować sobie narody wyzwalające się spod panowania tureckiego. Pokój w San Stefano umacniał pozycję Rosji, ale Austro-Węgry ostro na to zareagowały, a nie były zadowolone z takiego obrotu sprawy również inne państwa, głównie Francja i Anglia. Przeprowadzono więc rewizję traktatu pokojowego i sporządzono tzw. traktat berliński, który zmuszał Rosję do wycofania swoich wojsk z Bułgarii. Macedonia wróciła pod panowanie Turcji, a Bośnia i Hercegowina znalazły się pod panowaniem Austrii.
Do konfliktów o kolonie dochodziło również między starymi potęgami. Francja nie była zadowolona, że rosną wpływy brytyjskie w Egipcie i w 1898 między obu państwami wybuchł konflikt o Faszodę nad Górnym Nilem. Między Anglią a Rosją istniał spór o Persję 
i Afganistan. W 1879r. Austro-Węgry, Niemcy i Włochy zawarły porozumienie zwane Trójprzymierzem, skierowane przeciwko Rosji. Poczuły się tym zagrożone również Francja i Anglia. Dlatego też Rosja i Francja w 1892r. zawarły sojusz obronny, do którego w 1904r. dołączyła Anglia pomimo zatargu z obu państwami. W ten sposób powstało Trójporozumienie zwane Ententą. Terenem najbardziej newralgicznym były nadal Bałkany. W 1911r. korzystając z osłabienia Turcji, która toczyła wojnę z Włochami o Trypolis, Grecja, Serbia, Bułgaria i Czarnogóra zawiązały koalicję i wystąpiły przeciwko Turcji, by wyzwolić spod jej panowania resztę kontynentu europejskiego. Zwycięskie państwa wkrótce jednak popadły w konflikt między sobą, ponieważ nie były w stanie podzielić się zdobytymi terenami. W 1913r. wybuchła więc II wojna bałkańska, w której przeciwko Bułgarii wystąpiły jej wcześniejsi sojusznicy oraz Rumunia i Turcja. Ponadto Serbowie zaczęli głosić ideę zjednoczenia wszystkich Słowian zamieszkujących Bałkany, co było sprzeczne z interesem Austro-Węgier pod panowaniem których żyło wówczas ok. 7 mln. Serbów, Słoweńców 
i Chorwatów. Serbię popierała Rosja, natomiast Niemcy naciskały na rząd w Wiedniu, by zajął zdecydowaną postawę wobec Serbii. Zarzewiem konfliktu było również Maroko, gdzie Francuzi chcieli wprowadzić swoje wojska, na co jednak nie godzili się Niemcy, ponieważ w Maroku znajdowało się wiele niemieckich banków i zakładów przemysłowych. Konflikt udało się zażegnać, ale kilka lat później, kiedy w Maroku wybuchło powstanie, Francja wprowadziła tam swoje wojska, na co Niemcy zareagowały wysłaniem swojego okrętu wojennego do portu w Agadirze na znak, że nie będą bezczynnie przyglądać się zajmowaniu przez Francję Maroka. Po stronie Francji opowiedziała się Anglia i udało się przekonać Niemców do rezygnacji z Maroka, które stało się protektoratem francuskim. Niemcy w ramach rekompensaty mogli rozszerzyć swoje kolonie w Kamerunie. Przełom XIX i XX w. był okresem narastającej rywalizacji o źródła surowców i rynku zbytu między starymi potęgami ekonomicznymi, które już wcześniej zdołały ugruntować swoją pozycję, a nowymi, dynamicznie rozwijającymi się państwami, dla których zabrakło już ziemi do kolonizowania 
i musiały ją zdobywać poprzez walkę zbrojną. Dlatego też w różnych miejscach wciąż dochodziło do konfliktów interesów i lokalnych działań wojennych. Sytuacja stawała się coraz bardziej napięta i groziła wybuchem konfliktu na większą skalę. Kiedy więc 28 czerwca 1914r. serbski nacjonalista dokonał zamachu, w którym zginął następca tronu Austro-Węgier arcyksiążę Franciszek Ferdynand obawiano się, że może się to stać bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny. Rząd wiedeński zażądał od Serbii zgody, by śledztwo w sprawie zamachu prowadziła austriacka komisja, co byłoby pogwałceniem suwerenności Serbii.

Po tych wydarzeniach Austria wystosowała ostre ultimatum wobec Serbii. Mimo przyjęcia przez Serbie wszystkich warunków ultimatum, Austro-Węgry mając poparcie Niemiec 28 lipca 1914r. wypowiedziały wojnę Serbii. Dalej wydarzenia nabrały tempa Serbie poparła Rosja ogłaszając mobilizację, a 31 lipca Niemcy wystosowały ultimatum do rządu rosyjskiego domagając się przerwania mobilizacji. Otrzyma wszy odpowiedz odmowną 
1 sierpnia wypowiedziały wojnę Rosji, a 3 sierpnia Francji. Następnego dnia do wojny przystąpiła Wielka Brytania. Latem 1914r. rozpoczęła się wojna, która miała trwać 4 lata a
 każdy jej dzień pochłonął 5 tys. ofiar.

Przebieg I wojny światowej.
Pierwsza wojna światowa rozgrywała się miedzy dwoma blokami militarnymi: państwami centralnymi a Ententą. Najważniejsze rozstrzygnięcia zapadają i najważniejsze walki toczą się na dwóch frontach: zachodnim (Francja) i wschodnim (ziemie polskie i rosyjskie). Poza tym wojna toczy się też na wielu innych frontach Europy (m.in. Włochy, Serbia, Grecja itp.), a także poza nią (np. na Dalekim Wschodzie).
Sojusz państw zwanych Ententą (z francuskiego: Entente Cordiale – serdeczne porozumienie) to: Francja, Wielka Brytania i Rosja, potem dołączają się: Japonia (sierpień 1914r.), Włochy (1915r.) i USA (kwiecień 1917r.), a z mniejszych państw m.in. Belgia, Serbia, Rumunia;

- ludność 238 mln mieszkańców

- wojsko
- armia francuska liczy około 4 mln żołnierzy i jest dobrze wyszkolona 
i wyposażona, armia rosyjska jest liczniejsza, ale gorzej uzbrojona i wyszkolona, natomiast Wielka Brytania nie posiada prawie w ogóle wojska i pobór przymusowy wprowadza dopiero w 1916r.
Państwa centralne to początkowo: Niemcy i Austro – Węgry, potem dołączają się Turcja i Bułgaria

- ludność 120 mln mieszkańców

- wojsko
- armia niemiecka dobrze wyszkolona i uzbrojona (około 4 mln), austro – węgierska dobrze wyposażona technicznie, choć o niskiej wartości bojowej.

Kalendarium i krótkie opisy najważniejszych dat związanych z I Wojną Światową :
- 28.VII. Austria wypowiada wojnę Serbii

- w odpowiedzi Rosja zarządza powszechną mobilizację

- 1.VII Niemcy domagają się od Rosji zaniechania mobilizacji, a w związku z brakiem odpowiedzi wypowiadają jej wojnę

- 3.VIII Niemcy wypowiadają wojnę Francji

- 4.VIII Wielka Brytania wypowiada wojnę Niemcom

- pod koniec sierpnia Japonia wypowiada wojnę Niemcom, ograniczając swoje działania zbrojne do terytorium Dalekiego Wschodu (głównie Chin)

- w listopadzie do wojny po stronie państw centralnych przyłącza się Turcja
 Plan Schliffena.
Jest to plan wojny na dwa fronty (z Francją i Rosją) opracowany na początku XXw. Przez szefa sztabu armii niemieckiej Alfreda von Schliffena. Plan ten zakłada:
-
szybkie uderzenie większości wojsk przez Holandię, Belgię i Luksemburg na Francję (ominięcie głównych punktów francuskiej obrony), oskrzydlenie oraz rozbicie armii francuskiej
- pozostawienie na froncie wschodnim znacznie mniejszych oddziałów (ponieważ Rosja będzie dłużej przeprowadzać mobilizację niż Francja) i do czasu pokonania Francji prowadzenie tylko działań obronnych


Wojna na froncie zachodnim:
- w początkach sierpnia 1914r. wojska niemieckie atakują Luksemburg, Belgię i Francję

- trwa zwycięska ofensywa wojsk niemieckich, które w początkach wrześnie podchodzą pod
Paryż

- w wyniku kilkudniowej bitwy nad Marną (zaczyna się 6 września) wojska niemieckie zostają odparte spod Paryża (jedną z przyczyn klęski Niemiec jest sierpniowa ofensywa wojsk rosyjskich na Prusy Wschodnie)

- od końca 1914r. do początku 1916r. trwa wojna pozycyjna, Niemcy odchodzą od realizacji planu Schliffena

- pod Verdun trwa ofensywa niemiecka (luty – czerwiec) mająca na celu wykrwawienie armii francuskiej (każda ze stron traci po ok. 250 tys. ludzi),

- nad Sommą trwa ofensywa wojsk Ententy (czerwiec – październik), w wyniku której Niemcy ponoszą dużo poważniejsze straty ludnościowe niż Francuzi (ofensywa skoordynowana z ofensywą Brusiłowa na froncie wschodnim)

- na początku 1917r. Niemcy ogłaszają nieograniczoną wojnę podwodną (niemieckie łodzie podwodne atakują statki przebywające na morzu w pobliżu państw Ententy), która praktycznie torpeduje handel amerykański z Europą

- dyplomacja niemiecka nieudolnie próbuje wciągnąć Meksyk do wojny przeciw USA

- USA wypowiada wojnę Niemcom (6 kwietnia) i do lipca wysyłają do Europy milionową armię pod dowództwem gen. Johna Perhinga

- Niemcy pragnąc wykorzystać pokój z Rosją w Brześciu (marzec 1918r.) oraz czas zanim przybędą do Europy wszystkie jednostki amerykańskie, przeprowadzają wielką ofensywę (marzec – lipiec)
- druga bitwa nad Marną (lipiec) przynosi ponowne zwycięstwo wojsk Ententy

- od sierpnia trwa nieustanna ofensywa państw Ententy

- w listopadzie załamują się państwa centralne; wybucha rewolucja w Niemczech i rozpada się Austro – Węgierska monarchia

- rozejm w Campiegne – 11 listopada 1918r.

- wojska niemieckie muszą wycofać się na wschodni brzeg Renu

- wojska niemieckie muszą oddać cały nowoczesny i ciężki sprzęt wojskowy
W szczególny sposób przyczyniają się do zwycięstwa państw Ententy: dowódcy francuscy: Ferdynand Foch, Philippe Petaine, Joseph Joffre; premier Francji Georges Clemenceau, premier Wielkiej Brytanii David Lloyd Georgie i prezydent USA Woodrow Wilson.

Wojna na froncie wschodnim:

- przed zakończeniem mobilizacji wojska rosyjskie atakują Galicję i Prusy wschodnie (sierpień 1914r.)

- w Prusach wojska rosyjskie ponoszą klęski w bitwach pod Tannenbergiem (sierpień) i nad Jeziorami Mazurskimi (wrzesień) – głównodowodzący wojsk niemieckich Paul von Hindenburg i szef sztabu Erach von Ludendorff

- w roku 1915 państwa centralne zajmują Kongresówkę oraz tereny po linię: Ryga, Wilno, Łuck

- w czasie ofensywy aliantów nad Sommą rozpoczyna się ofensywa Brusiłowa (czerwiec – sierpień 1916r.), przynosi ona Rosjanom sukcesy w postaci zajęcia Bukowiny i Galicji Wschodniej, jednak na dłuższą metę nie poprawia sytuacji strategicznej wojsk rosyjskich

- ofensywa wojsk centralnych w lutym 1918r. doprowadza do zajęcia przez nie terenów państw bałtyckich po Narwię, Białoruś po Płock i Ukrainy po Rostów nad Donem

- 3.III.1918r. – w Brześciu zostaje podpisany traktat pokojowy z Rosją radziecką nad Bugiem, w którym Rosjanie zrzekają się wyżej wymienionych terenów oraz Finlandii


Inne fronty

- w 1915r. po stronie państw Ententy odpowiadają się Włochy – jednak front austriacko – włoski ma drugorzędne znacznie

- w Europie wojna toczy się jeszcze na froncie bałkańskim i tureckim, poza Europą działania zbrojne mają miejsce w Afryce i na Dalekim Wschodzie

- na morzu zostaje rozegrana tylko jedna bitwa, między flotą brytyjską i niemiecką w 1916r. – tzw. bitwa jutlandzka (nierozstrzygnięta).
Wojna kończy się podpisaniem Traktatu Wersalskiego,którego głównymi założeniami były :
- Francja odzyskuje Alzację i Lotaryngię oraz na okres przejściowy zagłębie Saary

- oprócz Alzacji i Lotaryngii Niemcy tracą tereny na rzecz m.in. Polski (m.in. Wielkopolskę, część Pomorza i Śląsk), Belgii, Danii (łącznie tracą około 13% terenów)

- Nadrenia ma być okupowana przez wojska państw Ententy do czasu zapłacenia przez Niemców odszkodowania, a potem ma stać się strefą zdemilitaryzowaną

- Niemcy mogą posiadać tylko 100
- tysięczną ochotniczą armię, bez lotnictwa bojowego, łodzi podwodnych, ciężkiej artylerii itp.

- Niemcy tracą wszystkie kolonie

- Austrii nie wolno nigdy połączyć się z Niemcami

- powstaje liga Narodów
Traktat został podpisany 28 czerwca 1919 roku w Wersalu pod Paryżem. Konferencja paryska rozpoczęła się w styczniu 1919 roku, głos decydujący należy do pięciu państw: Wielkiej Brytanii, Francji, USA, Włoch, Japonii (praktycznie pierwszych trzech), od początku też ujawniają się cele mocarstw:

- USA słabo orientuje się w sprawach europejskich i interesuje się tylko powołaniem 
Ligi Narodów

- Francja dąży do jak największego osłabienia Niemiec poprzez utworzenie niezależnego państwa na terenie Nadrenii, wzmocnienie Polski itp.

- Wielka Brytania powraca do polityki równowagi europejskiej, starając się zbytnio nie osłabiać Niemiec i nie dopuścić do hegemonii Francji
Ponadto zostają podpisane traktaty pokojowe między innymi państwami:
Saint Germain – traktat z Austrią, w którym rezygnuje ona ze wszelkich roszczeń do terenów utraconych, ograniczona zostaje liczba wojska oraz nałożona zostaje reparacja wojenna.
Serves – traktat z Turcją, która traci wszelkie obszary poza Anatolią (później Turcja łamie niektóre postanowienia traktatu)
Trianon – traktat z Węgrami – ze wszystkich państw centralnych tracą największą część terytorium, bo około 2/3 ziem przedwojennych (m.in. Siedmiogród, Chorwację, Słowację), zostają ponadto zobowiązani do płacenia reparacji wojennych)
Nienilly – traktat z Bułgarią – traci ona około 10% terytorium, musi płacić odszkodowania i ograniczyć liczbę sił zbrojnych.

Zostaje również podpisany tzw. „mały traktat wersalski” , w którym Polska, Jugosławia, Rumunia i Czechosłowacja oraz Grecja zobowiązują się do „ochrony mniejszości narodowych”.