Wiosna ludów
Poglądy, panujące wśród emigracji polskiej, świadczą, jak silne w owym okresie było w Europie niezadowolenie z istniejących stosunków. Istotnie stosunki te nie czyniły zadość dążeniom, które jak widzieliśmy, nurtowały od początków XIX w., wśród społeczeństw europejskich. Nawet w krajach, w których rok 1830 przyniósł, zwycięzstwo żywiołom postępowym, zdobycze osiągnięte nie były tak wielkie. Za przykład może służyć Francja. Rewolucja lipcowa obaliła tam wprawdzie rządy reakcyjnego króla i powiększyła znaczenie przedstawicielstwa narodowego, lecz nie wpłynęła na położenie szerokich warstw ludności. Szczególnie ciężkie były warunki życia ludności robotniczej, której we Francji przybywało w owym czasie, ponieważ zwyciężyła tu ostatecznie produkcja fabryczna. Skupieni w ośrodkach przemysłowych, łączyli się robotnicy w związki do walki przede wszystkim o poprawę swą materialnego położenia, a wszelkie skrajne poglądy znajdowały wśród nich łatwy i chętny posłuch. Na ogół klasy nie posiadające, pozbawione udziału w życiu politycznym, odczuwały swoje upośledzenie coraz dotkliwiej w miarę, jak wzrastało ich uświadomienie i zainteresowanie sprawami publicznymi. Dążenia postępowe spotykały się jednak z energicznym oporem rządu francuskiego, który umiał drogą przekupstwa, nacisku i obietnic, stosowanych względem wyborców i posłów, zapewnić sobie w parlamencie poparcie większości głosów. W społeczeństwie zapanował pogląd, że dla osiągnięcia poprawy stosunków należy przede wszystkim przeprowadzić reformę prawa wyborczego. Reforma wyborcza miała utorować drogę dalszym zmianom liberalnym i demokratycznym i dlatego przy tych hałasach skupiły się wkrótce wszystkie obozy polityczne.
Nastrój niezadowolenia w Europie podsycany był również przez niezaspokojone dążenia narodowe. Tak np. w Czechach, przygnębionych wiekowym uściskiem niemieckim, budził się duch oporu; pojawiają się tu poezje, przeniknięte uczuciem patriotycznym, zaczęła się żywa praca nad historią narodową, zawrzała walka o język czeski na nie zniemczonym uniwersytecie w Pradze. Na Węgrzech wzmaga się poczucie odrębności i dumy narodowej, podtrzymywane przez wspomnienie świetnej przeszłości. Daje mu wyraz żywy ruch literacki i naukowy w języku ojczystym, zaniedbanym dotychczas na rzecz łaciny i niemczyzny. Węgrzy występują nawet z żądaniem, aby język węgierski uznany został za urzędowy. Wśród Włochów coraz silniej zaznacza się dążenie do zrzucenia znienawidzonej przewagi austriackiej i zjednoczenia rozdrobnionych części w jedno potężne narodowe państwo. Ruch narodowy, chociaż słabszy, dawał się zauważyć wśród Słowian południowych, wchodzących w skład monarchii austriackiej, rozwijał się w dalszym ciągu wśród ludów półwyspu bałkańskiego. Budzą się również dążenia narodowe wśród Rusinów. W Galicji wschodniej organizuje się kółko młodzieży na wzór polskich związków tajnych i rozpoczyna pracę nad zapoczątkowaniem piśmiennictwa w języku narodowym. Ruch ten jest bardzo słaby i hamowany przez prześladowania rządowe. Wszakże najwymowniejszych dowodów siły dążeń narodowych dostarczali wówczas Polacy.
Obok emigracji, której działalność jest nam już znana, najwyższym ośrodkiem narodowego życia polskiego było wówczas Księstwo Poznańskie. Przebywa tu wielu wybitnych patriotów, pochodzących z rozmaitych okolic dawnej Rzeczypospolitej; rozwija się prasa i piśmiennictwo, powstają muzea, czytelnie i biblioteki; liczny napływ na zorganizowane w Poznaniu wykłady publiczne, świadczy o wzroście zainteresowań naukowych. Oświata szerzy się też wśród włościan i uboższego mieszczaństwa, a cały ten żywy ruch kulturalny rozwija się pod hasłem budzenia ducha narodowego. W Galicji i ziemiach zaboru rosyjskiego tętno życia było o wiele słabsze, natomiast właśnie w tym okresie pod wpływem szerzących się prądów narodowościowych odradza się polskość Śląska. Lud śląski, oderwany od państwa polskiego jeszcze na schyłku średniowiecza, poddany uciskowi i wynaradawiającej polityce rządów niemieckich, pozostał jednak polski. Język polski, wyrugowany ze szkół i urzędów, panował w dalszym czasie niepodzielnie w kościele. Dzieci uczyły się czytania i pisania po polsku na „żywotach świętych” Piotra Skargi lub śpiewnikach i książkach religijnych. W pierwszej połowie XIX w. zjawiają się na Śląsku książki polskie o treści różnorodnej: historycznej, pedagogicznej, dotyczące rolnictwa, jak również poezje i powieści. Były one przeznaczone dla ludu, szerzyły oświatę i miłość języka ojczystego. Twórcą tych zaczątków polskiego piśmiennictwa na Śląsku był nauczyciel ludowy Józef Lompa, niestrudzony wieloletni pracownik na polu oświaty narodowej. W jego ślady szli później inni, coraz liczniejsi. Założone zostało pismo polskie, poświęcone sprawom włościańskim, pierwsze tego rodzaju pismo na ziemiach polskich. Rozpoczyna się, więc odrodzenie narodowe na Śląsku.
Wrzenie wynikłe na tle dążeń wolnościowych i rozbudzonych uczuć narodowych, wzrastało z każdym rokiem, podtrzymywane przez działalność związków tajnych. Do ruchu rewolucyjnego doszło najwcześniej na ziemiach polskich (1846r.), choć plan powstania ogólno- polskiego zawiódł. Władze pruskie przeprowadziły bardzo liczne aresztowania w Poznaniu i okolicach, powstanie wybuchło wiec tylko w Krakowie; przeciwko powstańcom wystąpiły nieuświadomione masy chłopskie, których niechęć do szlachty umiał podsycać i wyzyskać rząd wiedeński. Utrudniło to dalszą akcję rewolucyjną a rządom mocarstw rozbiorczych dało powód do zniesienia Rzeczypospolitej Krakowskiej, którą włączono do Austrii.
W następnym roku doszło do rozruchów we Włoszech, a z początkiem 1848r. ruch rewolucyjny ogarnął większość krajów europejskich. Wszędzie rozbrzmiewały hasła wolności, równości, współdziałania ludów. Panowała wiara, że dojdzie do ostatecznego obalenia postanowień kongresu wiedeńskiego i przebudowy stosunków w Europie na nowych zasadach. Polacy walcząc we wszystkich krajach Europy pod sztandarem wolności powszechnej wierzyli, że krwią swoją wypisują na nim hasło odrodzenia Polski. Nastrojowi radosnego podniecenia i wiary zawdzięcza rok 1848 miano „wiosny ludów’.
II
W lutym 1848r. ulice Paryża pokryły się barykadami. Pod naciskiem zwycięskiego ludu paryskiego utworzył się Rząd Tymczasowy, który ogłosił, że nowy ustrój Franci oparty będzie na zasadach wolności i równości. Zniesiono władzę monarchiczna i ogłoszono republikę. Prowincję przyjęły bez oporu zmianę narzuconą im przez lud stolicy. Rząd Tymczasowy wyznaczył wybory do zgromadzenia konstytucyjnego; odbyły się one na podstawie powszechnego prawa wyborczego, co zwiększyło liczbę wyborców z 200 tys. Na przeszło 9 milionów; wyznaczono tez opłaty, czyli diety dla posłów, umożliwiając w ten sposób nie posiadającym warstwom udział w pracy ustawodawczej.
W zwycięskim obozie rewolucyjnym były rozmaite poglądy na cele i zadania rewolucji. Tak np. jedni widzieli jedyny i ostateczny cel rewolucji w przebudowie ustroju państwowego, inni domagali się poza tym zmian w dziedzinie gospodarczo- społecznej. Umiarkowani gotowi byli prowadzić ostrożną politykę zewnętrzną, żeby nie narazić Franci na niechęć rządów reakcyjnych. Bardziej radykalni domagali się, aby republika rewolucyjna dała pomoc ludziom, walczącym o wolność, przede wszystkim Włochom i uciemiężonej Polsce.
Na ulicach Paryża obok żądania zmian społecznych rozbrzmiewały okrzyki na cześć wolnej Polski.
W pierwszych miesiącach rewolucji w Zgromadzeniu Ustawodawczym i Rządzie Tymczasowym stronnictwo radykalne miało przewagę. Obiecywano, że Francja dążyć będzie do oswobodzenia Włoch i odbudowania Polski. Głoszono też zasadę, że państwo powinno zapewnić pracę wszystkim obywatelom; w myśl żądań robotniczych założono, więc warsztaty państwowe, które dostarczyć miały zatrudnienia bezrobotnym. Wszakże prowadzone były one nieudolnie i wkrótce zostały zwinięte. Doszło do nowych krwawych rozruchów w Paryżu, w ciągu, których robotnicy wystąpili przeciw Rządowi Tymczasowemu; lecz ruch robotniczy był niepopularny wśród reszty społeczeństwa, został też stosunkowo łatwo, choć krwawo zniesiony. Wielu emigrantów Polski brało czynny udział w walkach paryskich, stając po stronie obozu radykalnego, to też prześladowania, które nastąpiły po zwycięstwie umiarkowanych, dotknęły również Polaków.
Pod koniec roku została ogłoszona konstytucja. Zachowała ona ustrój republikański, powszechne prawo wyborcze, a wybór prezydenta oddawała również ogółowi ludności. Prezydentem został Ludwik Napoleon Bonaparte, przede wszystkim dzięki popularności imienia, które świadczyło o jego pokrewieństwie z wielkim cesarzem. Jednak walki wewnętrzne we Francji trwały nadal przez kilka lat, ostatecznie prezydent zgarnął władzę w swe ręce i przyjął tytuł cesarza. Rozpoczął się wówczas okres rządów Napoleona III, zwany okresem rządów II-go cesarstwa.
Wiadomości o wybuchu rewolucji w Paryżu odbiły się również w Europie. Podniecenie, które wystąpiło w Wiedniu, objawiło się w żądaniach składanych cesarzowi w imieniu studentów, dziennikarzy, przemysłowców, potem w manifestacjach i rozruchach ulicznych. Wrzenie było tak silne, że Metternich w obawie przed zemstą ludności uciekł do Anglii, a rząd zdecydował się poczynić ustępstwa. Cenzura przestała działać, zapanowała swoboda słowa i prasy, policja nie krępowała swobody działań, a cesarz złożył uroczyste oświadczenie o wydaniu konstytucji. Nie doprowadził to jednak do uspokojenia a przewagę zyskali przeciwnicy, którzy domagali się zwołania sejmu ustawodawczego i rzucali hasła powszechnego hasła wyborczego. Podobny przebieg wypadków miał miejsce w Berlinie, a także w całej Rzeszy Niemieckiej.
Na wieść o wypadkach paryskich i wiedeńskich wzmogły się rozruchy we Włoszech. W Wenecji wybuchło powstanie przeciw rządom austriackim, a król sardyński stanął zbrojnie w obronie zbrojnie zbuntowanych. W drobnych państewkach włoskich zaprowadzono rządy konstytucyjne, a w Rzymie doszło do ogłoszenia republiki. Ruch ogarnął cały półwysep Italski. Jednak armia austriacka odniosła ostatecznie zwycięstwo i znów wprowadzono cesarza. Jedynie król sardyński Wiktor Emanuel zachował w swym państwie konstytucję nadaną w 1848r. W walkach uczestniczyli również Polacy, generał Chrzanowski, Ludwik Mierosławski i Mickiewicz.
III
Wiosną 1848r. wrzenie rewolucyjne ogarnęło również prowincje Prus. Do Berlina zaczęły napływać alarmujące wieści z innych krajów. Pod wpływem tych wydarzeń, i pod naciskiem żądań wolnościowych ludu berlińskiego, król pruski wycofał wojsko ze stolicy, ogłosił zbiorowe darowanie kary dla przestępców politycznych, obiecał zwołać sejm ustawodawczy. Na ulicach Berlina rozbrzmiewały hasła wolnościowe, lud berliński pozdrawiał uwolnionych Polaków, a jednocześnie poważnie zostały omawiane projekty wojny z Rosją. Na ziemiach cara Mikołaja I nie doszło, bowiem do żadnych wystąpień a sam car z oburzeniem przyjął wiadomość o rewolucjach europejskich i w uroczystym manifeście zapowiedział zbrojnie wystąpienie przeciw buntownikom, dla zapowiedzenia ładu i spokoju w Europie. Taka postawa zagrażała Prusom, opanowanym przez ruch wolnościowy. Możliwość wojny z Rosją wysuwała na pierwszy plan sprawę ziem polskich., Które były terenem walk. W związku z takim obrotem spraw nabierało pytanie, jakie stanowisko zajmą tu Polacy. Biorąc pod uwagę dążenia narodowe Polski, niektórzy politycy pruscy liczyli się z możliwością utraty polskich zaborów. W tym czasie liberałowie niemieccy, korzystając ze zwycięstwa ruchów rewolucyjnych na terytorium Rzeszy Niemieckiej, podjęli sprawę zjednoczenia Niemiec i opracowania konstytucji ogólno niemieckiej. Doprowadzono do zwołania SEJMU USTAWODAWCZEGO RZESZY, na podstawie prawa wyborczego. Poruszono również sprawę polską, ogłaszając rozbiory za sprawą krzywdy i niesprawiedliwości.
Wypadki zachodzące na Zachodzie, znalazły również oddźwięk na ziemiach polskich. W Poznaniu zapanowała radość i podniecenie. Założono komitet narodowy. Wkrótce władza w kraju przeszła do rąk polskich, a godła pruskie zastąpiono polskimi. Organizatorem polskich sił zbrojnych został Ludwik Mierosławski. Gorąco omawiane zostały plany walki z Rosją. W Prusach utworzono Komitet Narodowy. Powstały nowe czasopisma polskie, zakładano stowarzyszenia, organizowano czytelnie.
Król pruski ustępował pod naciskiem rewolucyjnego nastroju poddanych, jednocześnie porozumiewywał się potajemnie z carem Mikołajem. Wówczas to przejawiły się reakcje, które najwcześniej zaznaczyły się na ziemiach polskich. Władze berlińskie z obawą spoglądając na ruchy Polski zaczęły podniecać uczucia narodowości niemieckiej. Zachęceni Niemcy protestują przeciw zmianom, zaprowadzonym w Poznaniu. Ogłoszono podział terytorium poznańskiego na część zachodnią niemiecką i wschodnią polską. Przedstawiciele Księstwa Poznańskiego na sejmie ustawodawczym ogólno- niemieckim gorąco bronili odrębności ziem polskich, w kraju wówczas doszło do walk zbrojnych. Siły polskie okazały się słabe i uległy przewadze wosk pruskich. Ogłoszono stan oblężenia i zaczęły się srogie prześladowania Polaków.
Pod koniec roku zaznaczyło się zwycięstwo reakcji w państwie pruskim. Król rozwiązał sejm i unieważnić jego prace. Królestwo pruskie otrzymało konstytucję, ograniczającą swobody obywatelskie.
Niepowodzeniem skończyły się też prace sejmu ustawodawczego ogólno niemieckiego, który powołał na tron króla pruskiego, opracował konstytucję, ale król nie przyjął warunków, sejm został rozpędzony siłą wojskową a Niemcy powrócili do dawnego ustroju.
IV
Rząd wiedeński, który tłumił surowo i bezwzględnie wszelkie żywsze przejawy dążeń narodowych, musiał znacznie ustąpić w roku 1848r.
Na Węgrzech została wprowadzona konstytucja, znosząca przywileje stanowe, zapewniała swobody obywatelskie, a władzę wykonawczą oddawała w ręce węgierskiego gabinetu ministrów, Czesi otrzymali obietnicę rozległych swobód ministrów i zupełnego równouprawnienia dla języka narodowego.
W sprawie polskiej dawały również czynniki austriackie daleko idące obietnice: potępiły rozbiór Polski. Mówiono wówczas w Wiedniu o wojnie z Rosją, w której Polacy mięli odgrywał poważną rolę. Został zwołany ogólno- słowiański zjazd, w którym czynny udział brali Polacy.
Rząd wiedeński działał pod przymusem i czekałby w odpowiedniej chwili cofnąć swobodę i znieść rewolucję, władze miejscowe cywilne i wojskowe starały się hamować osłabiać ruch wolnościowy. Przykładem może być Polska, w której uwolniono więźniów politycznych, powstały komitety obywatelskie, zorganizowano gwardię narodową. Szczególnie wielkie znaczenie miały uchwały, domagające zniesienia pańszczyzny. Władze austriackie wiedziały, jak wielkie znaczenie miał lud wiejski, toteż hamowano wykonanie uchwał, ogłoszono zniesienie robocizny i danin. Równocześnie chciano skierować przeciwko Polakom ruch ruski. Z inicjatywy i pod okiem rządów powstała Rada Ruska, która była przeciwstawna radzie Narodowej we Lwowie. Rada ta chciała wprowadzenia języka ruskiego w urzędach i szkołach. Polaków zaś oskarżała o chęć oderwania się od monarchii austriackiej. Stanowisko Rady Ruskiej było wrogie młodzieży, która była gotowa walczyć z oddziałami polskimi. Wystąpiły również władze austriackie, które jawnie było przeciwne ludności polskiej i jej zdobyczom wolnościowym. Kraków został zbombardowany i zmuszony do kapitulacji, a później ogłoszono stan oblężenia. Temu losowi uległ również Lwów.
Podobnie postąpił rząd w Czechach, gdzie ruch rewolucyjny był osłabiony przez zatargi ludności czeskiej z niemiecką. Praga została zbombardowana a ustępstwa cofnięte.
Pod koniec roku cesarz abdykował i tron został oddany Franciszkowi Józefowi. Sejm konstytucyjny kończył właśnie opracowywanie konstytucji. Rząd wiedeński uznał, że młody i nowy władca nie jest związany z przyrzeczeniami swego poprzednika. Sejm został rozwiązany a cesarz ogłosił inną nie wprowadzoną w życie konstytucję.
Węgrzy prowadzili od kilku miesięcy ciężką i krwawą walkę z wojskami chorwackimi i armią austriacką. Armia węgierska po szeregu ciężkich klęsk weszła właśnie w okres powodzeń. W wojsku węgierskim walczyli również Polacy, a generał Bem, dowódca oddziałów woskowych zdobył niezwykłe uznanie i przyczynił się do zwycięstw armii rewolucyjnej. Pod wpływem zwycięstw sejm węgierski zdecydował się ogłosić detronizację Habsburgów. Franciszek Józef uzyskał pomoc cara Mikołaja, który wydał manifest przeciw powstaniu z roku 1831. Jesienią 1849 r. patrioci węgierscy wspólnie z Polakami emigrowali. Na Węgrzech rozpoczęła się okrutna reakcja, odebrano tu konstytucję.