Administracyjno-prawna sytuacja osób fizycznych

Zasięg działalności administracji publicznej, oprócz spraw gospodarczych, oświaty, nauki i kultury, zdrowia, zatrudnienia, opieki społecznej, itp., obejmuje również osoby fizyczne. W zakresie działalności administracji publicznej w tej dziedzinie mieści się taka problematyka, jak:
· Obywatelstwo,
· Zmiana imion i nazwisk,
· Akta stanu cywilnego,
· Ewidencja ludności, paszporty, dowody osobiste,
· Ordery, odznaczenia i odznaki.
Zagadnienia te dotyczą każdego z nas i niejednokrotnie wymagają od nas osobistej wyprawy do urzędu miasta, gminy bądź dzielnicy lub też innych urzędów. Niektóre, jak obywatelstwo, wiążą się nawet z najwyższą osobistością w kraju, czyli z prezydentem, który jako jedyna osoba w Polsce ma prawo nadania obywatelstwa.
Problematykę obywatelstwa ciężko przypisać konkretnym dziedzinom prawa, gdyż leży ona na pograniczu prawa międzynarodowego i administracyjnego. Obywatelstwo jest to stosunek prawny łączący jednostkę z państwem. Składają się nań prawa przynależne jednostce oraz jej obowiązki wobec państwa. Do indywidualnych rozwiązań każdego państwa należą sposób nabycia oraz utraty obywatelstwa, jak i obowiązki obywatela wobec państwa.
W Polsce obywatelstwo nadawane jest zgodnie z dwiema zasadami. Zasada krwi zakłada, że dziecko dziedziczy obywatelstwo po rodzicach. Zasada ziemi natomiast mówi, że dziecko otrzymuje obywatelstwo po rodzicach. Zgodnie z tymi zasadami obywatelstwo polskie otrzyma dziecko urodzone z obywateli polskich lub, gdy jedno z jego rodziców jest Polakiem, a także w przypadku, gdy urodzi się w Polsce lub tu zostanie znalezione.
Obywatelstwo może zostać nadane również repatriantom, czyli cudzoziemcom pochodzenia polskiego, którzy mają zamiar osiedlić się w Polsce na stałe.
Poza tymi wszystkimi przypadkami obywatelstwo polskie może zostać nadane, jeżeli cudzoziemiec zamieszkuje w Polsce co najmniej pięć lat, na jego wniosek. Czasem może to być uzależnione od faktu, czy cudzoziemiec utracił swoje dotychczasowe obywatelstwo. Obywatelstwo, które rozciąga się na dzieci, nadaje tylko i wyłącznie Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej.
Uzyskanie obywatelstwa polskiego możliwe jest także w wyniku tzw. uznania za obywatela polskiego. O procedurę tą może złożyć wniosek osoba, która nie posiada żadnego obywatelstwa, bądź jej obywatelstwo jest nieokreślone, pod warunkiem, że zamieszkuje ona w Polsce co najmniej pięć lat. Uznanie za obywatela polskiego należy do kompetencji wojewody.
Państwo polskie traktuje obywatela polskiego tylko i wyłącznie jako swojego obywatela, choćby nawet posiadał on równocześnie inne obywatelstwo. Istnieją jednak sytuacje, kiedy można utracić polskie obywatelstwo. Pierwszym takim przypadkiem może być wystąpienie obywatela o pozwolenie na zmianę obywatelstwa – nabycie innego obywatelstwa. Inne przypadki pozbawienia obywatelstwa polskiego określone są w ustawie.
Osoby, które nie są obywatelami polskimi objęci są w Polsce specjalną regulacją prawną. Prawo o cudzoziemcach szczegółowo reguluje kwestie przekroczenia polskiej granicy przez cudzoziemca, uzyskania wizy, instytucji odmowy wjazdu na terytorium RP, wydalenia z kraju. W związku z pobytem obywatela innego kraju na terytorium Polski wprowadzono obowiązki rejestracji, meldunku, kartę stałego pobytu, a także prawo azylu.
Cudzoziemiec może przekroczyć granicę Polski na podstawie ważnego paszportu, a w niektórych przypadkach dodatkowo na podstawie ważnej wizy. Wizę obcokrajowcowi może wydać polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne lub konsul za granicą, a w kraju wojewoda, właściwy ze względu na miejsce pobytu. Dokument ten może uprawniać do jednorazowego lub wielokrotnego wjazdu na teren RP lub na przejazd przez Polskę do innego kraju. W niektórych przypadkach można odmówić cudzoziemcowi wizy, wjazdu do Polski, bądź też unieważnić wizę, kiedy np. obcokrajowiec działał na szkodę interesów RP, został skazany w Polsce lub za granicą za zbrodnię, naruszył polskie przepisy o cudzoziemcach, o ochronie granic, celne lub gdy inne przesłanki wskazują, że jego pobyt w kraju jest niepożądany.

Obcokrajowiec ma obowiązek zarejestrować się w ciągu trzech dni od wjazdu do Polski w urzędzie wojewódzkim. Jeżeli cudzoziemiec nie jest w Polsce przejazdem, ma także obowiązek zameldować się. Legalny stały pobyt w Polsce jest możliwy tylko po dopełnieniu tych dwóch obowiązków oraz po otrzymaniu karty stałego pobytu, wydanej przez wojewodę właściwego co do miejsca zamierzonego pobytu cudzoziemca.
W przypadku, gdy obcokrajowiec przebywa w Polsce nielegalnie, może zostać wydalony z kraju. Decyzję taką wydaje wojewoda. Taka decyzja może zostać podjęta również wówczas, gdy cudzoziemiec działał na szkodę interesów RP, został skazany za zbrodnię, naruszył stosowne przepisy lub gdy zachodzą inne przesłanki, że jego obecność w kraju jest niepożądana.

W prawie polskim przewidziana została instytucja azylu dla obcokrajowców, którą udziela Minister Spraw Wewnętrznych. Azyl może zostać udzielony osobie, która jest ścigana przez władze innego państwa z powodów natury politycznej, rasowych, koloru skóry, pochodzenia narodowego lub etnicznego, religii, itp. Azyl stosowany jest tylko w przypadku osób, które popełniły przestępstwo polityczne. Może zostać udzielony azyl terytorialny, czyli w granicach Polski oraz dyplomatyczny, czyli w granicach siedziby misji dyplomatycznych RP, niekiedy również w konsulatach, na pokładach statków morskich, okrętów wojennych czy bazach wojskowych.

Cudzoziemcowi można nadać także status uchodźcy, który to nadaje Minister Spraw Zagranicznych, zgodnie z Konwencją Genewską z 28 lipca 1951 roku o statusie uchodźców oraz Protokołem dotyczącym statusu uchodźców z 31 stycznia 1967 roku. Obcokrajowcy, którym został udzielony azyl lub status uchodźcy nie są zwolnieni z powszechnych obowiązków cudzoziemców przebywających na terenie RP.
Sytuacja cudzoziemców w Polsce nie jest na tyle korzystnie rozwiązana, co sytuacja polskich obywateli, ponieważ niektóre decyzje administracyjne nie podlegają kontroli sądu administracyjnego.

Od 1 maja br., czyli od wejścia Polski do Unii Europejskiej, Polakom zostało przyznane obywatelstwo UE. Jest to instytucja, którą wprowadził traktat z Maastricht. Obywatelstwo to daje nam możliwość poszukiwania pracy i pracowania w innych krajach Unii, swobodne zamieszkanie i przemieszczanie się w owych krajach, przenoszenia praw ubezpieczeń społecznych do innego kraju UE, a także do studiowania i przejścia na emeryturę w każdym kraju na terytorium Unii Europejskiej. Co prawda w te kilka dni od wejścia do Unii w niewielu krajach możemy korzystać zupełnie swobodnie z tych wszystkich praw, które daje nam obywatelstwo unijne, ale po okresach przejściowych, jakimi jesteśmy niestety objęci, wszystkie te prawa będą nam w pełni zagwarantowane. Instytucja obywatelstwa UE nakłada na Polskę również obowiązki. Jesteśmy zobowiązani umożliwić korzystanie z wszystkich ww. praw innym obywatelom unijnym, bez względu na kraj ich pochodzenia.

Kolejnym zagadnieniem dotyczącym osób fizycznych, które obejmuje administracja publiczna jest zmiana imion i nazwisk. Należą one do dóbr osobistych człowieka i z tego względu podlegają ochronie cywilnoprawnej. Są to dane, których wielokrotnie używamy w codziennym życiu, którymi się posługujemy w celu odróżnienia nas od innych osób, szczególnie w różnego rodzaju dokumentach, aktach, itp. Mimo że w momencie urodzenia nie mamy wpływu na to, jak się nazywamy i jak mamy na imię, to istnieje możliwość zmiany obydwu dóbr, o których brzmieniu na samym początku decydują nasi rodzice. Kwestię zmiany imion i nazwisk reguluje w Polsce ustawa z 15 listopada 1956 roku o zmianie imion i nazwisk.

Wniosek o zmianę nazwiska może być pozytywnie rozpatrzony, jeżeli jest on uzasadniony ważnymi względami. Względy takie zachodzą, kiedy wnioskodawca nosi nazwisko ośmieszające, uwłaczające jego godności, o brzmieniu niepolskim, mające formę imienia lub gdy nazwisko miałoby zostać zmienione na to, które wnioskodawca od lat używa. Oczywiście poza tymi względami mogą zajść również inne przesłanki, dla których organ administracji może wyrazić zgodę na zmianę nazwiska. Niekiedy jednak zgoda może nie zostać udzielona, a ma to miejsce, kiedy istnieją podejrzenia, że zmiana nazwiska mogłaby ułatwić wnioskodawcy działalność przestępczą, uchylenie się od odpowiedzialności cywilnej lub karnej, a także gdy wnioskodawca ubiega się o nazwisko historyczne, nie mając ku temu podstaw. Zmiana może nastąpić tylko na nazwisko, które ubiegający się sam sobie wybrał, przy czy nie może ono być dłuższe, niż dwu członowe. Jeżeli wnioskodawca pozostaje w związku małżeńskim, to do zmiany nazwiska potrzebna jest zgoda współmałżonka, ponieważ nowe nazwisko rozciąga się zarówno na niego, jak i na dzieci.

W przypadku zmiany imienia, postępowanie jest podobne, jak przy zmianie nazwiska.
Odrębnym problemem, występującym przy kwestii zmiany nazwiska, jest ustalenie jego brzmienia i pisowni. Może to mieć miejsce w przypadku, gdy istnieją wątpliwości co do pisowni nazwiska, a także gdy wnioskodawca chce dostosować pisownię imienia i nazwiska do zasad pisowni polskiej.
W celu dokonania wszelkich zmian w imionach, bądź też nazwisku, należy się udać do rejonowego urzędu rządowej administracji ogólnej lub do organów samorządu o statusie gminy lub miasta.

Wszelkie zmiany dotyczące naszych danych, stanu cywilnego, posiadanych dzieci, itp. wpisywane są do akt stanu cywilnego. Jest to kolejne zagadnienie z administracji publicznej, które dotyczy osób fizycznych bezpośrednio. Do podstawowych akt stanu cywilnego zalicza się akt urodzenia, akt zgonu i akt małżeństwa. Akta te prowadzone są w urzędach stanu cywilnego, które znajdują się przy urzędach gminy. Organem głównym USC jest wójt, burmistrz lub prezydent gminy, przy czym rada gminy może powołać innego kierownika USC.
W aktach stanu cywilnego dokonywane są ciągłe zapisy dotyczące aktualnego stanu cywilnego danej osoby. Wpisy te dokonywane są na podstawie obligatoryjnego zgłoszenia osoby zainteresowanej. Z ksiąg stanu cywilnego wydaje się odpisy zupełne i skrócone aktów stanu cywilnego, cywilnego także inne zaświadczenia o aktualnym stanie zapisów w księgach stanu cywilnego. Powyższe kwestie reguluje ustawa z 29 września 1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego, z późniejszymi zmianami, z 2003 roku .

Ze względu na fakt, że w Polsce istnieje obowiązek meldunkowy, czyli każdy obywatel ma obowiązek być zameldowanym w jakimś lokalu, administracja publiczna prowadzi ewidencję ludności, której to zagadnienia normuje ustawa z 10 kwietnia 0974 roku o ewidencji ludności i dowodach osobistych, ze zmianami z 2001 roku .
Ewidencję prowadzą jednostki administracji samorządowej, w postaci urzędu dzielnicy, gminy lub miasta. Obowiązek meldunkowy obejmuje wszystkie osoby przebywające na terytorium Polski, za wyjątkiem personelu dyplomatycznego i konsularnego innych państw, a także członków ich rodzin. W obowiązku zameldowania zawiera się zameldowanie i wymeldowanie się z miejsca pobytu stałego lub czasowego, a także powiadomienie o urodzeniu dziecka, zmianie stanu cywilnego oraz o zgonie osoby. Obowiązek meldunkowy nie pociąga za sobą żadnych szczególnych uprawnień, a także nie rodzi praw do lokalu, w którym dana osoba przebywa. Zameldowanie natomiast ma stanowić dowód przebywania osoby w danym miejscu, co oczywiście w praktyce jest żadnym dowodem, ponieważ wiele osób zameldowanych jest w innym miejscu, niż faktyczne miejsce zamieszkania. Prawo o obowiązku meldunkowym pełne jest również innych martwych przepisów, m.in. zasada, że osoba, która przebywa w jednym miejscu pod tym samym adresem dłużej niż trzy doby, jest zobowiązana zameldować się na pobyt stały lub czasowy, podczas gdy wiadomo, że osoba jadąca np. odwiedzić na tydzień znajomego wcale tego obowiązku meldunkowego nie dokona. Przepisem nie znajdującym odzwierciedlenia w życiu jest również zasada, że właściciel lokalu ma obowiązek powiadomić o pobycie osoby, która nie dopełniła obowiązku meldunkowego. Wiadomo, że osoba wynajmująca komuś mieszkanie nie będzie śpieszyła się zameldowaniem lokatora, gdyż mogłoby to w przyszłości nastręczyć jej kłopotu z usunięciem owego lokatora z lokalu.

Oprócz obowiązku zameldowania się, każda osoba przebywająca na terytorium RP zobowiązana jest do posiadania dowodu tożsamości. Problematykę owych dowodów reguluje ta sama ustawa co ewidencję ludności. Istnieją trzy rodzaje dokumentów stwierdzających tożsamość: dowody osobiste, tymczasowe dowody osobiste i tymczasowe zaświadczenia tożsamości.
Dowód osobisty otrzymuje każdy polski obywatel, który ukończy osiemnaście lat, po złożeniu stosownego wniosku w urzędzie miasta, gminy lub dzielnicy. Dowody wydaje się na czas nieokreślony.

Tymczasowe dowody osobiste mogą być wydawane osobom w wieku 13 – 18 lat. Posiadanie ich jest obowiązkowe dla osób pracujących lub niezamieszkujących z rodzicami w wieku 16 – 18 lat. Tymczasowy dowód osobisty jest ważny do czasu ukończenia 18 roku życia.
Tymczasowe zaświadczenie tożsamości może zostać wydane na określony czas osobie, której obywatelstwo nie zostało stwierdzone, zamieszkującej na terytorium Polski, chyba że legitymuje się ona ważnym paszportem wydanym przez inne państwo.
W aktualnych, nowych dowodach osobistych zawierają się takie dane jak: imię i nazwisko, nazwisko rodowe, imiona rodziców, data urodzenia, adres zameldowania, miejsce urodzenia, wzrost, kolor oczu oraz data wystawienia dokumentu i organ wystawiający. Zaniechano umieszczenia w nim znaków szczególnych, posiadanych dzieci, adnotacji o zatrudnieniu i adnotacji urzędowych.

Innym dokumentem, potwierdzającym tożsamość osoby, jest paszport. Jest to dokument urzędowy, uprawniający do przekroczenia granicy, poświadczający obywatelstwo polskie. Ważny jest przez 10 lat od daty wydania. O paszportach traktuje ustawa z 1990 r. o paszportach, która wprowadziła zasadę, że każdy obywatel polski ma prawo do otrzymania paszportu.

Paszporty w kraju wydawane są przez wojewodę właściwego ze względu na miejsce pobytu osoby ubiegającej się o paszport, ewentualnie przez Ministra Spraw Zagranicznych, w określonych w ustawie przypadkach. Paszport za granicą natomiast, wydaje konsul. Konsul również może wydawać paszporty blankietowe, czyli takie, które umożliwiają powrót do kraju obywatelom czasowo przebywającym za granicą, którzy nie posiadają paszportu wydanego w kraju.

Ustawa o paszportach uwzględnia kilka przypadków, kiedy mimo powszechnej dostępności paszportów, można odmówić wydania dokumentu. Są to przypadki kiedy np. osoba ubiegająca się o paszport obarczona jest konkretnym obowiązkiem nałożonym na nią przez sąd, a wydanie paszportu i wyjazd tej osoby za granicę mógłby wykonanie tego obowiązku uniemożliwić. Wniosek może zostać rozpatrzony odmownie również wtedy, gdy wnioskodawca został skazany za przestępstwo popełnione za granicą. Obowiązkowo zakazuje się wydania paszportu na wniosek sądu prowadzącemu przeciw osobie ubiegającej się o paszport postępowania w sprawie karnej lub cywilnej, na wniosek Prokuratora Generalnego oraz innych organów prowadzących postępowanie przygotowawcze lub wykonawcze w sprawie karnej lub skarbowej. Istnieją jednak przypadki, kiedy można takim osobom wydać paszport, ale uprawniający wyłącznie do jednokrotnego wyjazdu za granicę.

Ostatnią kwestią dotyczącą osób fizycznych, a będącą przedmiotem działań administracji publicznej jest przyznawanie obywatelom orderów, odznaczeń i odznak. Sprawy te normuje głównie ustawa z 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach, z późniejszymi zmianami z 1999 roku . Zgodnie z polskim prawem ordery i odznaczenia są „najwyższym wyróżnieniem zasług cywilnych i wojskowych położonych w czasie pokoju lub wojny dla chwały i pokoju Rzeczypospolitej Polskiej”. Najwyższym orderem jaki może zostać przyznany jest Order Orła Białego nadawany za wyjątkowe zasługi zarówno cywilne, jak i wojskowe. Ponad to mogą zostać przyznane ordery:
· Order Wojenny Virtuti Militari, za wybitne czyny wojenne połączone z wyjątkową ofiarnością i odwagą; dzieli się on na pięć klas,
· Order Odrodzenia Polski, za wybitne zasługi w służbie państwu i społeczeństwu; również dzieli się na pięć klas,
· Order Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej, za wybitne zasługi dla współpracy między narodami; również dzieli się na pięć klas.
Oprócz orderów mogą zostać także przyznane następujące odznaczenia:
· Krzyż Walecznych, jako odznaczenie wojenne w nagrodę za męstwo i odwagę wykazane w boju,
· Krzyż Zasługi z Mieczami, jako odznaczenie wojenne w nagrodę za odwagę i męstwo w czasie wojny, w bezpośredniej walce z nieprzyjacielem lub w warunkach szczególnie niebezpiecznych; dzieli się na trzy stopnie,
· Krzyż Zasługi, jako nagroda za zasługi dla państwa lub obywateli, czyny przekraczające zwykły zakres obowiązków, ofiarną działalność publiczną lub niesienie pomocy i działalność charytatywną; również dzieli się na trzy stopnie,
· Krzyż Zasługi za Dzielność, jako nagroda dla policjantów, funkcjonariuszy Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Straży Granicznej, Straży Pożarnej oraz żołnierzom za wyjątkowe czyny z wykazaniem odwagi i narażeniem życia lub zdrowia,
· Medal za Ofiarność i Odwagę, dla osób, które z narażeniem własnego życia lub zdrowia ratowały zagrożone życie ludzkie lub mienie,
· Medal za Długoletnie Pożycie Małżeńskie, dla osób, które przeżyły 50 lat w jednym związku małżeńskim.

Ordery i odznaczenia nadawane są przez Prezydenta RP obywatelom polskim, a cudzoziemcom tylko wtedy, gdy ich zasługi położone były dla Polski. Obywatel RP natomiast, aby przyjąć jakiekolwiek zaszczytne wyróżnienie w innym kraju, musi posiadać na to zgodę Prezydenta.

Osobnym wyróżnieniem są różnego rodzaju odznaki, nadawane za zdecydowane wyróżnianie się w konkretnej dziedzinie, takie jak np. „Zasłużony Działacz Kultury”, dla osoby, która w znaczący sposób wyróżniła się w szerzeniu i ochronie kultury.

Właściwie administracyjnoprawną sytuacją osób fizycznych zajmuje się administracja samorządowa, większość spraw dotyczących obywateli bezpośrednio załatwianych jest na szczeblu dzielnicy, jak w przypadku Warszawy, gminy lub miasta. Tylko w poniektórych przypadkach, najczęściej określonych w ustawie, do spraw osób fizycznych miesza się administracja rządowa, jak w przypadku wydawania paszportów przez Ministra Spraw Zagranicznych.

Ten dział administracji publicznej, w porównaniu z innymi, działa całkiem sprawnie, jedyne co może irytować obywateli przy załatwianiu własnych spraw, to chyba nieśmiertelne kolejki w urzędach administracji publicznej oraz opłaty urzędowe, niekiedy wcale nie małe, pobierane nawet za dokumenty, o które jesteśmy zobligowani się ubiegać, jak np. dowód osobisty. Na szczęście sytuacje, kiedy musimy stawić się w urzędzie nie zdarzają się często, więc obowiązki obywatela wobec administracji publicznej nie są specjalnie uciążliwe, chyba że nasza sytuacja administracyjnoprawna jest wyjątkowo niejasna.


Bibliografia:
1. Antoszewski A., Herbut R. (red.), Leksykon politologii, alta2, Wrocław 2002
2. Kienzler I., Leksykon Unii Europejskiej, Świat Książki, Warszawa 2003.
3. Wierzbowski M. (red.), Prawo administracyjne, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2003.
4. http://www.sejm.gov.pl
5. http://www.lex.com.pl.