Różne zagadnienia prawne

1. Podział norm społecznych i ich rola w społeczeństwie


Normy społeczne – reguły postępowania w społecznościach, które w określonych sytuacjach wyznaczają określony sposób zachowania, tzn. normują zachowanie.

W europejskim kręgu kulturowym za naczelną cechę prawa uważa się jego normatywny charakter. Prawem są więc normy (reguły, zasady, przykazania), co oznacza, że pewne wzory zachowań uznaje się za obowiązujące, wiążące do określonego sposobu postępowania.

Wypowiedź, która wyraża skierowane do danej osoby żądanie określonego zachowania się jest wypowiedzią normatywną(powinnościową). Jeżeli wypowiedzi normatywnej towarzyszy specyficzny kontekst społeczny w postaci rzeczywistej woli jakiegoś podmiotu zrealizowania wskazanego wzoru zachowania, staje się ona normą. Gdy autorem wypowiedzi jest jednostka, będzie to norma indywidualna, tak jak w przypadku zakazu konkretnego zachowania się sformułowanego np. przez ojca wobec syna. Jeżeli natomiast wsparcie dla normy udzielane jest przez zbiorowość, mówimy o normach społecznych.

Zbiór obowiązujących norm społecznych tworzy system normatywny. Podstawowym systemem normatywnym jest system prawny.

Mówiąc, że funkcjonujące w społeczeństwie normy mają charakter społeczny, mamy na myśli 3 aspekty:

1) systemy tworzone przez ludzi (społeczeństwo je tworzy w toku rozwoju społecznego); społeczeństwo jest źródłem norm w nim funkcjonujących

2) normy mają charakter powszechny, ogólny i abstrakcyjny (tzn. iż do każdego abstrakcyjnie pojmowanego członka społeczeństwa, znajdującego się w sytuacji, której norma dotyczy-skierowany jest określony zakaz lub nakaz określonego zachowania)

3) modyfikacja norm jest rezultatem funkcjonowania społeczeństwa, dostosowywaniem się do zmieniających się stosunków społecznych


Podział norm społecznych:
· nie związane bezpośrednio z państwem
normy moralne
normy obyczajowe
normy religijne
normy estetyczne
· bezpośrednio związane z funkcjonowaniem państwa
normy prawne
normy polityczne


Normy moralne – kwalifikują zachowania ludzkie jako dobre i złe, sprawiedliwe lub niesprawiedliwe. Sankcja: indywidualna (wyrzuty sumienia, samokrytyka) zbiorowe (odrzucenie jednostki, krytyka)

Normy obyczajowe – składają się na system norm obyczajowych; rozpatrujemy z punktu widzenia kryterium „wypada – nie wypada”; utrwalenie pewnego zwyczaju postępowania, który został przyjęty jako powszechny w stosowaniu; np. nie przestrzeganie w konserwatywnym środowisku wiejskim jakiegoś święta religijnego
Sankcja – społeczna polegająca na odtrąceniu przez grupę.

Normy religijne – związane z systemem obyczajowym i moralnym. Normy określające sposób postępowania rozpatrujemy z punktu widzenia kryterium wiary. Są często zapisane, dość sformalizowane, zbliżają się w swej formie do norm prawnych (charakter heteronomiczny - narzucone).
Sankcja – np. wykluczenie ze społeczności kościelnej.
Zasada republikańskiego państwa – rozdział władzy kościelnej od władzy państwowej przy zachowaniu np. równouprawnienia. Gdy zanika granica pomiędzy władzami mówimy o zagrożeniu teokratycznym.

Normy estetyczne – wyznaczają sposób postępowania, który rozpatrujemy z punktu widzenia kryterium „piękna - brzydoty”. Szczególnie widoczne w chwili wyborów (polityka) – marketing wyborczy.

Normy polityczne – normy określające sposób postępowania osób sprawujących lub wpływających na władzę (głównie o kręgu podmiotowego – rząd, prezydent). Utrwalone normy zwyczajowe powszechne jako powtarzana praktyka.
Konwenanse konstytucyjne – reguły zwyczajowe określające sposób postępowania władzy, co staje się praktyką (np. Wielka Brytania).
Sankcja – wykluczenie z partii, dymisja ze stanowiska.

Normy prawne – są stanowione przez organy państwowe lub też normy przez państwo sankcjonowane; państwo uznaje je za „tworzone” przez siebie, stoi za nimi autorytet państwa i sankcje włącznie przymusem, w przypadku nie stosowania się do nich adresata. Są bardziej precyzyjne od innych norm (zarówno, co do adresata jak i sankcji).


2. Różnice między normą moralną a normą prawną


System moralny – system norm moralnych, które wyznaczają sposób postępowania człowieka z punktu widzenia kryterium „dobra - zła” (zmieniają się w czasie). W każdym społeczeństwie istnieje zespół norm moralnych wspólnych dla całego społeczeństwa. Podstawową zasadą państwa demokratycznego jest zasada pluralizmu (wolność, istnienie wielu moralności). Nauką zajmującą się moralnością jest etyka.

Różnice między prawem a moralnością zakładając że patrzymy na czystą normę moralną i czystą normą prawną (różnice wskazała Maria Osowska – „Podstawy nauki o moralności”):
a) inny sposób powstawania obu systemów (normy moralne – w wyniku procesu długotrwałego rozwoju społeczeństwa; normy prawne – jednorazowy akt działania władzy publicznej lub państwowej);
b) inny sposób w jaki dowiadujemy się o obowiązywaniu danych norm (moralne – przekazywanie z pokolenia na pokolenie, wychowanie, socjologizacja, proces wychowawczy; prawo – „nieznajomość prawa nie usprawiedliwia”, powszechna znajomość prawa –akty prawne: konstytucja, ustawy, rozporządzenia);
c) charakter obowiązywania ( moralne – charakter autonomiczny; aby norma nas wiązała musimy ją zaakceptować, przyjąć do własnego sumienia, wymóg zaakceptowania, jednostkowy system moralny; prawne – charakter heteronomiczny, wiąże niezależnie od tego czy ją uznajemy czy nie za słuszną, zostało wymuszone przez twórców prawa);
d) sposób sformułowania
moralne – nie jest wyrazista, niepisana, ustna z pokolenia na pokolenie, brak formalnego charakter; dyspozycja – reguła zachowania;
prawne – sformalizowana budowa, spisana w systemie prawa stanowionego (artykuł, paragraf w akcie prawnym). Składają się z 3 elementów:
- hipoteza – opis okoliczności w której może znaleźć się adresat normy prawnej;
- dyspozycja – reguła zachowania skierowana do adresata z hipotezy o ile znajduje się on w warunkach z hipotezy;
- sankcja – określenie dolegliwości która może spotkać adresata okoliczności o ile nie zachowa się zgodnie z normą (regułami) w dyspozycji, a był w warunkach hipotezy (ma zastosowanie gdy zostaną naruszone zakaz i nakaz).
e) różnica w sankcji
moralne – wyrzuty sumienia (sankcje jednostkowe), sankcje rozsiane, rozproszone, niezinstytucjonalizowane;
prawne – wyraźnie określone w normie prawnej (zwłaszcza na gruncie:
- prawa karnego – represyjne w postaci grzywny, pozbawienia wolności, ograniczenia wolności, dożywotnie więzienie;
- prawa cywilnego – odszkodowanie, powrót do stanu poprzedniego, zadośćuczynienie; nieważności czynności prawnej – dokonana czynność z mocy prawa jest nieważna, np. kupno-sprzedaż bez aktu notarialnego;
- prawa administracyjnego – egzekucja, eksmisja, nakaz rozbiórki itp.)


3. Relacje między normą moralną a normą prawną

Rodzaje relacji: systemowe, treściowe, strukturalne, funkcjonalne.

Relacje systemowe – mówią o tym jak mają się do siebie systemy, który wynika z którego.
a) s. moralny jest pierwotny względem prawnego (moralny podstawą do prawnego); szkoła prawno-naturalna – poza prawem stanowionym jest prawo wyższe, boskie, naturalne;
b) s. prawny jest pierwotny względem moralnego, prawo daje moc obowiązywania normom moralnym; szkoła pozytywizmu prawnego; prawo to rozkaz władzy a dopiero później kształtowała się moralność.
c) Oba systemy są niezależne, jeśli chodzi o moc wiążącą. Żaden nie jest podstawą dla innego, nie ma zależności systemowej, rozwijały się równolegle, niezależnie.

Relacje treściowe – próba ustalenia jak ma się treść norm moralnych do prawnych.
- model inkluzji (Jellinek) – treść norm moralnych jest szerszy od prawnych.
Prawo stanowi minimum moralności. Każda norma prawna ma wydźwięk moralny, a nie wszystkie normy moralne mają wydźwięk prawny (rys.1)
- koncepcja wzajemnego krzyżowania się treści systemu oralnego i prawnego – są to 2 systemy normatywne, które w pewnym momencie zazębiają się (rys. 2).
Kolizja norm – niezgodność treści norm, sprzeczność pomiędzy treściami; np. klonowanie, eutanazja, aborcja.

Relacje strukturalne – powiązane z treściowymi. Normy moralne są wchłaniane do systemu prawnego. Określenie techniki wchłaniania – normy moralne zapisane w formie normy prawnej w akcie prawnym.
- inkorporacja – odesłanie prawa do moralności (pośrednie – terminy wartościujące w prawie, np. rażąca krzywda; odesłania do kodeksów etyki zawodowej –sposób działania grupy zawodowej; bezpośrednie – norma prawna zawiera klauzule generalne –ściśle określony termin wartościujący, dla którego pozostawia się lukę dla stosującego prawo, np. sędziego; doktryny; zazwyczaj Kodeks Cywilny obejmujący zasady współżycia społecznego, gdzie celem społeczno – gospodarczym jest przestrzeganie prawa).
- powiązania interpretacyjne – w procesie stosowania prawa, np. wynikają z wykładni z wnioskowania przez analogię.

Relacje funkcjonalne – ustalenie funkcji systemu prawnego i moralnego i wzajemnego wpływania jednego na drugi. Odpowiadają na pytanie: czy to, jakie jest prawo ma wpływ na moralność w państwie i odwrotnie?
Petrażycki – analizując stwierdził, że złe prawo karne demoralizuje społeczeństwo i odwrotnie.

4. Język prawny i język prawniczy

Język prawny – to język, w którym formułuje się normy prawne, teksty prawa obowiązującego; posługuje się nim prawodawca tworząc przepisy prawa.
Język prawniczy – metajęzyk w stosunku do języka prawnego. To język, w którym mówi się o języku prawnym. Oceniający język prawny, komentujący go. O języku prawnym mówią profesjonaliści związani z prawem, np. adwokaci, radcy prawni itp., doktryna, naukowcy.

Język potoczny – język powszechnej komunikacji, niejednoznaczny. Jego cechy to: naturalność, nieprecyzyjność, nieostrość, często domyślamy się znaczenia w sytuacji, obecność synonimów, wieloznaczeniowość.

Jednostka językowa złożona z kilku wyrazów stanowi tzw. wypowiedź formułowaną w danym języku. Wypowiedzi mogą pełnić następujące funkcje:
funkcje deskryptywną (opisową)
funkcje ekspresywną (emocjonalną, wyrażającą)
funkcja oceniając
funkcje sugestywną (stymulującą, wpływającą)
funkcje performatywne (faktyczną)

Rodzaje wypowiedzi:
Wypowiedzi opisowe – zdania w sensie logicznym np. „słońce świeci”; można stwierdzić, że jest prawdą lub fałszem; (funkcja opisowa)

Wypowiedzi oceniające – trudno zweryfikować naukowo, nie są w sensie logicznym np. „ładna jest teraz pogoda”; (funkcja oceniająca)

Wypowiedzi normatywne – powinnościowe; wypowiedzi tego typy formułują postulaty, polecenia, sugestie, rady. Spełniają funkcję sugestywną(stymulującą, wpływającą). Nie w sensie logicznym, nie można orzec czy są prawdziwe czy fałszywe.

Wypowiedzi celowościowe – są rodzajem wypowiedzi cennych. Wyrażają aprobatę lub dezaprobatę. Przedmiotem oceny nie jest stan rzeczy, ale środek prowadzący osiągnięcia konkretnego celu; np. gimnastyka jest korzystna dla zdrowia. W sensie logicznym, można sprawdzić prawdziwość lub fałszywość

Wypowiedzi performatywne (faktyczne)– akty konwencjonalne; zmienia się rzeczywistość za pomocą słów lub gestów (np. nadanie imienia, powołanie na stanowisko, głosowanie)

Język prawny – wypowiedzi normatywne pełniące funkcje stymulującą, sugestywną polegającą na wpływaniu na zachowanie adresata prawa.

Język prawniczy – wypowiedzi opisowe (funkcje deskryptywne, oceniające).

Semantyka zwrotów (sens znaczeniowy)
- język prawny bazuje na języku potocznym, choć jest od niego precyzyjniejszy; nie może być w nim synonimów itp. dlatego wprowadza się definicje legalne – wyjaśnienie sensu znaczeniowego, rozumienia zwrotu np. powód (osoba wnosząca powództwo do sądu). Często posiada on elementy języka sztucznego. A obecnie wiele słów języka potocznego pochodzi z języka prawa np. rękojmia, wstępni.
- Język prawniczy bazuje na języku profesjonalistów, grup zawodowych, posługuje się pewnym kodem znacznym dla np. „prawników”, znawców określonego prawa.

Składania – różnica języka prawnego i języka potocznego

5. Stosunek pojęć: norma prawna - przepis prawny

„Przepis prawny” i „norma prawna” to podstawowe pojęcia nauk prawnych. Nazwa „przepis prawny” występuje zarówno języku prawnym, tzn. języku tekstów prawnych, jak i w języku prawniczym, tj. w języku środowisk prawniczych. „Norma prawna” to termin właściwy wyłącznie dla języka prawniczego.

W rozważaniach prawoznawstwa wyodrębnia się pięć aspektów rozumienia relacji obu tych pojęć:
1) Przepis prawny – norma prawna jako pojęcia równoznaczne
Pozostałe aspekty stanowią o odrębności obu pojęć:
2) Przepis prawny jako pojęcie wyłączne
3) Norma prawna jako wypowiedź konstruowana z przepisów prawa
4) Norma prawna pojęcie pierwotne względem od przepisów prawa
5) Norma prawna jako znaczenie przepisu prawa

Ad 1) Przepis prawny – norma prawna jako pojęcia równoznaczne
przepis prawny i norma prawna to reguły zachowania wyodrębnione w tekście prawnym jako artykuł lub wypowiedź wchodząca w skład artykułu. Traktuje się je jako synonim.

Ad 2) Przepis prawny jako pojęcie wyłączne
Skoro nazwy „przepis prawny” i „norma prawna” oznaczają to samo-regułę zachowania, równie dobrze można używać tylko jednej z nich, ujmując wszystkie problemy prawne w kategoriach przepisów. W tekstach prawnych spotyka się wyłącznie określenia przepisu prawa.

Ad 3) Norma prawna jako wypowiedź konstruowana z przepisów prawa.
Przepis prawny jest rozumiany jako zwrot językowy zawarty w tekście prawnym.
Norma prawna to reguła zachowania zawierająca niezbędne elementy, skonstruowana na podstawie przepisów prawa (aparat pojęciowy wprowadzony przez znawców prawa).

Ad 4) Norma prawna pojęcie pierwotne względem od przepisów prawa
Prawo obowiązujące składa się z norm prawnych, a nie z przepisów prawa. Przepisy prawa to tylko techniczny środek służący do wyrażania norm prawnych. Normy prawne są, więc samodzielnie istniejącymi regułami zachowania.

Ad 5) Norma prawna jako znaczenie przepisu prawa
Norma prawna (reguła postępowania) stanowi treść prawa (przepisu prawnego), natomiast przepis prawny stanowi jego formę (zespół znaków).

Przepis prawny – jednostka techniczna aktu prawnego.
Norma prawna – jednostka logiczna aktu prawnego; wypowiedź wynikająca z zespołu znaków.

6. Budowa normy prawnej a budowa przepisu prawnego

Norma prawna jest jednostką logiczną konstruowaną z przepisów prawa.
Skonstruować normę na podstawie przepisów – to znaczy znaleźć spójne i stanowiące logiczną całość 3 elementy konstrukcyjne normy:
1. hipoteza – część normy określająca okoliczności w jakich ma zastosowanie (fakty prawne) i krąg adresatów (cechy generalne, abstrakcyjne) do których norma się odnosi.

Adresat może być określony jako adresat powszechny bądź jako adresat należący do określonej grupy zawodowej, społecznej (pod kątem pewnych cech rodzajowych, np. wiek, płeć).
Warunki określone w hipotezie są to tzw. fakty prawne - przewidziane przez hipotezę okoliczności, z którymi prawo wiąże skutki prawne (uprawnienia i obowiązki).
Wyróżniamy tu działania wolicjonalne – czynności prawne, podstawą jest oświadczenie woli dążąc do pewnych skutków; działania niezamiarowe – czyny zgodne (znalezienie rzeczy zgubionej) i sprzeczne (przestępstwa: zbrodnia, występki, wykroczenia) z prawem; podmiot nie dąży do osiągnięcia skutków prawnych, ale sprowadza na siebie skutki poprzez swe zachowanie; zdarzenia – fakty prawne, które nie zależą od woli i zachowania ludzi, z którymi prawo wiąże określone skutki prawne (katastrofa przyrodnicza, śmierć człowieka, narodziny, upływ czasu: nabycie pełnoletności, instytucja zasiedzenia czy przedawnienia).

2. dyspozycja – reguła powinnego zachowania się skierowana do adresata o ile znajduje się on w okolicznościach z hipotezy
Sprowadza się do zachowań będących obowiązkami podmiotów prawa lub do zachowań stanowiących ich uprawnienia (nakaz i zakaz – skutkiem prawnym jest wynikający obowiązek prawny określonego zachowania; dozwolenie – skutkiem jest uprawnienie).

3. Sankcja to konsekwencje prawne zachowania niezgodnego z obowiązkiem prawnym; określa rodzaj dolegliwości, jaka dotknie osobę, która będąc adresatem normy naruszy jej dyspozycję w warunkach określonych w hipotezie. (np. w prawie cywilnym: nieważność czynności prawnej)


Rozróżniamy następujące rodzaje sankcji prawnych:
Sankcja karna (np. eliminacja ze społeczeństwa ;-)
Sankcja egzekucyjna (np. eksmisja lokatora)
Sankcja nieważności czynności prawnej (np. unieważnienie związku małżeńskiego zawartego z bigamistą)

Poglądy na budowę normy prawnej:
- struktura jednoelementowa
Normą prawną wg zwolenników tej koncepcji jest każda wypowiedź zaczerpnięta z tekstu prawnego, która wskazuje sposób powinnego zachowania się; zatem zupełnie wystarczającym elementem normy prawnej jest dyspozycja o ile zawarta jest w przepisie prawnym.

- struktura dwuelementowa
Wg tej koncepcji wypowiedź języka prawnego, aby mieć cechy normy prawnej musi składać się z dwu elementów. Rozbieżność stanowisk w określeniu, jakie to mają być elementy. W każdej normie prawnej elementem niezbędnym jest hipoteza łącznie, z którą występuje dyspozycja (prawo cywilne) lub sankcja (prawo karne)

- struktura trójelementowa (socjalizm; każdy z elementów jest traktowany jako konieczny składnik; hipoteza dyspozycja sankcja

- koncepcja norm sprzężonych
Całość tworzą 2 normy: norma sankcjonowana – jest pierwotną normą skierowaną do pewnej kategorii adresatów, określonych rodzajowo (adresat pierwotny)+warunki, w których jest mu coś nakazane, dozwolone jest określona w hipotezie; dyspozycja normy sankcjonowanej określa treść nakazu, zakazu formułuje regułę powinnego zachowania się;
Norma sankcjonująca – stanowi normę posiłkową. Skierowana jest do organów państwa (adresat wtórny). Uruchomiona zostaje tylko wtedy, gdy naruszona jest norma sankcjonowana. Hipoteza zawiera warunki naruszenia przez adresata norm sankcjonowanych a dyspozycja zawiera reguły zachowania konkretnego organu władzy w celu nałożenia określonej sankcji na tego, kto naruszył normę sankcjonowaną

Przepisy prawne są ustanawiane mocą normatywnych aktów prawnych. Są to wypowiedzi językowe, zdaniokształtnej, stanowiące całość gramatyczną, zawarte w tekstach prawnych.
Budowa przepisu prawnego:
1) poprzednik – wymienia lub określa okoliczności z którymi należy wiązać skutki prawne w sposób graficzny;
2) następnik – ustala skutki prawne, jakie powinno być wiązane z okolicznościami wymienionymi w poprzedniku. Skutki te sprowadzają się do wskazania, jak dany podmiot powinien się zachować.
3) funktor normotwórczy - to odpowiedni zwrot językowy wiążący w całość obydwa wymienione wyżej człony przepisu prawa. Zwroty te nadają wypowiedziom zawartym w aktach prawnych charakter reguł wyznaczających postępowanie.

7. Rodzaje norm i przepisów prawnych

Normy prawne wg kryterium:
a) jaka reguła jest zawarta w dyspozycji (kryterium treści przepisu prawa):
- nakazu
- zakazu;
- dozwolenia (uprawniające)
b) stopień szczegółowości:
- „lex generalis” – norma ogólna „kto zabija podlega karze...”;
- „lex specialis” – norma szczegółowa; np. zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem, z użyciem broni palnej, itd.
c) charakter obowiązywania:
- „ius cogens”- bezwzględnie stosowana, nie pozostawiają adresatowi możliwości wyboru (nakaz, zakaz);
- „ius dispositivum”- względnie stosowane, typowe dla prawa cywilnego (zasada swobody umów gdzie strony mogą ułożyć stosunek prawny dowolnie w granicach prawa; oparte na dozwoleniu).

Przepisy prawne:
Wg stopnia dokładności:
a) – konkretne – to przepis prawny, który bezpośrednio i w sposób pełny ( kompletny i wyczerpujący) określa sposób postępowania; zawarta jest w nich norma konkretna;
- odsyłające – w treści odsyłają do innych przepisów już istniejących, moralności, kodeksów etyki zawodowej;
- blankietowe – odsyłają do prawa, które jeszcze nie obowiązuje, które będą w przyszłości; powstają poprzez opóźnienie legislacyjne – opóźnia się wydanie określonego przepisu prawnego w wyniku, czego powstaje luka prawna tzw. swoista luka w prawie

b) - proste – poprzednik sformułowany jest tak, że zawarty jest jeden fakt prawny;
(np. Żołnierz, który dopuszcza się czynnej napaści na przełożonego podlega karze aresztu wojskowego lub pozbawienia wolności do 3 lat; art. 315 1 kk.)
- złożone – kilka sytuacji faktycznych;
(np., Kto podrabia lub przerabia polski lub obcy pieniądz albo dokument na okaziciela uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej…; art. 310 1 kk.)

c) - pierwszego stopnia – pierwotne (konkretne), które z określonymi faktami wiążą bezpośrednio skutki prawne;
- drugiego stopnia – pochodne (przepisy o przypisach; odsyłające)do tej kategorii zaliczamy: przepisy przejściowe, przepisy uchylające;

8. Akt prawny - pojęcie i budowa

Akt prawny – dokument wdany przez kompetentny organ władzy publicznej złożony z przepisów prawnych wyrażających normy prawne.
Budowa aktów prawnych (według zasad racjonalnego prawotwórstwa – prawo ma być tworzone zgodnie ze schematem):
1. nagłówek - (rodzaj aktu, dzień uchwalenia, przedmiot normowania);
2. arenga, preambuła – wstęp do aktu prawnego (w aktach wyższego rzędu);
3. wskazanie podstawy prawnej (nie w konstytucji i ustawach);
4. część zasadnicza (artykuły, paragrafy):
- cz. ogólna (zasady prawa, normy najważniejsze dla całego aktu);
- cz. szczegółowa;
- przepisy końcowe (data wejścia w życie).
5. podpis osoby kompetentnej
Akt prawny uzyskuje moc obowiązującą o ile zostanie należycie ogłoszony, tj. opublikowany w specjalnie do tego celu powołanych wydawnictwach: w „Dzienniku Ustaw” albo „Monitorze Polskim”.

Obowiązujące akty prawne:
- konstytucja
- ustawy
- ratyfikowane umowy międzynarodowe
- rozporządzenia, zarządzenia
- akty prawa miejscowego.
Najważniejszym aktem prawnym jest Konstytucja.
Konstytucja – ustawa zasadnicza o cechach:
- szczególna treść – materia konstytucyjna: ustrój państwa, władze państwowe, wolności obywatelskie, symbol; nowe kwestie – konstytucjonalizacja;
- szczególna forma (sposób) uchwalania i zmiany – Zgromadzenie Narodowe za pomocą demokracji pośredniej ale poprzez potwierdzenie naszej woli jako referendum; tworzenie konstytucji za pomocą procedury kwalifikowanej 2/3 głosów i polowa posłów i senatorów);
- szczególna moc obowiązywania – normy niższego rzędu mają być zgodne z konstytucją.
Ustawy maja charakter norm samoistnych (w sposób pierwotny regulują dane kwestie).

9. Stosunek prawny - pojęcie i klasyfikacja


Stosunek prawny – specyficzny stosunek społeczny określony w przepisach prawa (normach prawnych). Zachodzi między określonymi podmiotami prawa, powodem jego powstania jest zaistnienie pewnego faktu prawnego. Ulega on modyfikacji lub wygaśnięciu w skutek nie zaistnienia, likwidacji faktu prawnego.
Między podmiotami prawa w skutek zaistnienia faktu prawnego powstaje więź prawna – kombinacja uprawnień i obowiązków dotyczących określonych podmiotów.

Elementy stosunku prawnego:
- podmioty (osoby fizyczne i prawne; strony stosunku prawnego)
- przedmioty (treść stosunku prawnego = więź prawna, uprawnienia i obowiązki; np. przeniesienie własności)




Klasyfikacja ze względu na gałąź, której dotyczy norma prawna:

a. S. cywilnoprawne – podstawą jest Kodeks cywilny (zobowiązania), kodeks rodzinny i opiekuńczy (opieka, małżeństwo). Specyfiką jest to, że podmioty są równouprawnione, równorzędność stosunków (żaden z podmiotów nie może narzucić warunków, np. umowy dla drugiej strony);

b. S. administracyjnoprawne – regulacje w ustawach i rozporządzeniach. Brak równouprawnienia podmiotów; jedną ze stron jest, bowiem zawsze organ administracji państwowej, wyposażony w uprawnienia władcze. Narzuca swą wolę jednostronnie, druga ze stron jest podporządkowana i nie ma wpływu na kształtowanie treści tego stosunku. (Np. wezwanie obywatela do odbycia obowiązkowej służby wojskowej)

c. S. prawnokarne – kodeks karny; organ władz państwowych narzuca wolę, np. jednostce, gdy zostaje naruszony zakaz lub nakaz z normy prawa karnego materialnego;

d. S. mieszane – elementy s. cywilno-prawnych i administracyjno-prawnych (na gruncie prawa pracy – kodeks pracy);
- umowa pracodawca – pracownik;
- potem s. pracy gdzie pracownik jest podporządkowany pracodawcy.

10. Fakty prawne

Fakty prawne – wszelkie okoliczności wymienione w przepisach prawa (hipoteza normy prawnej), które pociągają za sobą skutki prawne, tj. powodują powstanie, zmianę, wygasanie uprawnień i obowiązków.
Poprzez fakty prawne dokonuje się realizacja konkretnego stosunku prawnego i jednostkowa realizacja normy prawnej. Nie każdy fakt prawny powoduje powstanie stosunku prawnego, jednak każdy stosunek prawny tworzy się lub zmienia w wyniku zaistnienia takiego faktu.

Najogólniej wszelkie fakty prawne dzielimy na:
1. Zdarzenia prawne
2. Działania prawne

Ad 1) Zdarzenia prawne – określa się tak okoliczności, niezależne od zachowania podmiotów, a które wywołują określone skutki prawne. Do tej kategorii zaliczamy: śmierć, urodzenie, upływ czasu, klęski żywiołowe.

Ad 2) Działanie prane – to fakty prawne zależne od działań ludzkich i wywołujące przewidziane prawem skutki prawne. Dzielimy je na: wolicjonalne (zamiarowe) i niezamiarowe.
Działania wolicjonalne – celowe i zamierzone zachowanie podmiotów prawa nastawione na wywołanie określonych skutków prawnych; wyróżnia się 3 kategorie:
· Czynności prawne – wywołanie skutków prawnych poprzez moc prawną odpowiednich oświadczeń woli (np. testament)
· Orzeczenia sądowe – rozstrzygają spory o charakterze prawnym (kończą proces stosowania prawa przez sądy)
· Decyzje administracyjne – indywidualne akty stosowania prawa wydawane przez organy administracji państwowej.

Działania niezamiarowe – zachowanie podmiotu prawa, które rodzi skutki prawne, chociaż do ich wywołania podmiot nie dążył. Zalicza się: czyny zgodne z prawem (np. znalezienie rzeczy zgubionej) czyny niezgodne z prawem (przestępstwa, wykroczenia, tzw. delikty prawa cywilnego)

FAKTY PRAWNE


Zdarzenia prawne Działania prawne



Działania wolicjonalne Działania niezamiarowe

Czyny zgodne Czyny niezgodne
z prawem z prawem

Czynności prawne Decyzje administracyjne Orzeczenia sądowe


11. Pojęcie osoby fizycznej jako podmiotu stosunków prawnych

Osoba fizyczna – każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci. Są jednak wyjątki rozszerzające (ktoś, kto nie jest człowiekiem z punktu widzenia prawnego może być podmiotem prawa; np. prawo spadkowe mówiące o tym, że płód w łonie matki – nasciturus, może dziedziczyć o ile nie urodzi się martwe) i zawężające (uznanie osoby za zmarłą na podstawie orzeczenia sądowego – fakt zaginięcia 10 lat).
Cechy osób fizycznych:
- zdolność prawna – zdolność do bycia potencjalnym podmiotem stosunku prawnego (każdy człowiek); przyrodzona naturalna cecha człowieka; niezależnie od kondycji finansowej i umysłowej.
- zdolność do czynności prawnych – zdolność do tego aby za pomocą składanych przez siebie oświadczeń woli kształtować swoją sytuację prawną; nabywać uprawnienia, zaciągać zobowiązania swoim działaniem można modyfikować stosunki cywilnoprawne. Wyróżniamy:
· Pełna zdolność do czynności prawnych
· Brak zdolności do czynności prawnych
· Ograniczona zdolność do czynności prawnych
Pełna zdolność do czynności prawnych - warunkami są: wiek 18 oraz brak ubezwłasnowolnienia wydanego przez orzeczenie sądowe Wcześniejsze uzyskanie zdolności do czynności prawnych może uzyskać np. kobieta po zawarciu związku małżeńskiego przed 18 okiem życia.
Pełna zdolność – wszystkie czynności z wyjątkami (np. kandydowanie na posła-21, senatora-30, prezydenta-35).
Przymus adwokacki – czynności procesowe; aby dane czynności zostały wykonane mają być wykonywane przez adwokata, radcę prawnego.
Kasacja – środek zaskarżania (od wyroku; wnoszona przez adwokata itp.).

Ograniczona zdolność do czynności prawnych dotyczyć może: osób 13-18 lat i ubezwłasnowolnionych częściowo przez sąd. Jest tu duża samodzielność, nie można jednak np. spisać testamentu. Jeśli dana czynność prawna zwiększa nasze uprawnienia lub obniża obowiązki to mogą być te czynności wykonywane samodzielnie, jeśli jest odwrotnie muszą być wykonywane przez przedstawiciela ustawowego: rodzice, kurator, opiekunowie.
Czynności prawne kulejące – zastrzeżona dla osób ograniczonych w zdolności prawnej, gdzie potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego.

Brak zdolności – od urodzenia do 13 lat i ubezwłasnowolnienie całkowite przez sąd. Nie mogą samodzielnie dokonywać czynności prawnych, wszystko przez przedstawiciela ustawowego. Wyjątkiem jest to, że mogą samodzielnie dokonywać czynności prawnych życia codziennego (zakupy, zamiana, pożyczka).

Przy ograniczonej zdolności i przy jej braku obowiązuje zasada ochrony słabszych.

Osoba fizyczna nie musi działać samodzielnie i osobiście, lecz może za pomocą przedstawiciela. Przedstawicielstwo:
a) ustawowe – osoba działająca w czyimś imieniu i na jego korzyść co wynika z ustawy; zawsze osoba z pełną zdolnością do czynności prawnych;
b) pełnomocnictwo – umocowanie do działania w cudzym imieniu i na jego rzecz, wypływa z oświadczenia woli(zamiar ma dotrzeć do osoby reprezentującej nas). Forma pełnomocnictwa wynika z czynności, dla której ma być ono sporządzone. Wyróżniamy:
- p. ogólne (rodzajowe) – do dokonania pewnego rodzaju czynności prawnej;
- p. szczegółowe – szczególny rodzaj czynności (np. p. procesowe);
- p. do dokonania określonej czynności prawnej – jedna czynność.
Pełnomocnikiem może być osoba z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych.

12. Charakterystyka osoby prawnej jako podmiotu stosunków prawnych

Osoba prawna traktowana jest z jednej strony jako twór nierealny a z drugiej jako twór organizacyjny bazujący na substracie osobowym (odpowiednikiem są ludzie, całość złożona z ludzi) lub majątkowym (najważniejszy jest majątek, którym posługują się ludzie).

Osoba prawna wg ustawodawcy to:
- Skarb Państwa – wyodrębniony majątek i jednostki organizacyjne (statio fisci), które same w sobie nie mają osobowości prawnej, ale działają w imieniu państwa, na jego rzecz i państwo ponosi za nie odpowiedzialność (Rada Ministrów); autonomia finansowa państwa
- Jednostki organizacyjne, którym prawo przyznaje osobowość prawną – osoby prawne komunalne (gmina, powiat, województwo, partie polityczne, spółka np. cywilna).

Osoby prawne dzielimy na typy:
- stowarzyszenia (korporacje) – działają dla określonej liczby członków w ich imieniu i na ich rzecz (substrat osobowy);np. partia polityczna
- fundacje (zakłady) – bazuje na substracie majątkowym, założyciel wykłada majątek na pewien cel i korzystają osoby trzecie (tzw. destynatariusze); np. biblioteka, szkoła wyższa.

Sposób powstawania osób prawnych:
tryb rejestracyjny – założyciele mają obowiązek powiadomić właściwy organ o zamiarze powołania osoby prawnej, ten zaś nie może odmówić zarejestrowania takiej osoby, jeśli uwzględniono wymogi stawiane przez przepisy; w takim trybie powstają np. spółki handlowe
tryb ustawowy (erekcyjny) – osoba prawna jest powoływana do życia przez państwo, za pomocą odpowiedniego aktu prawnego np. uchwalonej ustawy (np. uniwersytet);
tryb koncesyjny – powstaje osoba prawna z inicjatywy założycieli. Koniecznym warunkiem jest jednak zezwolenie (koncesja) właściwego organu państwa. Tak powstają m.in. stowarzyszenia.

Zdolność prawna jest tu łączna ze zdolnością do czynności prawnych (w momencie bycia zarejestrowanym) – zdolność do bycia podmiotem pewnych praw i obowiązków oraz być zdolnym do pewnych czynności prawnych (ustawowe ramy uzupełnione statutem prawnym).
Pewne stosunki są wyłączone z zakresu czynności prawnych.

Osoba taka działa poprzez swoje organy lub reprezentanta (prokurent). Prokura to pełnomocnictwo dla reprezentanta spraw spółki.

13. Zasady prawa

Zasady prawa stanowią fundament całego porządku prawnego państwa. Najogólniej przez ten termin należy rozumieć normy prawne, a także uznane konsekwencje tych norm, które w danym systemie prawa mają charakter zasadniczy. Są to normy, które mają szczególne miejsce w hierarchicznej strukturze systemu prawa. Duża część z nich jest zawarta w konstytucji. Do zasad wyróżnionych w najwyższych aktach prawnych demokratycznych państw zaliczyć można zasady:
· równości prawnej
· wolności
· praworządności
· suwerenności narodu
· konstytucjonalizmu
· podziału władzy
· tolerancji
· pluralizmu
Zasady prawne odnaleźć można także w innych aktach prawnych. Są to norm ustawowe o największym stopniu generalności. Poprzedzają one i wyznaczają normy szczegółowych regulacji. Wpływają na kształt instytucji prawnych.

Zasady prawne kształtowały się stopniowe. Źródeł wielu z nich należy szukać w prawie rzymskim. Oto kilka przykładów:
1) Zasada „preasumptio boni viri” (domniemanie dobrej wiary) jest fundamentalną regułą prawa, oznaczającą przypisywanie z założenia dobrych intencji. Szczególna postacią tej zasady jest w prawie karnym domniemanie niewinności oskarżonego. Oznacza to wówczas, że oskarżonego nie można uznać winnym, dopóki nie udowodni mu się jego winy.
2) Zasada „in nubio pro reo” wskazuje na konieczność rozstrzygania na korzyść oskarżonego wątpliwości powstałych powstałych toku postępowania
3) Zasada :nullum crimen, nulla poena sine lege” to podstawowa zasada prawa karnego materialnego. Oznacza, że odpowiedzialność dotyczy jedynie czynów uznanych za przestępstwo przez ustawę obowiązującą w czasie miejscu ich popełnienia
4) Zasada „res iudicata – ne bis In idem procedatur” – nie można dwukrotnie karać za ten sam czyn
5) Zasada „ignorantio iuris nocet” – oznacza, że nie można tłumaczyć się nieznajomością prawa, nie zwalnia ona bowiem od odpowiedzialności (nieznajomość prawa szkodzi)
6) Zasada „lex retro non agit” – prawo nie działa wstecz.


14. Pojęcie systemu prawa – jeden z systemów normatywnych regulujących zachowania człowieka

Jest to najbardziej doniosły w państwie system, gdyż stoi za nim obowiązek podporządkowania państwu. To całość składająca się z norm prawnych (elementy) – abstrakcyjnych i generalnych (w sposób ramowy określają postępowanie w hipotetycznych sytuacjach do określonego adresata). To system zinstytucjonalizowany.
Nie należą tu normy indywidualne i konkretne (powstają na podstawie norm prawnych w wyniku stosowania prawa).

System prawa można sklasyfikować jako s. sztuczny i nominalny.

Systemy dzielimy na:
d) naturalne (powstają w sposób naturalny niezależnie od człowieka, np. galaktyka) i sztuczne (stworzone przez ludzi, np. maszyny);
e) realne (istniejące namacalnie w sferze bytu) i nominalne (zbudowane z pojęć; abstrakcyjne, np. system filozoficzny).

Powiązania między normami w systemie prawnym:
a) treściowe
- wskazuje się na fakt wspólnej siatki pojęciowej (wyodrębnia się uniwersalny język prawny);
- występowanie pewnych pojęć do innych systemów normatywnych (klauzule generalne);
- istnienie w systemie prawnym zasad prawa (fundamentalne normy na gruncie danego aktu, całego prawa; o charakterze nadrzędnym np. konstytucja z zasadami równości, swobody umów, procesowymi, domniemania niewinności, prawo nie działa wstecz);
b) formalne – zawsze norma niższego rzędu powinna być wydana na podstawie formalnego upoważnienia zawartego w normie wyższego rzędu (wymogi formalne)
c) powiązania hierarchiczne – materialno- formalne (treściowe i formalne).

Modele systemów prawa:
- statyczny –powiązania treściowe;
- dynamiczny – powiązania formalne;
- dynamiczno – statyczny.

Podział norm prawnych (sposób uporządkowania wg gałęzi):
- pionowa – do jakiego aktu należą;
- pozioma struktura prawa - podział prawa na gałęzie;
Z punktu widzenia zakresu regulowanego przez normy prawne (prawo karne, pracy).
W starożytności Ulpian podzielił je na:
- p. publiczne – normy prawne które dotyczą interesu wszystkich, czyli interesie państwa (ogólnego, społecznego). Regulują relacje między organami władzy publicznej i relacje między jednostką a państwem (władztwo państwowe); p. konstytucyjne, karne, podatkowe;
- p. prywatne - zespół norm regulujących relacje między jednostkami, dotyczy zakresu indywidualnego jednostkowego (równouprawnienie podmiotów); p. cywilne, rodzinne i opiekuńcze.

Podział na prawo:
- materialne – normy regulujące stosunki prawne, cywilno-prawne (k. cywilny) regulacja merytorycznej treści stosunków społecznych, uprawnień i obowiązków podmiotów prawa przez ewentualne sankcje za ich przekroczenie (charakter pierwotny)
- formalne (proceduralne, procesowe) – zespół norm regulujących sposób dochodzenia praw przed sądami (tryb postępowania) o ile dochodzi do problemu i sposób działania sądów (k. postępowania cywilnego), charakter wtórny względem prawa materialnego.

System prawny w państwie demokratycznym:
- hierarchiczny (wpływa na tzw. pionową strukturę systemu prawa)
- zupełny (tzn. każda sprawa domagająca się rozstrzygnięcia ma swój odpowiednik w normie prawnej)
- niesprzeczny (system powinien stanowić całość zachowującą wewnętrzną koherencję).

15. Zasada hierarchiczności systemu prawa

Normy prawne systemu prawa muszą być ułożone wg pewnej hierarchii:
- n. wyższego rzędu
- n. niższego rzędu – podstawą są n. wyższe, zgodność treściowa (trybunał konstytucyjny).
Hierarchiczność aktów prawnych odpowiada hierarchii źródeł prawa (konstytucja, ustawy i ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia, prawo lokalne).

Źródła prawa (systemu prawa):
- p. stanowione – Europa; tylko akty prawne są źródłem prawa;
- p. zwyczajowe (mieszane, common law)– państwa anglosaskie; obok aktów prawnych są też zwyczaje prawne, konwenanse konstytucyjne, precedensy.
Źródła prawa w sensie prawniczym – to na podstawie, czego może zapaść rozstrzygnięcie indywidualne (norma prawna z aktu prawnego).

Jest konsekwencją przyjęcia pewnych kryteriów hierarchicznych:
· podmiotowe – postulat żeby określony organ tworzył określony akt prawny(hierarchia podmiotów i organów władzy państwowej o określa kompetencje);
· przedmiotowe – określone sprawy czy obszary regulacji prawnej odnoszą się do określonych szczebli hierarchii aktów prawnych, tzn. materia spraw (ważność) wyznacza miejsce w hierarchii aktów (norm) prawnych; np. ustrój określa konstytucja.



16. Zasada niesprzeczności systemu prawa

Postulat:
1. do twórcy prawa żeby tworzył normy prawne niesprzeczne treściowo, spójne, konkretne
2. szczególnie do stosującego prawo – organu administracyjnego, sędziów w sprawie eliminacji sprzeczności w prawie, w praktyce stosowania prawa.

Rodzaje sprzeczności (kolizji norm prawnych):
a) logiczna – w treści jednej normy jest nakaz a w drugiej zakaz;
b) przeciwieństwo logiczne – dyspozycja jednej normy że zawarty jest w niej nakaz a w drugiej zawarty jest zakaz innego postępowania;
c) sp. prakseologiczna – sytuacja kiedy działając zgodnie z dyspozycją jednej normy nie możemy ustalić zaistnienia skutków przewidzianych w drugiej normie

Reguły kolizyjne – usuwanie sprzeczności:
a) I stopnia – usuwanie prostych sprzeczności
- hierarchiczności – wybieranie norm wyższego rzędu przy usuwaniu sprzeczności; „lex superior derogat legi inferiori” (norma wyższa uchyla normę niższą);
- merytoryczna (szczegółowości) – wybór normy szczególnej nad ogólną; „lex specialis derogat legi generali” (norma szczegółowa uchyla normę generalną);
- temporalna (czasowości) – wybór normy późniejszej na wcześniejszą; „lex posterior derogat legi priori” (norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą).
b) II stopnia – metareguły kolizyjne (kolizja między regułami kolizyjnymi)

1. Konflikt między regułą hierarchiczności a regułą merytoryczną
Dochodzi do niego, gdy jedna z norm sprzecznych treściowo jest normą wyższą i jednocześnie normą ogólną, druga zaś normą szczegółową niższego rzędu. Przy rozstrzyganiu takiej kolizji ponownie dominuje reguła hierarchiczności. Norma wyższa, mimo że ogólna uchyli normę niższą, chociaż szczegółową

2. Konflikt między regułą hierarchiczności i temporalną
Wtedy, gdy mamy dwie normy prawne, z których jedna jest wyższą i została wydana wcześniej, druga zaś jest niższą i została wydana później. Normy te są sprzeczne treściowo. Przy rozstrzyganiu pierwszeństwo zawsze ma reguła hierarchiczna. Norma wyższa pomino że wcześniejsza uchyla normę niższą mino że późniejszą

3. Konflikt między regułą merytoryczna i temporalną
Konflikt między normą wydaną wcześniej a zarazem szczegółową oraz normą ogólną wydaną później (obie normy są tego samego stopnia). Należy w takim przypadku stosować regułę merytoryczną, czyli norma szczegółowa mino, że wcześniej wydana uchyla normę ogólną wydaną później.




17. Zasada zupełności systemu prawa

Polega na tworzeniu systemu prawa zupełnego, na uregulowaniu wszystkich sytuacji ważnych z punktu widzenia prawnego. Tworzenie prawa, aby nie było braków unormowań prawnych (luki prawne).
Skierowane głównie do stosującego prawo – uzupełnianie braków w prawie.
Luki w prawie są lukami pozornymi (spostrzeżona luka musi być wypełniona).

Rodzaje:
o extra legem – najbardziej wyrazista, brakuje normy prawnej bezpośredniej (która nakładałaby pewne prawa i obowiązki) a sytuacja jest ważna z punktu widzenia prawa (w prawie brak regulacji prawnej). Dochodzi do skutków negatywnych – brak uprawnień i obowiązków w związku z brakiem normy bezpośredniej. Powinno być zastąpione skutkami pozytywnymi wynikającymi z norm bezpośrednich.
o intra legem – żeby mogło być wydane rozstrzygnięcie, sąd musi doprecyzować normę bezpośrednią regulującą daną sytuację (mało precyzyjne sformułowania języka prawniczego;terminy wartościujące)
o conra legem – jest norma bezpośrednia i skutki pozytywne które w danej sytuacji wydają się być nieodpowiednie (negatywne). Dlatego dane skutki pozytywne zastępuje się innymi skutkami pozytywnymi.
o techniczna luka w prawie – zapis normy jest tak sformułowany że sędzia ma wątpliwości co do znaczenia niektórych słów, znaków itp.
o swoista luka w prawie – zbliżona do extra legem co wynika z przepisów blankietowych (odsyła do przyszłych aktów); brak normy bezpośredniej.

Rodzaje wnioskowania (rozumowania, argumentacji) prawniczego (r. inferencyjne)- usuwania luk w prawie
a) per analogiam = a simili (na zasadzie podobieństwa):
o analogia legis – na zasadzie podobieństwa z ustawą
o analogia iuns – na zasadzie podobieństwa z zasadami prawa
Stan faktyczny unormowany (prawo wiąże jakieś skutki prawne) = stan faktyczny nienormowany (podobny do unormowanego).
Skutki z sytuacji unormowanej są przenoszone na sytuację nienormowaną a podobną – powstaje norma pośrednia wydedukowana. Zakazana jest analogia w prawie karnym.
b) a contrario – z przeciwieństwa. Dość ryzykowne, wniosek może okazać się błędny. Stan faktyczny z pewnymi skutkami unormowanymi = stan z innymi cechami niż stan pierwszy. Skutki nie mogą być przeniesione z 1 na 2. Np. nie można dochodzić roszczeń majątkowych, jeżeli nie dochodzi się jednocześnie ustalenia ojcostwa
c) a fortriori („tym bardziej”)
o a maiori ad minus – z uzasadnienia mocniejszego na słabsze (jeśli wolno więcej to tym bardziej można mniej: nakaz lub dozwolenie); np. skro sąd jest uprawniony do pozbawiania kogoś władzy rodzicielskiej to tym bardziej może tę władzę ograniczyć; lub kto ma obowiązek utrzymania dziecka, tym bardziej ma obowiązek zaopatrzenia go w ubranie.
o a minon ad maius – ze słabszego na silniejsze (nie można miej to nie można więcej: zakaz); np. skoro po drodze rowerowej nie może jechać 2 rowerzystów obok siebie to tym bardziej nie może jechać t3.
Jeśli nakazany jest cel to dozwolone są środki, które do tego celu prowadzą.

18. Wykładnia prawa - pojęcie i klasyfikacja

Wykładnia prawa – proces ustalania znaczenia przepisu prawnego, interpretacja tekstów prawnych mająca na celu ustalenie rzeczywistego znaczenia przepisów i sformułowanie na ich podstawie określonej normy postępowania (traktowana jako proces interpretacji oraz jako rezultat tego procesu).

Rodzaje:
a) ze względu na podmiot:
o autentyczna – dokonuje jej twórca prawa, może ustanowić sens znaczeniowy przepisu zgodnie z wnioskowaniem „a maiori ad minus”. Posiada powszechną moc wiążącą – ustalenia obowiązują wobec wszystkich podmiotów (erga omnes).
o legalna (delegowana, z upoważnienia) – dokonują organy upoważnione do tego typu działania; podstawą do działania są tu przepisy prawne mówiące o uprawnieniach poszczególnych organów (np. Trybunał Konstytucyjny, sądy i organy administracyjne),nie posiada powszechnej mocy wiążącej, ma moc ograniczoną. Proces stosowania prawa – ma zapaść rozstrzygnięcie indywidualne, ale musi być podstawa prawna, odpowiednia norma prawna.
o Doktrynalna (naukowa) – dokonuje jej doktryna – teoretycy prawa (profesorowie itp.). formalnie nie ma żadnej mocy wiążącej.
W jej ramach dodatkowo można wyróżnić wykładnię prywatną która dokonywana jest przez nas przy czytaniu danego przepisu prawnego.
Autentyczna i legalna nazywane są wykładnią operatywną.

b) ze względu na moc wiążącą:
o powszechna moc wiążąca;
o ograniczona moc;
o brak mocy;
c) ze względu na przebieg procesu interpretacji:
o językowa – wyjaśnianie sensu znaczeniowego przepisu w oparciu o reguły językowe;
o systemowa - wyjaśnianie sensu znaczeniowego przepisu ze względu na miejsce w systemie prawnym;
o funkcjonalna - wyjaśnianie sensu znaczeniowego przepisu w oparciu o odniesienie do innych poza prawnych reguł postępowania;
d) kryterium wyniku (rezultatu) wykładni:
o literalna (dosłowna) – wynik w postaci ustalenia dokładnego, dosłownego sensu znaczeniowego zwrotów zawartych w przepisie
o rozszerzająca (sens znaczeniowy przepisu w zakresie szerszym od dosłownego) lub zawężająca (węższy sens znaczeniowy od dosłownego)
e) – sensu stricte (wykładnia językowa, systemowa, funkcjonalna – proces interpretacji)
o sensu largo – proces interpretacji + reguły egzegezy (reguły inferencyjne + reguły kolizyjne).

Metareguły wykładni (wskazówki, określony sposób przeprowadzania procesu interpretacji prawa jako całości):
o wykładnia dokonywana w określonej kolejności (językowa, systemowa, funkcjonalna);
o w przypadku ustalania różnych sensów znaczeniowych interpretator ma obowiązek przyjąć sens znaczeniowy z wykładni funkcjonalnej;
o wykładnia sensu largo może być przeprowadzana po przeprowadzeniu wykładni sensu stricte.
Teorie wykładni (kiedy dokonać wykładni, kiedy jest potrzebna):
o t. derywacyjna – w. należy dokonywać zawsze w każdym momencie, przepis to co innego niż norma prawna;
o t. klaryfikacyjna – potrzebna gdy przepis i jego zwroty budzą wątpliwości, norma nie wynika wprost z przepisu („to co jasne nie wymaga interpretacji”), synonim przepisu i normy.

19. Wykładnia językowa

Uwzględnia specyfikę języka prawniczego.
Szereg dyrektyw wykładni języka ma twórca prawa:
o domniemania języka potocznego – większość zwrotów języka prawnego ma być tożsamymi ze zwrotami języka potocznego , „interpretator powinien nadać dla danego zwrotu taki sens znaczeniowy jaki ten zwrot posiada w języku potocznym chyba że co innego wynika z przepisu prawnego” (kategorie prawne szczególne, pojęcia prawne);
o domniemania uniwersalnego języka prawnego – „interpretator ma po odrzuceniu domniemania języka potocznego nadać dla danego zwrotu taki sens znaczeniowy jaki funkcjonuje w języku prawnym chyba że co innego wynika z przepisu” (konkretny akt prawny, należy przyjąć „sens znaczeniowy zwrotu na gruncie specyficznego języka prawnego”);
o kompletności – „nakazuje interpretatorowi żeby uwzględniał w procesie interpretacji wszystkie elementy przepisu prawnego” (każdy zwrot języka prawnego coś znaczy)
o tożsamości znaczeniowej – „nakazuje interpretatorowi żeby równobrzmiące i równokształtne zwroty były jednakowo wyjaśniane w obrębie jednego aktu”.
Rezultatem jest wykładnia literalna.

20. Wykładnia systemowa

W szczególności przy interpretacji należy wziąć pod uwagę zasady prawa: niesprzeczności, zupełności, hierarchiczności.
o Dyrektywa niesprzeczności – „interpretator ma dokonać ustalenia sensu znaczeniowego przepisu, aby nie był on sprzeczny z sensem znaczeniowym innych przepisów systemów prawa”.
Zasady prawa – fundamentalne normy na gruncie prawa (w części ogólnej aktu prawnego). Powinny być odpowiednio traktowane przy interpretacji.
Instytucje prawne – zespoły norm dotyczące określonych stosunków prawnych (np. własności- zasada szczególnej ochrony własności).

Zasady są bardzo ważne, o czym świadczy waga zasad prawa przy interpretacji:
o priorytetu zasad prawa – w przypadku ujawnienia się sprzeczności między sensem znaczeniowym przepisu a adekwatną zasadą prawa do przepisu należy przyjąć sens znaczeniowy przyjęty dla zasad prawa;
o korelacji systemu prawa – w razie wątpliwości należy przyjąć sens znaczeniowy odpowiedni dla zasady prawa;
o normatywności zasad prawa – jeśli interpretator powołuje się na jakąś zasadę prawa, musi podać źródło gdzie zawarta jest norma prawna o charakterze zasady prawnej.
Dyrektywa uwzględniania systematyki wewnętrznej aktu prawnego- „interpretator ma uwzględnić położenie przepisu w systemie wewnętrznym aktu”;
jeśli leży on w części szczegółowej należy go odnieść do zasad prawa,
a jeśli leży w części ogólnej może być on zasadą prawa (należy sprawdzić).
Rezultatem jest wykładnia rozszerzająca lub zawężająca w stosunku do wykładni językowej

21. Wykładnia funkcjonalna

„Interpretator ma patrzeć na całą otoczkę systemu prawnego” (przejście do innych systemów normatywnych). Najczęściej odwołuje się interpretator do norm moralnych i obyczajowych.
Modele wykładni (jak ma być prowadzona):
o w. statyczna – „interpretator ma nadać sens znaczeniowy zgodnie z wolą historycznego twórcy prawa”;
o w. dynamiczna – „interpretacja sensu znaczeniowego przepisu tak aby uwzględnić wolę aktualnego twórcy prawa” (co chciałby dzisiaj uzyskać).
Dyrektywy:
o słuszności (uwzględnianie ocen pozaprawnych) – „Interpretator ma wyjaśnić sens znaczeniowy przepisu żeby ustalona norma była zgodna z normami obyczajowymi, moralnymi w danym państwie”;
o celu – „Interpretator ma w taki sposób ustalić sens znaczeniowy aby cel przepisu był przynajmniej zgodny z celem instytucji do której przepis należy”;
o funkcji – „Interpretator ma w taki sposób ustalić sens znaczeniowy aby funkcja przepisu był przynajmniej zgodna z funkcją instytucji do której przepis należy”.
Cel i funkcję ustala się w oparciu o systemu normatywne.

21. Schemat stosowania prawa

Stosowanie prawa jest sformalizowanym procesem realizowanym przez organy władzy publicznej, którego efektem jest wydanie rozstrzygnięcia indywidualnego (normy konkretnej) zawartego w orzeczeniu sadowym lub decyzji administracyjnej opartego na normie prawnej (abstrakcyjnej, generalnej).

Etapy stosowania prawa:
1. ustalenie stanu faktycznego (udowodnienie)
2. wybór przepisu i ustalenie normy prawnej
3. subsumpcja
Oba pierwsze są równorzędne, ale wszystkie składają się z zespołu czynności wykonywanych przez odpowiednie organy.
Jurysdykcyjne stosowanie prawa przez sądy: postępowanie cywilne (kodeks postępowania cywilnego) i karne (kodeks postępowania karnego) – są tu strony postępowania (podmioty) równorzędne. Sąd jest arbitrem niezależnym i rozstrzyga spory oraz nakłada obowiązki i uprawnienia.

Na gruncie postępowania administracyjnego nie ma równorzędności podmiotów.


Etap I Ustalenie stanu faktycznego (udowodnienie)

Zasada prawdy materialnej – należy udowodnić rzeczywisty stan rzeczy, że coś rzeczywiście miało miejsce, dana sprawa istniała. Istotą jest ustalenie obrazu faktów zgodnych z rzeczywistością w oparciu o środki dowodowe (zeznania świadków, zeznania stron, oględziny, opinie biegłych, dowody genetyczne, materiały audiowizualne, dokumenty).
Występują pewne ograniczenia środków dowodowych – zakaz przesłuchiwania adwokata z zakresu faktów, które uzyskał podczas prowadzenia sprawy oraz zakaz przesłuchiwania duchownego, co do faktów o których dowiedział się przy spowiedzi.

Odstępstwa od zasady prawdy materialnej – ustala się prawdę formalną (przy użyciu pewnych reguł proceduralnych i przesłanek).
o Notaria powszechne – przyjęcie faktu jako coś powszechnego (powszechne: faktu powszechne znane w danej okolicy w obrębie, którego rozstrzyga sad miejscowy – fakty historyczne; sądowe: znane sądowi z urzędu; przepływ informacji między instytucjami);
o fakty stwierdzone w dokumentach urzędowych (rękojmia wiary) – byłoby to podważaniem wiarygodności dokumentów;
o nie udowadnia się faktów przyznanych przez stronę przeciwną o ile nie budzą wątpliwości;
o nie udowadnia się faktów udowodnionych;
o domniemania prawne w 2 postaciach ( preasumptio facti – faktyczne i preasumptio iuris - prawne) – nie wymagają dowodów
.
Domniemanie faktyczne – wnioskowanie z innych ustalonych faktów (związki przyczynowo - skutkowe); „Sąd może uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów” art. 231 k.p.c.)

Domniemanie prawne– domniemanie ustanowione przez prawo, gdy nie zostały one obalone dowodem przeciwnym (wnioski, jakie wyciągamy z sytuacji wskazuje nam ustawa) Np., gdy chodzi o ochronę pewnych wartości.

Np. domniemanie niewinności oskarżonego – niewinność oskarżonego do momentu uprawomocnienia wyroku, domniemanie dobrej wiary (przyjmuje się dobre intencje danego podmiotu cywilno – prawnego), domniemanie ojcostwa.

Prawne (ochrona godności), – gdy fakt jest trudny lub nie możliwy do udowodnienia, ale bardzo prawdopodobny.

Przepis zawierający domniemanie zawiera:
o podstawę – fakty które się zdarzyły i są udowodnione;
o funktor – zawiera słowo „domniemywa się”;
o wniosek – zawiera tezę o udowodnieniu faktu nieudowodnionego.
Wszystko to ma uprościć procedurę stosowania prawa.

Etap II Wybór przepisu i ustalenie normy prawnej, czyli tzw. wykładnia

Stan faktyczny musi zostać znaleziony w odpowiedniej części przepisu (poprzednik) li hipotezie normy prawnej. Sędzia wyciąga daną regułę postępowania w celu nałożenia pewnych obowiązków i uprawnień, przeprowadza w związku z tym wykładnię prawa lub dodatkowo reguły egzegezy (interferencyjne, kolizyjne). Dedukuje normy pośrednie.

Etap III Subsumpcja

Sąd stosuje rozumowanie prawnicze – „sylogizm prawniczy”, stwierdza, że norma prawna pasuje do konkretnej sytuacji faktycznej (można nałożyć obowiązki i uprawnienia); zapada rozstrzygnięcie ostateczne na podstawie orzeczenia sądowego.

23. Domniemanie w prawie

Do faktów, które nie wymagają dowodu (nie wymagają tzw. prawdy materialnej) zaliczamy m.in. domniemanie. Ustawodawca zastępuje przeprowadzenie dowodu domniemaniem (preasumpcją). Rozróżniamy:
· domniemanie faktyczne
· domniemanie prawne

Domniemanie faktyczne (preasumptio facti) to rodzaj wnioskowania na podstawie pewnych faktów o innych, pozostających pozostających pozostających pierwszymi w logicznym związku. Przypuszczenie to opiera się na określonych podstawach. Fakt, który jest przedmiotem domniemania jest prawdopodobny. Przykład: z faktu nieobecności konkretnej osoby na miejscu przestępstwa może wysnuć wniosek, że nie był on sprawcą.

Domniemanie prawne (preasumptio iuris) ma bezpośrednie odzwierciedlenie w normie prawnej. Stanowi ustawowe dopuszczenie istnienia pewnego faktu trudnego do dowiedzenia na podstawie innego faktu udowodnionego lub bezspornego. Ustawodawca poprzez ustanowienie szczególnej normy prawnej nakazuje uznać za istniejący element stosunku prawnego, jeśli został udowodniony fakt, który z tym elementem z reguły współwystępuje.
Przykład: domniemanie chwili śmierci zaginionego; „Domniemywa się, że zaginiony zmarł w chwili oznaczonej w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego”. (Art. 31 1 k.c.)

Wyodrębnia się 3 elementy przepisu zawierającego domniemanie prawne:
1) Przesłankę domniemania (poprzednik) – zbiór sytuacji, dla których ustanowiono odpowiednie domniemanie
2) Funktor domniemaniotwórczy – „domniemywa się”, rozumiany jako nakaz przyjęcia oznaczonych we wniosku domniemania
3) Wniosek domniemania (następnik) – skutki prawne, jakie przyjmujemy za udowodnione

Domniemanie prawne można podzielić na 2 kategorie:
· Takie, które dla wywołania skutków prawnych wymagają określonej procedury przewidzianej przez prawo (np. sądowe uznanie zmarłego
· Takie, które nie wymagają da zaistnienia skutków prawnych żadnej procedury

Istotną cechą domniemania jest to, że może być ono wzruszone (obalone), tzn. może zostać wykazana mylność.

24. Obowiązywanie prawa

Konsekwencja obowiązywania prawa – uznanie norm za obowiązek skutkuj:
1) dana norma ma być stosowana w praktyce (sąd i administracja) ;
2) obowiązywanie prawa ma być przestrzegane przez organy władzy publicznej;
3) jednostki mają obowiązek stosować zakazy, nakazy z norm prawnych.

Definicja uzależniona jest od koncepcji:
a) Socjologiczna (realistyczna, behawiorystyczna) – obowiązują te normy prawne które są stosowane w praktyce, na podstawie których zapadają rozstrzygnięcia indywidualne (desuetudo – odwyknienie prawa; norma nie jest od dłuższego czasu stosowana w prawie – utrata mocy obowiązywania). Za obowiązek uznaje się tylko normy przestrzegane przez władze; jeśli jednostki łamią nakazy i zakazy odmawia się normom obowiązywania.
b) Aksjologiczna – obowiązuje tylko to prawo, które jest uznane za dobre, sprawiedliwe, respektujące normy, słuszne – uwzględnia system, normy moralne (walory jakościowe; systemy prawa zwyczajowego)
c) Formalna (tetyczna) – formalna koncepcja praworządności, (co to znaczy, że prawo obowiązuje?). Prawo jest wtedy, gdy spełnia wymogi formalne: podstawa, kompetencja organów, właściwa procedura, właściwa systematyka wewnętrzna aktu, podpis, właściwa publikacja.

Zakres obowiązywania prawa:
a) Zakres personalny, (kogo?) – Wszyscy przebywający na terytorium państwa bez względu na obywatelstwo i czas przebywania itd.
Wyjątki: - dyplomaci zagraniczni (immunitet); ambasadorzy i ich rodziny;
- można znajdować się poza granicami (podleganie prawom ojczystym i państwa, w którym się znajduje)
b) Zakres terytorialny (gdzie?) – Prawo obowiązywania na terytorium danego państwa; zasada eksterytorialności (oprócz baz wojskowych, placówek dyplomatycznych, statki)
c) Zakres czasowy (temporalny), (od kiedy, do kiedy?) – Od momentu vacatio legis (spoczynek ustawy – 14 dni od opublikowania ustawy do momentu nabycia mocy obowiązywania; w celu zapoznania się z aktem; do momentu klauzuli derogacyjnej – norma uchylająca moc obowiązywania; przepisy wprowadzające lub część końcowa)

25. Pojęcie demokracji

Lincoln – „rządy ludu dla ludu i przez lud” (nie jest wyczerpująca i zbyt uproszczona).
Stadia historyczne rozwoju demokracji:
o demokracja ateńska (starożytna) – greckie państwa-miasta (polis) z ideami wolności, równości, większości, gwarantowanymi wąskiej grupie osób – obywatelom.
o Demokracja stanowa (średniowiecze) – ograniczona do jednego stanu uprzywilejowanego (szlachta) z ideami wolności, równości, większości (w Polsce została zachwiana ze względu na jednomyślność np. w postaci Liberum Veto);
o D. Burżuazyjna (XVII-XVIII) – parlamenty wybieralne przez społeczeństwo obywateli (wszyscy członkowie danej społeczności); otwiera się scena polityczna, ale ograniczone były prawa wyborcze, człowiek rodzi się obywatelem; ograniczenia płcią itp. – rządy większości;
o D. liberalna – (pluralistyczna, XIX-XX), gdy pojawia się demokracja w której rządy większości ograniczone są prawami mniejszości, liczy się przede wszystkim jednostka poszanowanie praw mniejszości (G. Sratorii).

Płaszczyzny, do których może odnosić się pojęcie demokracji:
1. Podeście postulatywne (normatywne) – demokracja jako fil