Zmiany ustrojowe w Starożytnej Grecji.

Na przełomie III i II wieku przed naszą erą, na Krecie rozpoczynał się okres świetności cywilizacji minojskiej, która po roku 1600 zaczęła bardzo oddziaływać na Grecję kontynentalną. W wyniku tych odziaływań zaczęła kształtować się kultura mykeńska. Około 1450 roku Mykeńczycy najechali na Kretę, w całości wcielając ją do Grecji. Kres cywilizacji mykeńskiej nastąpił około 1200 roku przed naszą erą. Nastąpił wtedy okres w historii Grecji nazywany „Ciemnymi Wiekami”. Po nim nastąpiło wejście w okres archaiczny. W VIII wieku przed naszą erą zaczęły pojawiać się pierwsze polis, czyli państwa-miasta. Były to niezależne wspólnoty obywateli, nie tworzących oderwanych od społeczeństwa struktur państwowych. Polis często różniły się od siebie ustrojem politycznym. W niewielu państwach-miastach władzę sprawował monarcha, najbardziej popularną formą rządów była oligarchia, czyli sprawowanie władzy przez niewielką grupę ludzi, najczęściej bogatych i dobrze urodzonych. Z czasem oligarchia zaczęła ustępować miejsca tyranii, czyli władzy jednej osoby, tyrana, zdobytej w formie przewrotu. W V wieku w coraz większej liczbie polis pojawiała się demokracja, czyli ustrój polityczny, w którym źródło władzy stanowi wola większości obywateli.
Monumentalne budowle, oraz cały obecnie dostępny materiał źródłowy wskazują na to, że w Grecji, w okresie mykeńskim istniała silna władza monarsza. Niestety, materiałów jest zbyt mało, żeby móc powiedzieć coś bardziej dokładnego o mykeńskim sposobie sprawowania władzy.
Sparta była jednym z największych i najważniejszych polis w starożytnej Grecji. Również, jako jedno z nielicznych polis zachowała władzę monarszą. Do pełnoprawnych mieszkańców Sparty należeli Spartiaci. To właśnie z tej gruby społecznej wywodzili się dwaj królowie, którzy sprawowali władzę jednocześnie. Sparta była bardzo wojowniczym polis, więc kiedy jeden król wyruszał na wojnę, drugi zostawał w państwie-mieście i sam sprawował rządy. Spartiaci tworzyli zgromadzenie, do którego należało podejmowanie decyzji o wojnie, uchwalanie wniosków i wybór urzędników. Rola zgromadzenia była jednak bardzo ograniczona, inicjatywa zwoływania posiedzeń i wprowadzania nowych wniosków należała do Geruzji, czyli rady starszych, która składała się z dwóch królów i dwudziestu ośmiu obywateli powyżej sześćdziesiątego roku życia. Geronci swoją funkcję sprawowali dożywotnio. Pełnili oni również role trybunału sądzącego poważniejsze przestępstwa. Z czasem większość uprawnień Geruzji przejął Eforat. Było to pięciu eforów wybieranych na okres jednego roku. Posiadali oni władzę kontrolującą wszystkie instytucje w polis. Z biegiem czasu ich uprawienia rozszerzały się, doszło do tego że skupili oni w swoich rękach całą władzę, pozostawiając jedynie królom uprawnienia do dowodzenia wojskiem na wojnie. Eforowie przyjmowali posłów innych państw-miast, pilnowali porządku, decydowali które sprawy i wnioski nadają się do przedstawienia Geruzji.
Sparta była jednym z nielicznych polis, które zachowały monarchię. W innych państwach-miastach, takich np. jak Ateny, wyodrębniła się grupa najbogatszych obywateli i to właśnie oni przejęli władzę. Jak do tego doszło? Już w VII wieku w Atenach większa część ziem i władza znajdowała się w rękach dobrze urodzonych. Największą władzę w państwie sprawował urzędnik wybierany na okres jednego roku – archont. Obok niego działał król i dowódca wojsk. Archontów powoływała rada zwana Areopagiem, który z biegiem czasu składał się z samych byłych archontów. Około roku 620 p.n.e Drakon, który w tamtych czasach sprawował urząd archonta, wprowadził pierwszy w kodeks prawa karnego i cywilnego. Zmodyfikował on głównie sądownictwo, nie zmieniając nic w sytuacji ekonomicznej i politycznej państwa. Następną reformą zajął się Solon, wybitny grecki poeta, wybrany na archonta. To właśnie jego reformy doprowadziły do powstania w Atenach pełnoprawnego systemu oligarchicznego. Solon podzielił społeczeństwo na cztery grupy w zależności od majątków. Zakazał on również sprzedaży obywateli w niewolę za długi. Dzięki jego reformom wszyscy obywatele mieli te same prawa wolności osobistej, wolności słowa i równości wobec prawa. Tylko przedstawiciele bogatszych grup mieli możliwość pełnienia wyższych stanowisk, natomiast każdy obywatel miał możliwość brać udział w zgromadzeniu ludowym i wybierać urzędników. Powołana została również rada czterystu, niezawisły sąd przysięgłych i sześć tysięcy sędziów losowanych wśród mężczyzn powyżej trzydziestego roku życia, którzy byli później przydzielani do różnych trybunałów. Nowe prawa nie były jednak w stanie zapewnić polis wewnętrznego spokoju. Liczne konflikty doprowadziły do przejęcia władzy w Atenach przez Pizystrata. Pizystrat doszedł do władzy głównie poprzez wygnanie swoich politycznych przeciwników poza granice państwa-miasta, rozpoczynając tym samym okres tyranii w Atenach. Tyran nie naruszał sposobu funkcjonowania instytucji państwowych, dbał jedynie o obsadzanie ich swoimi ludźmi. Zgromadzenie ludowe i rada czterystu działały niezmiennie. Największe zmiany zaszły w Areopagu, gdyż wchodzili do niego tylko ludzie popierający Pizystrata. Po śmierci pierwszego tyrana władzę przejęli jego synowie.
W następnej zmianie w ustroju greckim, największą rolę odegrał Klejstenes, kolejny ateński tyran, który zajął się kontynuacją reform Solona. Klejstenes podzielił społeczność obywateli na dziesięć grup, zwanych fylami. Było to coś w rodzaju dzielnic. Każda fyla delegowała do rady zwanej Radą Pięciuset co roku 50 obywateli wybranych przez społeczeństwo danej fyli. Rada ta zastąpiła dawną Radę Czterystu, była organem wykonawczym zgromadzenia ludowego, posiadała inicjatywę ustawodawczą. Zgromadzenie Ludowe stało się natomiast organem sprawującym najwyższą władzę, każdy jego uczestnik miał prawo do przemawiania i zgłaszania uchwały, jednak wszystkie wnioski musiały być wcześnie przedyskutowane. Część zadań Areopagu przejęła Rada Pięciuset, Areopag został organem kontrolującym działania pozostałych instytucji. Klejstenes dał prawa obywatelskie wielu niewolnikom i cudzoziemcom. Jednym z ważniejszych osiągnięć Klejstenesa było zorganizowanie sądu skorupkowego (ostracyzm). Miało to być zabezpieczenie przed wrogami demokracji – jeśli jakaś osoba zdobyła tak silną pozycję, że mogłaby pokusić się o przejęcie władzy w Atenach, zostawała ona usunięta z miasta na dziesięcioletnie wygnanie. Obywatele pisali nazwisko proponowanej przez siebie osoby, a ten kto zdobył największą ilość głosów, musiał udać się na wygnanie. Jego dobra nie były konfiskowane, a rodzina nie miała prawa być prześladowaną. Po reformach Klejstenesa politycy ponosili odpowiedzialność za swoje decyzje, a lud miał prawo ich oceniać.
Kolejne reformy przygotował wybitny polityk Temistokles. Jedną z nich było prawo, na mocy którego archont nie miał być wybierany, a losowany i obsadzany wcześniej wybranymi kandydatami. Temistokles zajął się również wzmacnianiem wojsk ateńskich. Niestety, Temistokles padł ofiarą ostracyzmu i został skazany na wygnanie. Po jego odejściu arystokracja próbowała odzyskać władzę, jednak nie udało się jej to, a władzę przejął Efialtes. Przeforsował on ustawę odbierającą Areopagowi jego uprawnienia administracyjne i kontrolne, przenosząc je na Zgromadzenie Ludowe. Areopagowi zostawił jedynie funkcję sądowniczą. Obalenie Areopagu było kolejnym krokiem w stronę demokracji. Po tym, jak Efialtes zginął w wyniku zamachu, władzę w Atenach przejął Perykles. Za czasów Peryklesa głównymi organami władzy były: Rada Pięciuset, Zgromadzenie Ludowe oraz Rada Przysięgłych. Nad politykami stał demagog, przywódca ludu, odpowiedzialny za całość polityki zewnętrznej i wewnętrznej. Główną cechą demokracji było to, że pełnoprawny obywatel miał bezpośredni udział w zarządzaniu państwem. Sprzyjała temu niewielka ilość obywateli polis. W miarę rozwoju państwa zwiększała się liczba urzędów i urzędników. Pojawiło się również wynagrodzenie za sprawowanie funkcji urzędowych, pozwalało to nawet najuboższym na uczestnictwo w rządach. Według Peryklesa podstawowymi cechami demokracji była wolność i równość wobec prawa.
Największą zaletą spartańskiej monarchii była obecność dwóch królów. Spartanie byli bardzo wojowniczym narodem, a wojsko musiało mieć dowódcę. Dlatego w razie konieczności wyjazdu na wojnę i ewentualnej porażki, jeden król pozostawał na miejscu uniemożliwiając nastanie bezkrólewia i związanego z tym chaosu. Jednak władza króla była bardzo ograniczona przez zgromadzenie i geruzję. Nie była również dziedziczna, więc nie jest to przykład typowej monarchii.
Oligarchia jest ustrojem, w którym władzę sprawują najbogatsi, „najlepsi”. Z jednej strony jest to dość dobre rozwiązanie, gdyż ludzie sprawujący władze dysponują odpowiednim majątkiem na utrzymanie wojska, przeprowadzenie reform i nie potrzebują pobierania pensji za swoją pracę. Zwykle są to również ludzie wykształceni. Jednak jest to ustrój bardzo krzywdzący dla zdolnych, mniej zamożnych obywateli, którzy nie mają okazji do wykazania się umiejętnościami, ani w żaden sposób nie mogą wpłynąć na swoje własne losy.
Tyrani dochodzili do swojej władzy siłą, nie mając do tego żadnych podstaw prawnych, najczęściej poprzez eliminację swoich przeciwników. Chociaż często tyrani byli świetnymi władcami popieranymi przez lud, to jednak sposoby w jaki doszli oni do władzy były niezgodne z prawem, często krzywdzące i niesprawiedliwe dla innych polityków.
Demokracja była zdecydowaniem najbardziej złożonym i skomplikowanym ustrojem politycznym, jakie miały miejsce w starożytnej Grecji. Jedną z licznych zalet było to, że większość funkcji państwowych było sprawowanych jednorocznie, co uniemożliwiało doprowadzenie do skostniałego systemu pełnego korupcji i niewydolności w sprawowaniu władzy. Każdy urzędnik przed rozpoczęciem swojej kadencji musiał zdać egzamin państwowy, co z góry eliminowało osoby niekompetentne. Demokracja ateńska jest przykładem demokracji bezpośredniej, co oznacza, że osoby sprawujące najwyższe urzędy państwowe były wybrane większością głosów obywateli, wszyscy obywatele mieli równie ważne głosy. Bardzo ważną cechą jest również wolność słowa, która panowała na zgromadzeniu, prawo do wygłaszania własnych wniosków i ustaw. Negatywną cechą demokracji ateńskiej było między innymi to, że prawo głosu mieli tylko pełnoprawni obywatele, cudzoziemcy i niewolnicy byli tego prawa pozbawieni. Uważam również, że wielką wadą był ostracyzm. Takie głosowanie za wygnaniem danego polityka mogło doprowadzić do wielu nadużyć, samosądu, korupcji czy planowanego pozbycia się swojego wroga politycznego.
Zmiany ustrojowe w starożytnej Grecji świetnie opisał Józef Wolski w swoim dziele „Historia Powszechna – Starożytność”. Zgadzam się z jego opinią dotyczącą oligarchii, mówiącą o tym, że arystokracja próbowała na siłę się wzbogacić i uzależnić od siebie całkowicie resztę społeczeństwa, głównie chłopów dotkniętych klęską urodzaju czy innym nieszczęściem. Arystokracja pożyczała chłopom pieniądze na wysoki procent, co znacznie pogłębiało antagonizmy społeczne, a to bardzo pogarszało stosunki i nastroje w państwie. Wolski ma również negatywny stosunek do polityki Sparty, a konkretniej do ich sposobu bycia – głośnego i nastawionego na walkę, który nie dawał obywatelom możliwości rozwoju intelektualnego i swobodnego wyrażania swojego zdania. Jego zdanie dotyczące tyranów jest podzielone – historyk chwali ich reformy i sposób sprawowania władzy, nie popiera jednak sposobu w jaki ją osiągnęli. Bardzo pochlebnie pisze o Klejstenesie, który zerwał ze swoim arystokratycznym pochodzeniem i opowiedział się po stronie ludu, to głównie o jego dobro się martwił ustanawiając swoje reformy. Wolski podziwiał również zdolności dyplomatyczne Temistoklesa. Zgadzam się również z jego opinią dotyczącą polityki Peryklesa, czyli z pochwałą dążeń do zmiany ustroju na demokratyczny i wszelkich starań do wprowadzenia równości wśród obywateli.