Chłopi

Chłopi, włościanie – warstwa społeczna zamieszkująca tereny wiejskie, dominująca w społeczeństwach przedprzemysłowych, zajmująca się produkcją rolną. Chłopów charakteryzuje odrębność warunków życia, obyczajów i tradycji, wynikająca z powiązania miejsca pracy z gospodarstwem domowym oraz uzależnienie procesu produkcji od warunków naturalnych. W przedindustrialnym społeczeństwie chłopi dzielili się na gospodarzy, zagrodników i komorników.
Spis treści

* 1 Sytuacja chłopów w starożytności
* 2 Sytuacja chłopów w średniowieczu
* 3 Sytuacja chłopów w czasach nowożytnych
* 4 Chłopi w Polsce
* 5 Zobacz też
* 6 Linki zewnętrzne

Sytuacja chłopów w starożytności
Wiejska zabawa na austriackiej wsi (1847)

Indywidualna gospodarka chłopska powstała w wyniku rozkładu wspólnoty pierwotnej. Warstwa chłopów istniała już w starożytnych społeczeństwach, choć istnienie niewolnictwa nie sprzyjało jej rozwojowi. W Egipcie i Mezopotamii konieczność stosowania systematycznego zbiorowego wysiłku przy pracach irygacyjnych spowodowała uzależnienie chłopów od władzy królewskiej, która przejęła prawo własności ziemi i narzuciła rolnikom wysokie podatki oraz przymusową pracę przy kanałach. W Starożytnej Grecji większość ziemi znajdowała się w posiadaniu chłopów, zatrudniających niekiedy jednego lub kilku niewolników. Od czasu Wielkiej Kolonizacji (VIII – VI w. p.n.e.) napływ taniego zboża spoza Grecji rujnował chłopów, którzy popadali w długi, a następnie – nie mogąc ich spłacić – także w niewolę. Mimo prób ratunku przez ogólne moratorium i nowy podział ziemi (np. w Atenach reformy Solona), liczba wolnych chłopów malała. Podobnie było i w Rzymie: we wczesnym okresie historii chłopi byli warstwą odgrywającą znaczną rolę w życiu gospodarczym i politycznym kraju, lecz poczynając od III wiek p.n.e.. tworzenie się latyfundiów opartych na taniej pracy niewolniczej powodowało upadek drobnych gospodarstw. Zniszczenie Italii podczas wojen punickich (III w. p.n.e.), a następnie napływ taniego zboża z podbitych prowincji przyspieszały proces zaniku wolnych chłopów, czemu daremnie próbowały zapobiec agrarne reformy T. i C. Grakchów. Dopiero kryzys niewolniczego sposobu produkcji, którego objawy wystąpiły już w poł. I w. n.e., skłonił właścicieli latyfundiów do powierzania niewielkich działek drobnym dzierżawcom, kolonom, początkowo wolnym, później przypisanym do ziemi. Oprócz kolonów osadzano też na ziemi na podobnych warunkach niewolników (servi casati). Kolonowie i servi casati stali się u schyłku starożytności zalążkiem warstwy społecznej poddanych chłopów.
Sytuacja chłopów w średniowieczu

Po upadku zachodniego Cesarstwa Rzymskiego w V w., osadnictwo wolnych wojowników germańskich na ziemiach zabranych Rzymowi stworzyło tu znów warstwę wolnych chłopów, istniejącą we wczesnym średniowieczu obok kolonów i niewolnych. W Bizancjum, gdzie system niewolnictwa utrzymał się dłużej, wolne chłopstwo powstawało w wyniku kolonizacji słowiańskiej (od 2 poł. VI w.). Równocześnie rozkład wspólnoty rodowej w krajach germańskich i słowiańskich wchodził w ostatnią fazę, kształtowała się w nich indywidualna gospodarka chłopska. Podobnie jednak jak w starożytności, wolność chłopska nie okazała się trwała. Klęski żywiołowe zniszczenia wojenne, ucisk fiskalny i powstawanie wielkich posiadłości skłaniał coraz częściej wolnych chłopów do rezygnacji z prawa własności ziemi na rzecz kościoła lub możniejszych sąsiadów, z zastrzeżeniem sobie tylko prawa użytkowania. Proces ten, obserwowany najwcześniej i najwyraźniej w państwach powstałych na gruzach starożytnego Imperium Rzymskiego, objął już we wczesnym średniowieczu całą Europę. Utraciwszy własność ziemi, wolni dotąd chłopi stawali się zależni od pana feudalnego nie tylko jako od właściciela roli, którą użytkowali, ale także jako od przedstawiciela władzy publicznej – popadali więc w poddaństwo. Ponieważ także servi casati podnieśli się dzięki faktycznej swobodzie do roli poddanych, zobowiązanych tylko do ściśle określonych danin i powinności, do X w. zatarły się w Europie Zachodniej istotne różnice między rozmaitymi wczesnośredniowiecznymi kategoriami ludności pracującej na roli, jak niewolnicy (servi casati), półwolni (liti, coloni), czy wolni (liberi, franci, ingenui). Terminy te oznaczały już tylko różnice pochodzenia, a nie rzeczywistego położenia, wszyscy oni bowiem pozostawali faktycznie w poddaństwie i zobowiązani byli wobec pana feudalnego do podobnych powinności i usług: wychodzili na pańszczyznę, dawali daninę (renta feudalna) i podlegali najrozmaitszym ograniczeniom prawnym (sądownictwo patrymonialne, przywiązanie do ziemi). W Bizancjum poddaństwo chłopów upowszechniło się w XI-XII w. za panowania dynastii Komnenów, w Europie Środkowej i Wschodniej w tym samym mniej więcej czasie. W ten sposób w średniowiecznej Europie powstała warstwa chłopów jako jedna z dwu podstawowych warstw społeczeństwa feudalnego. Obarczeni nadmiernymi ciężarami, chłopi bronili się przed wyzyskiem i uciskiem głównie przez bierny opór i zbiegostwo. Formą oporu chłopów był też ich udział w krucjatach i popieranie średniowiecznych herezji. Wystąpienia zbrojne chłopów przeciw panom były we wczesnym średniowieczu rzadsze i nie objęły większych terenów.

Od XI-XII w. rozwijająca się w przeludnionej Europie Zachodniej kolonizacja nieużytków zapoczątkowała proces zamiany dotychczasowych świadczeń chłopskich na określonej wysokości czynsz płacony w ziarnie lub w pieniądzu. Z biegiem czasu, w miarę rozwoju stosunków towarowo-pieniężnych, coraz bardziej przeważała ta druga forma czynszu, co wobec powolnego, lecz systematycznego spadku wartości pieniądza znacznie odciążała gospodarstwa chłopskie. W wiekach następnych głód pieniądza skłaniał feudałów do zgody na wykupywanie się chłopów z poddaństwa osobistego. Zdarzało się też, że w poszukiwaniu źródeł dochodu przymuszano chłopów do wykupywania się na wolność (np. za czasów króla francuskiego Ludwika X w 1314-16).

W ciągu XIII-XVI w. poddaństwo osobiste i sądowe ulegało kolejno likwidacji w północnych Włoszech, Anglii, Francji. Chłopi poddani zmieniali się formalnie w wolnych dzierżawców gruntu, co jednak nie uwalniało ich z zależności feudalnej, gdyż nadal byli zobowiązani do świadczeń z racji użytkowania ziemi. Ich ekonomiczne położenie pogarszał wzrastający ucisk feudalny oraz wciąż ponawiane próby narzucenia chłopom zwiększonych powinności. Choć pocieszano się przy tym, że „Jacques bonhomme a bon dos, il souffre tout” („grzbiet chłopski wszystko zniesie”), schyłek średniowiecza był w Europie Zachodniej okresem wielkich powstań chłopskich (we Francji Żakeria w 1358 r., w Anglii powstanie Wata Tylera w 1381 r., w Niemczech – Wielka Wojna Chłopska w 1525 r.).
Sytuacja chłopów w czasach nowożytnych

Od XVI w. rozwój stosunków agrarnych potoczył się odmiennymi torami na zachodzie i wschodzie Europy: na zachód od Łaby feudalizm stopniowo obumierał, na wschód od Łaby nastąpił nawrót do zaostrzonych form poddaństwa.

Szybki rozwój systemu kapitalistycznego w Anglii, zakończony powstaniem burżuazji w połowie XVII w. przyczynił się do wywłaszczenia chłopów z ziemi. Proces ten zapoczątkowany już w XV w. (ogradzanie) w związku z rozwojem hodowli owiec, przybrał na sile w okresie rewolucji przemysłowej u schyłku XVIII w. i doprowadził w 1 poł. XIX w. do prawie całkowitej likwidacji chłopstwa angielskiego, które zasiliło proletariat miejski. We Francji powinności chłopskie utrzymywały się aż do końca XVIII w. Chłopi cieszyli się jednak wolnością osobistą, a trudności życia chłopów polegały nie tyle na wysokości czynszów, co na sposobie ich pobierania, na częstej samowoli seniorów, wreszcie na przymusie korzystania za wygórowaną opłatą z pańskich młynów, pieców piekarskich, tłoczni winnych itp. (tzw. banalitety). Dodatkowo w wyniku kosztownych wojen XVII i XVIII w. powiększały się jeszcze nierówności społeczne.

Rozruchy chłopskie w pierwszych dniach Rewolucji Francuskiej w 1789 r. sprawiły, że już 4 VIII 1789 Konstytuanta zniosła wszelkie prawa ograniczające wolność osobistą i własność chłopską. Jeszcze przed rewolucją jedynie 2 mln, z 19 mln chłopów francuskich żyło w poddaństwie, reszta płaciła czynsze. Na zachodzie Niemiec rozwój stosunków agrarnych przebiegał podobnie jak we Francji, choć powinności chłopskie były na ogół większe, a zależność osobista cięższa. Ostatecznie zniesienie poddaństwa nastąpiło tu w związku z wojnami napoleońskimi (Westfalia 1807, Bawaria 1808, Hesja 1811, Wirtembergia 1819).

Zupełnie inaczej układały się stosunki w krajach leżących na wschód od Łaby, które od XVI w. stały się głównym dostawcą zboża dla Zachodu. Zainteresowana w organizowaniu własnych folwarków szlachta narzuciła chłopom pańszczyznę, której wymiar w ciągu XVI i XVII w. stale rósł. Towarzyszyło temu przywiązanie chłopów do ziemi. Chłopów kupowano i sprzedawano razem z ziemią, a sporadycznie nawet bez ziemi. Nie zdołał powstrzymać tych przeobrażeń opór chłopski, najsilniejszy w Rosji (powstania Powstanie Bołotnikowa w 1606 r., Razina w 1667 r., Buławina w 1707 r., Pugaczowa w 1773 r.). Dopiero w XIX w. nastąpiła w tych krajach likwidacja zależności feudalnej chłopów, choć w Austrii już Józef II Habsburg pracował nad odpowiednimi ustawami.

Stosunki społeczne na wsi kształtowano w Europie Wschodniej odgórnie, tzw. pruską drogą, uwzględniając przede wszystkim interesy szlachty. Zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów (Prusy w 1816 r., Austro-Węgry w 1848 r., Rosja w 1861 r.) połączone było z zaborem części gruntów chłopskich przez szlachtę. Razem z rozwojem wolnego handlu produktami rolnymi następował proces rozwarstwiania społecznego chłopów, podczas którego część z nich bogaciła się i zbliżała do grupy bogatych producentów, a część biedniała i zasilała szeregi miejskiego proletariatu. Szybkość postępowania tego procesu oraz rozpiętość różnic społecznych zależała od warunków ekonomicznych w poszczególnych krajach, na których ukształtowanie decydujący wpływ ma stopień przekształcenia gospodarki feudalnej w kapitalistyczną (amerykańska droga rozwoju kapitalizmu w rolnictwie, pruska droga rozwoju kapitalizmu w rolnictwie). Proces stałego rozwarstwiania się chłopów doprowadził do ukształtowania się grup bogatych rolników związanych z gospodarstwami zdolnymi do akumulacji, dającymi znaczne nadwyżki rynkowe, wymagającymi stałego zatrudnienia siły najemnej; grup chłopów gospodarujących bez nadwyżek lub z pewnymi nadwyżkami, zdolnych do zaspokajania potrzeb swoich i rodziny z dochodów płynących z gospodarstwa, biednych rolników, gospodarujących na swojej ziemi, ale zmuszonych prócz tego do pracy najemnej na wsi lub w mieście; powstają wreszcie grupy chłopów bezrolnych stanowiących wiejską biedotę lub powiększających szeregi proletariatu miejskiego.

Pod koniec XIX wieku chłopi stali się liczącą sie grupą społeczną, zyskującą świadomość swojej odrębności i świadomość narodową. Rola tej warstwy jako istotnej była podkreślana przez rewolucyjnych marksistów postulujących wizję społeczeństwa komunistycznego, opartego na chłopstwie i proletariacie.

W sytuacji dużego zróżnicowania społecznego można mówić o chłopach jako o pewnej całości przede wszystkim ze względu na wspólne warunki bytowania, fizyczny charakter pracy, obyczajowość, tradycje itp. Więzi te grają dużą rolę zwłaszcza tam, gdzie zmiany społeczne dokonały się stosunkowo niedawno, i zachowały się relacje wywodzące się ze społeczności tradycyjnych.
Chłopi w Polsce

Na ziemiach polskich już przed VI w. rozkład wspólnoty rodowej wiódł do wyodrębnienia się gospodarstw uprawianych przez poszczególne rodziny w ramach wspólnoty terytorialnej (opole). Co najmniej do X w. wolni chłopi, czyli smardowie, stanowili większość ludności. Obok nich na gruntach, które łączono w większe posiadłości, osadzano także niewolnych, przeważnie jeńców wojennych. W miarę powstawania dużych gospodarstw i folwarków ubożsi chłopi popadali w zależność typu feudalnego od możnych sąsiadów, szukając u nich pomocy ekonomicznej i obrony w zamian za robociznę i daniny. Także powstająca władza państwowa wciągała wolną ludność opoli do różnych posług i świadczeń. Wzrostem tych obciążeń za pierwszych Piastów i tendencją do utrwalenia i rozszerzenia władzy książęcej oraz wprowadzeniem chrześcijaństwa tłumaczy się zazwyczaj wybuch powstania ludowego ok. 1037. W ciągu XI i XII w. większość chłopów utraciła wolność. Formy, stopień i geneza zależności feudalnej poszczególnych grup chłopów były jednak w tym okresie bardzo zróżnicowane, o czym świadczy odróżnianie w źródłach XII w. rozmaitych kategorii chłopów: zakupów, dziedziców, ratajów, przypisańców i innych. Wspólne dla nich wszystkich było to, że prawo własności uprawianej przez nich ziemi przeszło w ręce pana feudalnego (księcia, kościoła, możnych) i z tego tytułu byli zobowiązani do uiszczania renty feudalnej, rzadziej w robociźnie, częściej w zbożu i innych produktach rolnictwa i hodowli. Oprócz świadczeń na rzecz pana feudalnego chłopów obciążały daniny i posługi na rzecz króla lub księcia (poradlne, podymne, stan, stróża, podwoda) oraz dziesięcina na rzecz kościoła. Powszechną formą oporu chłopów przeciw rosnącym obciążeniom stało się w tym okresie zbiegostwo. Sprzyjało ono kolonizacji pustek, gdyż zbiegowie osiedlali się przeważnie jako goście w nowych wsiach. Od końca XII w. zmiany w położeniu chłopów były następstwem coraz szerzej nadawanego dobrom możnowładczym i rycerskim immunitetu oraz kolonizacji wewnętrznej. Immunitet, wzmacniając feudalne prawo własności ziemi, prowadził w ostatecznych konsekwencjach do popadnięcia chłopów w poddaństwo osobiste i sądowe. Kolonizacja, początkowo w formie osadnictwa „zwyczajem wolnych gości”, od XIII w. zaś w formie kolonizacji na prawie niemieckim przynosiła chłopom poprawę bytu przez zamianę dotychczasowych świadczeń na ustalony umową czynsz, płacony coraz częściej, w miarę rozwoju gospodarki towarowej, nie w naturze, lecz w pieniądzu, oraz przez stosunkową łatwość opuszczania ziemi. Choć większość wsi w Polsce nie przeszła lokacji i nie została formalnie przeniesiona na prawo niemieckie, również i w nich położenie chłopów upodobniło się w ciągu XIV w. do sytuacji chłopów we wsiach lokowanych (które odróżniały się głównie samorządem). Chłopi stawali się jednolitym stanem. Ta względna poprawa położenia chłopów nie trwała długo. Już statuty Kazimierza Wielkiego (1346), a jeszcze bardziej uchwała łęczycka (1418) ograniczyły prawo chłopów do opuszczania wsi, a statut piotrkowski (1496) i konstytucje sejmowe z początku XVI w. praktycznie przywiązały ich do ziemi. W związku z rosnącym zainteresowaniem szlachty towarową produkcją rolną we własnych folwarkach zdarzały się coraz częściej wysiedlania chłopów z ziemi lub przynajmniej zmniejszenie posiadłości chłopskich na korzyść folwarków czy też przenoszenie na gorsze grunty. Wraz z pojawieniem się folwarku zaczął się powolny wzrost powinności i nawrót do renty odrobkowej. Już w 1 poł. XV w. pańszczyzna w dobrach kościelnych dochodziła do dwóch dni w tygodniu. W dobrach szlacheckich była mniejsza i dopiero w 1520 uznano wymiar jednego dnia tygodniowo z 1-łanowego gospodarstwa za minimalny. Samorząd chłopów we wsiach lokowanych uległ w praktyce likwidacji wskutek wykupu sołectw przez szlachtę, przez co sądownictwo nad chłopem przeszło w ręce pana wsi i przestało być kontrolowane, odkąd Zygmunt Stary zrezygnował w 1519 z jurysdykcji w sprawach między chłopami a ich panami. Jedynie w królewszczyznach zachowali chłopi prawo wnoszenia skarg na starostów i dzierżawców przed sądy referendarskie. Opór chłopów przeciw pogarszaniu ich sytuacji ekonomicznej i prawnej objawił się nową falą zbiegostwa i uczestnictwem w ruchu husyckim, ale nie mógł zahamować rozpoczętego procesu zaostrzania poddaństwa. W XVII w. pańszczyzna osiągała już wymiar 6 dni z łana, a poza tym wymagano od chłopów coraz więcej posług dodatkowych, formą wyzysku chłopów stały się także monopole dworskie, np. propinacyjny. Rozmiar gospodarstw chłopskich stale malał: jeszcze w XVI w. wynosił przeciętnie pół łana, w 1 poł. XVII w. ćwierć łana, a w 2 poł. XVII w. przeważały już gospodarstwa karłowate. Wobec opornych chłopów stosowano okrutne kary (rózgi, zakuwanie w dyby, nawet karę śmierci). Poddaństwo chłopów upodabniało się do niewoli, gdyż w związku z wzrostem zapotrzebowania na folwarczną siłę roboczą zaczęto w XVIII w. sprzedawać lub zastawiać chłopów bez ziemi (sprzedaż chłopów). Bierny opór chłopów przejawiał się w tym okresie w różnych formach buntów, wystąpienia zbrojne nasiliły się, zwłaszcza w okresie powstania Bohdana Chmielnickiego (w Wielkopolsce – Piotr Grzybowski, na Podhalu – a. Kostka-Napierski 1651). Kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej skłonił niektórych magnatów poł. XVIII w. do zmniejszania lub całkowitego znoszenia pańszczyzny i zastępowania jej czynszem (Andrzej Zamoyski, Paweł Brzostowski, Joachim Chreptowicz, ojciec Stanisława Augusta Poniatowskiego Stanisław Poniatowski i inni). Na Pomorzu i w Wielkopolsce postępowała tak nawet średnia szlachta. Równocześnie od poł. XVIII w. pod wpływem idei oświecenia kształtował się program reform zmierzających do ulżenia doli chłopów. W 1768 zniesiono prawo karania chłopów przez sądy dominialne, Konstytucja 3 maja zapowiedziała wzięcie chłopów pod opiekę prawa, ustawa 1792 o sprzedaży królewszczyzn zapewniała chłopom tych dóbr wolność osobistą oraz własność użytkową ziemi, a nadto uwalniała z poddaństwa bezrolnych. Dalszą poprawę losu chłopów głosił Uniwersał połaniecki z 7 maja 1794, ale klęska powstania kościuszkowskiego i III rozbiór Polski (1795) przekreśliły realizację zapowiedzianych reform. W tych warunkach rozwiązanie problemów wsi musiało się stać jednym z centralnych punktów programu politycznego ugrupowań polskich poł. XIX w. w kraju i na emigracji.

Po rozbiorach losy chłopów na ziemiach polskich kształtowały się w zależności od sytuacji ekonomicznej, obowiązującego prawa i polityki państw zaborczych. Zarówno w zaborze austriackim, jak i w pruskim ograniczono poddaństwo i wzięto chłopów pod opiekę prawa, a w Galicji zredukowano wymiar pańszczyzny do 3 dni w tygodniu. Mimo to, wobec zwiększonego ucisku fiskalnego, położenie chłopów uległo nawet pogorszeniu. Pod władzą carów rosyjskich poddaństwo i pańszczyzna były jeszcze cięższe niż w Rzeczpospolitej. Poważniejsze zmiany ustrojowe przyniosły dopiero czasy napoleońskie. W Księstwie Warszawskim konstytucja z 1807 zniosła poddaństwo, zapewniając chłopom wolność osobistą i równość wobec prawa, ale nie dała im ziemi, a dekret grudniowy 1807 umożliwił właścicielom folwarków wysiedlanie chłopów z zajmowanych gospodarstw. W tej sytuacji większość chłopów zawierała z panami umowy, na mocy których mogła pozostać na roli pod warunkiem odrabiania pańszczyzny, często wyższej niż przedtem. W zaborze pruskim, aby nie pozostawać w tyle za ustawodawstwem napoleońskim, również zniesiono w 1807 poddaństwo osobiste chłopów,1808 przyznano chłopom własność ziemi na terenach państwowych, a edykt 1811 zarządził stopniowe przeprowadzanie uwłaszczenia w dobrach prywatnych przez regulację gruntów, czyli za odszkodowaniem płaconym szlachcie częścią gruntów chłopskich (późniejsze przepisy wyłączyły od tej reformy chłopów biedniejszych). Rozszerzenie ustawy regulacyjnej na Wielkie Księstwo Poznańskie nastąpiło w 1823, na małorolnych rozciągnięto prawo do uwłaszczenia w 1848-50, praktycznie przeprowadzenie reformy trwało lata i ukończono je dopiero w 1865. W zaborze austriackim uwłaszczenie chłopów zarządził patent cesarski z 1848 pod presją ruchów wolnościowych Wiosny Ludów. Najdłużej system folwarczno-pańszczyźniany utrzymywał się w zaborze rosyjskim. W Królestwie Polskim po 1815 obciążenia chłopów nawet rosły i dopiero w latach 40. zaczęto w dobrach rządowych i niektórych latyfundiach prywatnych zamieniać pańszczyznę na czynsze. Pod wrażeniem skutków rzezi galicyjkiej 1846 r. ograniczono wysiedlania chłopów w Królestwie. Reforma 1861 w Rosji nie objęła Królestwa i dopiero powstańczy Rząd Narodowy 22 I 1863 ogłosił uwłaszczenie chłopów, co skłoniło carat do zarządzenia uwłaszczenia 2 III 1864 na korzystniejszych dla chłopów warunkach niż w cesarstwie rosyjskim.

Różne zasady jakimi się kierowano przeprowadzając uwłaszczenie chłopów w poszczególnych zaborach (choć wszystkie mieszczą się w pojęciu drogi pruskiej), zadecydowały o poważnych różnicach w strukturze wsi różnych części kraju. Na drogę kapitalistycznego rozwoju najbardziej zdecydowanie wkroczyła wieś zaboru pruskiego, gdzie różnice społeczne były największe. Powstały tam liczne gospodarstwa bogatych chłopów, a z drugiej strony rzesza bezrolnych i właścicieli gospodarstw karłowatych. W zaborze rosyjskim i austriackim utrzymywały się liczne pozostałości stosunków feudalnych, jak serwituty i różne formy ukrytej pańszczyzny. W Galicji nędzę chłopów pogłębiał postępujący proces rozdrabniania gospodarstw. Stąd w tych dwóch zaborach utrzymywał się także po uwłaszczeniu dawny antagonizm między dworem a chłopską wsią. W końcu XIX w. we wszystkich trzech zaborach, chłopi zaczęli zrzeszać się w kółkach rolniczych i w spółdzielniach, głównie oszczędnościowo-pożyczkowych. W związku z silnym przeludnieniem wsi na przełomie XIX i XX w. rozwinęła się emigracja stała i sezonowa z zaboru pruskiego za ocean i do Niemiec. Emigracja objęła również Galicję i Królestwo. U schyłku XIX w. zaczął rozwijać się polityczny ruch ludowy.

I wojna światowa przyniosła poważne zniszczenia i pogorszenie sytuacji chłopów. Pod koniec wojny i po jej zakończeniu, w okresie niepokojów społecznych w Polsce, chłopi organizowali wiece i demonstracje, a niekiedy występowali zbrojnie. Domagano się parcelacji ziemi dworskiej, na terenach Zachodniej Ukrainy i Białorusi chłopi zajmowali ziemię folwarczną. Największe natężenie wystąpień było na Lubelszczyźnie i w Galicji (Republika Tarnobrzeska)