Osiągnięcia starożytnej Grecji

Filozofia

Filozofia to nauka, która ma za zadanie wyjść poza częściowe rozważania nauk szczegółowych i dać pogląd na świat. Jej zakres jej ze wszystkich nauk najobszerniejszy, a jej pojęcia najogólniejsze. Filozofia narodziła się w Grecji i w starożytności nie była uprawiana w żadnych innych krajach. Jedynie Rzymianie kontynuowali osiągnięcia Greków. Sami nie dodali jednak istotnych nowości. W Grecji rozważania filozoficzne rozpoczęły się w VII w. p.n.e., a rozkwit przypadł na IV w. p.n.e. Pierwotnie filozofowie zajmowali się zagadnieniami przyrodniczymi. Później skierowali się ku zagadnieniom humanistycznym i etycznym. Jednym z ważniejszych problemów filozofii greckiej z punktu widzenia historii literatury jest próba ustalenia czym jest dobro, cnota, szczęście oraz odpowiedź na pytanie, jak ludzie powinni żyć, by uzyskać te wartości.

Najwybitniejsi przedstawiciele filozofii greckiej:
Sokrates
Żył w latach 469-399 p.n.e. w Atenach, gdzie działał głównie jako nauczyciel. Pod koniec życia został oskarżony o bezbożnictwo i demoralizację młodzieży. W więzieniu popełnił samobójstwo. Nie zostawił po sobie żadnych pism, ponieważ twierdził, że jedynie w rozmowie można przekazywać wiedzę. Jego poglądy są znane głównie dzięki przekazom jego ucznia Platona.
Według Sokratesa cnota jest najwyższym dobrem. Cnota to wartości moralne, takie jak: sprawiedliwość, odwaga, panowanie nad sobą. Prawa moralne mają charakter uniwersalny i nie zostały ustanowione przez ludzi. Cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem, ponieważ najszczęśliwszy jest ten, który posiada największe dobro, czyli cnotę. Ludzie, jeśli postępują źle, to dlatego, że nie wiedzą, co jest dobre. Wiedza jest więc podstawą cnoty. Cnoty można się nauczyć poprzez zdobywanie informacji o tym, co jest dobre.
Arystoteles
Żył od 384 do 322 roku p.n.e. Był uczniem Platona. W jego Akademii spędził dwadzieścia lat. Po śmierci Platona założył własną szkołę w Likeionie (stąd nazwa liceum).
Arystoteles uważał, że najwyższym dobrem jest szczęście rozumiane nie jako doznawanie przyjemności, lecz jako rozumne i cnotliwe życie. Arystoteles chciał ustalić, czym jest dobro, nie na drodze rozważań teoretycznych, lecz poprzez badanie zachowań ludzkich. Cnota jest to umiejętność zachowywania środka, umiaru między skrajnościami, np. męstwo jest środkiem między tchórzostwem a zuchwalstwem. Cnoty dzielą się na cnoty etyczne związane z życiem praktycznym (hojność, męstwo) i cnoty związane z pracą teoretyczną (mądrość, rozsądek). Systemu cnót nie da się wydedukować, można go tylko ustalić na drodze badań empirycznych.
Arystoteles wyodrębnił wiele dziedzin filozofii i zapoczątkował nauki przyrodnicze i doświadczalne. Szczegółowo opracował logikę i psychologię. Od Arystotelesa pochodzą pojęcia metafizyczne, takie jak: forma, materia, energia, istota rzeczy. Jego filozofia zdobyła uznanie dopiero w XII i XIII w. n.e. Stała się podstawą średniowiecznej scholastyki. Gdy pisano słowo "filozof" bez dodatkowych określeń, oznaczało to przywoływanie Arystotelesa.
Platon
Żył w latach 427-347 p.n.e., głównie w Atenach. Był uczniem Sokratesa. W gaju Akademosa założył szkołę, nazwaną później Akademią. Swoje nauki wyłożył w 35 dialogach. Wybrał tę formę, by jak najbardziej upodobnić przekaz pisany do rozmowy ustnej, którą cenił najwyżej.
Cnota dla Platona była harmonijnym połączeniem mądrości, męstwa, panowania nad sobą i sprawiedliwości. Dobro dzielił na idealne, stojące wyżej w hierarchii, i realne. Dobra realne, np. piękno ciało, są jednak konieczne jako szczebel do uzyskania dóbr idealnych. Piękno fizyczne prowadzi do świadomości piękna duszy. Sensem teorii miłości jest twierdzenie, że poprzez realne, doczesne cele można osiągnąć cele wieczne, idealne.

Platon stworzył również projekt idealnego państwa.
1. Ustrój nie powinien ulegać zmianom. Poeci, jako ludzie ulegający często zmiennym uczuciom, zostali wykluczeni z idealnego państwa.
2. Obywatele nie mogą dążyć do dobra na własną rękę, lecz działać wspólne. Każdy ma swoją rolę do spełnienia.
3. Państwo musi być oparte na wiedzy, ponieważ żeby czynić dobro, trzeba je znać. Dlatego na tronie powinni zasiadać mędrcy i filozofowie, którzy mają największą wiedzę.
4. Do państwa mogą należeć tylko ci, którzy są mu przydatni. Oprócz filozofów potrzebni są żołnierze i rzemieślnicy, zorganizowani w oddzielne grupy. Państwo powinno być stanowe i hierarchiczne.
5. Celem państwa nie jest zapewnienie obywatelom przyjemności ani dóbr doczesnych, ale dążenie do idealnego celu, czyli dobra. Wśród filozofów i wojskowych powinna zostać zniesiona własność prywatna.
Kierunki filozoficzne w starożytnej Grecji:
Stoicyzm
Kierunek ten został zapoczątkowany przez Zenona z Kition ok. 300 r. p.n.e. Stoicy głosili, że jest tylko jeden byt - materia. Zatem dusza, jeśli istnieje, również jest materialna. Zaprzeczali tym samym istnieniu świata niematerialnego, duchowego. Świat jest celowy i racjonalny, można go więc poznawać rozumowo. Ulega ciągłym przemianom. Najpierw rozwija się, później ginie, potem znów odradza się i rozwija.
Największym dobrem i szczęściem jest cnota. Żeby ją zdobyć, trzeba uniezależnić się od zmieniającego się świata i wszystkich okoliczności, które mogłyby zniszczyć szczęście, oraz wyrzec się wszelkich dóbr. Życie cnotliwe i szczęśliwe powinno być zgodne z rozumem. Cnota jest jedynym dobrem, zatem do szczęścia nie są potrzebne bogactwo, siła, uroda, zaszczyty, nawet zdrowie. Mędrzec powinien je ignorować - ani nie pożądać, ani nie nienawidzić. Można jednak robić z nich dobry lub zły użytek. Niektóre z nich są więc godne wyboru (talent, bystrość umysłu, miłość, rodzina, umiarkowana majętność), inne godne odrzucenia. Złem jest życie wbrew naturze i rozumowi, czyli uleganie afektom, takim jak: zawiść, pożądliwość, zabieganie o dobra, smutek, obawa. Prawdziwego mędrca cechuje apatia, czyli beznamiętność, wyzbycie się afektów. Etykę stoików cechowała powaga i rozsądek, ale również optymizm, bo pokazywali, że możliwe jest jednak osiągnięcie szczęścia w życiu.

Epikureizm
Założycielem tej szkoły był Epikur z Samos (341-270). Celem życia według epikurejczyków jest osiągnięcie szczęścia, które polega na doznawaniu przyjemności (hedonizm). Do szczęścia wystarcza brak cierpienia. Przyjemność może być wewnętrzna (odczuwanie radości z życia pozbawionego cierpień) i zewnętrzna (zaspokajanie różnych potrzeb). Ważniejsza i łatwiejsza do uzyskania jest przyjemność wewnętrzna. W przypadku przyjemności zewnętrznych istnieje niebezpieczeństwo, że nasze potrzeby nie zostaną zaspokojone. Przyjemności zewnętrzne dzielą się na fizyczne (np. dobre jedzenie) i duchowe (np. przyjaźń). Przyjemności fizyczne nie muszą być wcale kosztowne. Lepsze są te skromne, gdyż łatwiej je uzyskać. Cnota i rozum nie są szczęściem (jak u stoików), lecz tylko sposobem uzyskania szczęścia, czyli przyjemności. Rozum ma za zadanie trafnie wybierać przyjemności. Człowiek może być egoistą, byle nie naruszał prawa i nie czynił krzywdy innym ludziom.
Sceptycyzm
Twórcą tego nurtu był Pirron, żyjący na przełomie IV i III w. p.n.e. Stwierdził on, że człowiek nie jest zdolny do rozstrzygania kwestii filozoficznych. Szczęście i spokój ducha może mu zapewnić tylko powściągliwość i powstrzymanie się od wygłaszania sądów. Sceptycy odrzucali sądy naukowe. Przyjmowali tylko stwierdzenia zjawisk (np. jem coś słodkiego, słyszę dźwięk). Przyczyny tych zjawisk pozostaną nieznane. Wszystkie spostrzeżenia są względne, nie można im ufać. Te same rzeczy są odmienne postrzegane przez różne osoby, zależnie od cech poznającego, jego nastawienia, chwili i miejsca przeprowadzania obserwacji. Nie da się ustalić obiektywnych zewnętrznych kryteriów poznawania świata.
Cynicy
Założycielem szkoły był Antystenes z Aten, a najsłynniejszym przedstawicielem Diogenes z Synopy. Najważniejszym celem w życiu jest cnota. Wszystko inne, również wiedza, jest obojętne. Dzięki cnocie można uzyskać szczęście. Dobra materialne nie są do tego potrzebne. Jeśli człowiek będzie obojętnym w stosunku do nich, wtedy uzyska mądrość, wolność i niezależność. Teoretyczne twierdzenia tej szkoły wcielił w życie Diogenes. Wyzbył się wszelkich dóbr i żył bez domu i własności. Legenda przypisuje mu mieszkanie w wielkiej beczce. Cynicy wygłaszali drastyczne i często grubiańskie sądy o współczesnym sobie świecie. Naigrywanie się z opinii, kultury i powszechnie cenionych dóbr nazwano więc cynizmem.

Literatura

W rozwoju literatury greckiej można wyróżnić cztery okresy:

-okres archaiczny (od czasów najdawniejszych do początków Vw.p.n.e) Najstarszym ośrodkiem życia kulturalnego były wówczas jońskie i eolskie kolonie na wybrzeżach Azji Mniejszej , tam prawdopodobnie powstały w VIII w. dwie epopeje przypisywane Homerowi-Iliada i Odyseja, zabytki epiki bohaterskiej nawiązujące do twórczości aojdów, w VIIw jej epigonami, byli poeci cykliczni, obok ich utworów pojawiły się parodie eposu bohaterskiego.
Inicjatorem nowych form w epicy był Hezjod, twórca eposu kosmogenicznego, genealogicznego i dydaktycznego. Zmiany zachodzące w życiu i ekonomicznym Grecji znalazły odbicie w nowych formach poezji:
-liryce obejmującej elegię wojenną np. Tyrtajos, Solon, patriotyczną np. Solon i Teognis, miłosną np. Mimnernos, oraz w liryce chóralnej- hymny, treny, dytyramby.
Na drugą połowę VIw przypadają początki dramatu- tragedia, komedia, dramat satyryczny. Również w tym wieku powstała proza literacka, jej rozwój poszedł w dwóch kierunkach: nauk przyrodniczych i matematycznych ( związanych z jońską filozofią przyrody i pitagorejczykami.)
Z VI pochodzi również bajka Ezopa ( bajkopisarza z Frygi w Azji Mniejszej.)

-okres klasyczny lub inaczej zwany attycki (V i IVwp.n.e.)
Ośrodkiem literatury greckiej stały się Ateny pod rządami Peryklesa (złoty wiek). Działali tu wówczas filozofowie jońscy np. Demokryt,
Sokrates i sofiści, (którzy przyczynili się do rozwoju sztuki dyskusji, logiki, retoryki- sztuki pięknego, logicznego mówienia i wyrażania uczuć) i nauki o języku. Główne miejsce w literaturze zajęła tragedia np. Sofokles, Eurypides obok niej znalazła się komedia polityczna zwana komedią starą np. Arystofanes. W IV tragedia nie znalazła wybitnych kontynuatorów, miejsce komedii starej pozbawiona akceptacji politycznej komedia o tematyce obyczajowej. Epopeja upadła, rozkwit osiągnęła proza w wymowie sądowej, politycznej i filozoficznej.
-okres hellenistyczny lub inaczej nazywany aleksandryjski (330-30 p.n.e.) w którym kultura grecka i język grecki rozpowszechniły się na całym Bliskim Wschodzie (hellenizm). Literaturę tego okresu cechuje nastrój sentymentalny, rodzajowość i bogactwo małych form literatury np. idylla.
Istniał również mim (Teokryt, Herondas). Komedia uległa ewolucji w tak zwaną komedię nową obyczajową, realistyczną i psychologiczną.
Bibliotekarstwo przyczyniło się do rozwoju filologii i powstania leksykografii.

-okres rzymski (30r. p.n.e.-529r n.e) Ośrodkiem świata stał się Rzym, Grecja stała się podrzędną prowincją rzymską-achają. Poezja I i IIw
Uzyskała niewielki dorobek w zakresie epigramu- krótkiego napisu nagrobkowego. Prozę natomiast wzbogacił romans przygodowy i paserski (Logos).Rozwijała się filologia czyli komentarze do klasyków greckich i gramatyka. Pojawiły się geograficzne dzieła Klaudiusza Ptolemeusza, retoryka ograniczała się do deklamacji na tematy fikcyjne. Zamknięcie Akademii Platońskiej w 529r kończy okres greckiej literatury starożytnej. Jej kontynuacją jest literatura bizantyjska.

Najsłynniejsi twórcy literatury:

1. Homer - IX / VIII w. p.n.e. najprawdopodobniej twórca eposu i patron literatury greckiej
2. Tyrtajos - VII w. p.n.e. poeta bojownik
3. Safona - VII / VI w. p.n.e. poetka z wyspy Lesbos
4. Anakreont - VI w. p.n.e. piewca wina i miłości, twórca anakreontyku – utworu literackiego opisującego uroki życia
5. Symonides - VI w. p.n.e. autor pieśni chóralnych i epigramatów
6. Ajschylos - 526 - 456 p.n.e. poeta, tragediopisarz
7. Sofokles - 496 - 406 p.n.e. tragediopisarz
8. Eurypides - 480 – 407 p.n.e. tragediopisarz

Sztuka

W początkowej fazie sztuka Grecka pozostawała pod wpływem sztuki Bliskiego Wschodu, poprzedzała ją sztuka egejska, której ostatni etap stanowiła sztuka helladzka, niej nastąpił okres ceramiki submykeńskiej i protogeometrycznej .

Wyróżniamy cztery okresy sztuki greckiej:

1. okres archaiczny- rozpoczyna się okresem sztuki geometrycznej od IX do VIIIw.p.n.e. Reprezentują go: ceramika malowana w różnorodne wzory geometryczne (amfory, kratery, dipylońskie wazy),
Drobne figurki z terakoty, brązu i kości słoniowe i architektura domy i małe świątynie megaronu (typ prostokątnego jednoizbowego budynku z wejściem na krótszej ścianie). W kontakcie z bliskim wschodem powstał w VIIw.p.n.e. w ceramice styl orientalizujący, bogaty w wschodnie motywy roślinne i zwierzęce. W końcu VIIw.p.n.e. na potrzeby świątyni powstała monumentalna rzeźba w kamieniu (poros, marmur). Pojawiły się szkoły rzeźb np. na Eginie.
Technika rzeźbiarska rozwiała się w dwóch kierunkach.: doryckim-surowym i jońskim- miękkim w modelunku i bardziej dekoracyjnym.
Rozwijało się malarstwo czarnofigurowe i czerwonofigurowe wazowe (wazy greckie) oraz rzemiosło artystyczne: wyroby z brązu (statuetki, naczynia, oprawy lustr),i inne z terakoty i kości słoniowej .
2. okres klasyczny- V-IVw.p.n.e w tym okresie rozwinęła się rzeźba oddająca ruch, monumentalne malarstwo ścienne, czerwonofigurowe malarstwo wazowe w stylu swobodnym, rzeźbiono figury w brązie i w kamieniu. W drugiej połowie Vw.p.n.e. pod rządami Peryklesa stały się głównym ośrodkiem sztuki działali tu najwybitniejsi architekci, rzeźbiarze i malarze. Rozwijała się urbanistyka. Jednym z najlepszych rzeźbiarzy Poliklet opracował kanon postaci ludzkiej.
W Vw.p.n.e. powstał tzw. styl mokrych szat. W późnoklasycznym stylu czwartego wieku pojawiły się w rzeźbie nowe tematy- akt kobiecy i miękki modelunek postaci. W malarstwie pojawiła się nowa tematyka bp. Sceny rodzajowe, martwa natura.
3. okres hellenizmu- 330 -30r.p.n.e. sztuka tego okresu cechowała się bogactwem tematów, nastąpił Rozkwit urbanistyki- nowe miasta otaczano murami i wyposażano je w monumentalne budowle świeckie np. biblioteki teatry, portyki- rodzaj ganku lub obejścia kolumnowego stanowiącego wejściową część budynku. Rozwijało się też budownictwo sakralne np. ołtarze.
W budownictwie mieszkalnym pojawił się dom z mozaiką.
Powstawały nowe ośrodki rzeżby w Pergamon, w Aleksandrii i na Rodos. Malarstwo hellenistyczne posługiwało się temperom i mozaiką. Rzemiosło artystyczne, przedmioty zbytku charakteryzowało. bogactwo form oraz różnorodność technik.
4. Okres rzymski-ostatnia faza antycznej sztuki greckiej miw wniósł do niej żadnej nowości

Teatr


Teatr grecki narodził sie z przedstawień religijnych na cześć boga Dionizosa, organizowanych w czasie świąt zwanych Dionizjami. Pierwotnie podczas Dionizji występował chór satyrów pod przewodnictwem koryfeusza, który intonował pieśń wykonywaną następnie przez śpiewaków. Z czasem koryfeusz wyodrębnił się i zaczął prowadzić dialog z chórem, pełniąc rolę aktora. Wielkie Dionizja organizowano w miastach, w marcu. Z nich powstała tragedia We wrześniu miały miejsce małe Dionizja, odbywające się na wsiach, które zapoczątkowały komedię. Sztuki prezentowano w formie zawodów przedstawień, czyli agony. Do współzawodnictwa stawało zwykle trzech dramatopisarzy. Każdy z nich miał jeden dzień na przedstawienie swojej tetralogii, czyli zestawu czterch dramatów, w skład którego wchodziły trzy tragedie i jedna komedia.
Poszczególni dramatopisarze greccy nie tylko pisali sztuki, ale również mieli zasługi w rozwijaniu formy przedstawień. Tespis w VI w. p.n.e. wprowadził pierwszego aktora i zbudował skene. Ajschylos na przełomie VI i V w. p.n.e. wprowadził drugiego aktora, zastosował prolog, opisy i opowiadania. W V w. p.n.e. Sofokles wprowadził trzeciego aktora, zwiększył obsadę chóru i jednocześnie zmniejszył jego rolę w akcji na rzecz przodownika chóru. Zerwał też z tematycznym związkiem poszczególnych części tetralogii. Również w V w. p.n.e. Eurypides zastosował monolog przedstawiający psychiczne przeżycia bohatera, a także wprowadził postaci kobiece.
Sztuki greckie wystawiano zwykle pod gołym niebem. Teatr składał się z kilku części. Theatron był półkolistym miejscem, gdzie zasiadali widzowie. Kolejne rzędy widowni znajdowały się coraz wyżej. Na środku teatru znajdował się okrągły plac nazywany orchestra, na którym występował chór. Po jego bokach umieszczone były wejścia dla chóru - parodos. Przed orchestrą znajdował się proskenion, czyli podłużne podwyższenie, na którym występowali aktorzy. Za proskenion umieszczone było skene - budynek, który zasłaniał kulisy i pełnił rolę scenografii.
Demokracja ateńska

Jest forma ustroju państwowego zapoczątkowana w Atenach w IVw.p.n.e. przez reformy Solona, a następnie Klejstenesa, osiągnęła swoją pełnię w Vw.p.n.e. . Opierała się na możliwości udziału w we władzach polis wszystkich wolnych obywateli. Najwyższą władzę w państwie ateńskim tworzyło Zgromadzenie Ludowe- eklezja, w którym prawo udziału miał każdy obywatel posiadający pełnię praw, po skończeniu 20 roku życia.
Eklezja decydowała o polityce zagranicznej, w sprawach wojskowych, nadawaniu obywatelstwa ateńskiego, w wyjątkowych wypadkach wydawała wyroki sądowe. Każdy z uczestników Zgromadzenia
miał możliwość zabierania głosu i zgłaszania wniosków.
Głosowano przez podniesienie rąk, ( rozstrzygnięcie zapadało większością) lub tajne ( w szczególnych wypadkach, gdy decydowano np. o wygnaniu z państwa-ostracyzm). Udział był w Zgromadzeniu był opłacany przez państwo. Eklezja obradowała na Pnyksie( wzgórzu ateńskim), na agorze lub w teatrze, mniej więcej co 9 dni. Stałym organem zarządu państwa była Rada złożona z 500 członków wybieranych losowo, podzielonych na 10 prytanii, urzędujących kolejno przez 1/10 część roku. Rada posiadała kompetencje administracyjne ekonomiczne i sądownicze. Wybieralni byli również kierujący sprawami wojskowymi stratedzy, których było 10, w Vw.p.n.e ukształtowało się stanowisko pierwszego stratega.

Reformy Solona-Reformy ustrojowe, wprowadzone przez ateńskiego poetę i męża stanu. Np. podział obywateli na cztery klasy według cenzusu majątkowego, ustanowienie Rady Czterystu, sądu przysięgłych, rozszerzenie uprawnień Eklezji, zmiany systemu miar i wag.

Reformy Klejstenesa-Reformy ustrojowe wprowadzone przez polityka i założyciela demokracji ateńskiej. Obalił tyranię Pizystratów (510p.n.e.) pozyskawszy pomoc króla Sparty, Kleomenesa I.
Usunął z kraju arystokratycznych przywódców
Po obaleniu tyranii wprowadził następujące zmiany:

- podział na plemiona, bractwa i rody zastąpił podziałem terytorialnym.
-nadal prawa metojkom- cudzoziemcom osiadłym na stałe w Attyce.
- zwiększył liczbę radnych do 500, ustanowił urząd 10 wodzów- strategów i wprowadził ostracyzm.

Celem tej reformy było zmniejszenie roli arystokracji, zatarcie różnic majątkowych i wymieszanie społeczeństwa.