Pojęcie i istota interesu w stosunkach międzynarodowych

Jedną z charakterystycznych cech współczesnych stosunków mię¬dzynarodowych jest to, że ze względu na jakąś potrzebę lub cel ogar¬niają one swym zasięgiem działania i oddziaływania wszystkich ich uczestników. Wartości te stanowią istotne składniki definicyjne poli¬tyki zagranicznej państwa oraz zasadnicze elementy stymulujące zja¬wiska i procesy w tym obszarze.
Polityka zagraniczna jako działalność skierowana do innych uczest¬ników wyraża i egzemplifikuje własne interesy i dążenia, ale jest także - niejednokrotnie w znacznym stopniu - refleksem cudzego postępo¬wania, innych suwerenów, którzy są nośnikami odmiennych od na-szych racji, aspiracji i interesów.
W nauce o stosunkach międzynarodowych uważa się, iż kategoria interesu była i pozostaje jedną z podstawowych wartości kreacyjnych polityki zagranicznej. Jednocześnie wszyscy uczestnicy stosunków międzynarodowych (w szczególności państwa) pozostają pod silną presją zjawisk i zdarzeń o charakterze globalnym, wykraczającym poza narodowe racje.
Obserwowane w tym obszarze przemiany sygnalizują obecność pro¬cesów (mniej lub bardziej uświadamianych) identyfikacji pewnych wartości jednostkowych z uniwersalnymi, nieobojętnymi dla całej spo¬łeczności międzynarodowej. Wielowymiarowy i złożony kształt współ¬czesnych stosunków międzynarodowych sprawia, iż takie przedsta¬wienie interesów narodowych państwa i ich wprowadzenie do praktyki jest procesem niezwykle złożonym, narzucającym konieczność ich korelacji i niwelowania sprzeczności, które między nimi występują.
Pojęcie interesu funkcjonujące w teorii polityki związane jest z ka¬tegorią „potrzeb", stanem „braku czegoś" i najczęściej łączy się je albo z „relacjami między potrzebami a stanem rzeczy" (J. Wiatr), „stanem uświadomienia potrzeb" (D. Feldman) albo „funkcjami, ja¬kie owe potrzeby uruchamiają" (A. Bodnar).
Przeniesienie tej politologicznej kategorii na płaszczyznę rozważań nad interesem państwa i narodu oraz interesem międzynarodowym jest koniecznością. Wynika ona z jego zdecydowanie endogenicznego rodowodu, a także z egzogenicznego pochodzenia wielu czynników wypełniających treścią ogólne założenia i kierunki polityki zagranicz¬nej państwa oraz polityki międzynarodowej pozostałych uczestników stosunków międzynarodowych. Tak bowiem jak cele polityki zagrani¬ zagrani¬cznej są funkcją potrzeb, aspiracji i interesów państwa, tak i cele polityki międzynarodowej są funkcją aspiracji i oczekiwań społeczno¬ści międzynarodowej oraz jej zdolności do harmonizowania lub mini¬malizowania sprzeczności między nimi.
Rozważania nad kategorią „interesu" państwa są celowe. Aby jed¬nak mogły spełnić wymogi heurystyki i stać się w pełni inspirujące musimy wiedzieć, że:
a) interes państwa to zespół wartości i potrzeb niezbędnych do istnienia w systemie stosunków międzynarodowych;
b) interes państwa jest istotną kategorią motywacyjną jego działa¬nia;
c) potrzeby oraz wynikające z nich interesy zmierzają do formuło¬wania podstawowych celów grupy społecznej, jaką państwo wyraża;
d) jest to kategoria wysoce zindywidualizowana, zmienna w czasie i przestrzeni, zależna od fazy rozwojowej państwa, jego pozycji w świecie i stanu stosunków międzynarodowych.
W nauce o stosunkach międzynarodowych istnieją duże rozbieżności w interpretacji pojęcia interesu państwa. Często stosuje się kategorię interesu państwa i narodu bądź łącznie, bądź zamiennie. Nie ma także takiej definicji tej kategorii, która byłaby w pełni reprezentatywna i komplementarna.
W polskiej literaturze przedmiotu najobszerniej problematykę tę badali J. Kukułka oraz J. Z. Pietraś.
Zdaniem J. Kukułki interes wspólnoty narodowej można najogól¬niej zdefiniować „jako stan rzeczy stanowiący konieczne ogniwo pro¬cesów i zjawisk prowadzących do zaspokojenia jej potrzeb". Autor wyraźnie rozgranicza obiektywne i subiektywne aspekty tej kategorii. Z punktu widzenia obiektywnego interes narodowy stanowi zawsze konieczny i logiczny element systemu wartości narodowej, trwały i żywotny dla zaspokojenia egzystencjalnych potrzeb narodu. Interes subiektywny jest to zmienny element polityki zagranicznej, zależny od okoliczności wewnętrznych i zewnętrznych, które wpływają na zmianę systemu wartości i motywacji. W tym kontekście J. Kukułka mówi o trzech zespołach interesów: egzystencjonalnych, ko egzystencjonalnych oraz funkcjonalnych.
Podobnie J. Z. Pietraś wiąże interesy z potrzebami i definiuje je jako „relacje między potrzebami uczestnika stosunków międzynaro¬dowych a zaspokającymi je dobrami i stanami rzeczywistości". Stwier¬dza, że interes jest taką funkcją potrzeb, które skłaniają do działania w celu ich zaspokojenia. Uznaje tym samym, iż interesy są realizacyj¬ną funkcją potrzeb uświadomionych przez podmioty stosunków mię¬dzynarodowych. Wyróżnia w związku z tym:
a) interesy najważniejsze, realizowane w sposób bezwzględny, nie¬kiedy sprzeczny z normami prawa międzynarodowego;
b) interesy ważne, będące czasami przedmiotem negocjacji z inny¬mi uczestnikami stosunków międzynarodowych;
c) interesy dalszoplanowe, traktowane przez państwo w sposób elastyczny, w stosunku do których możliwy jest kompromis.
Wykorzystując zastosowane przez J. Z. Pietrasia kryterium ważno¬ści w skali potrzeb, A. Czarnocki klasyfikuje interesy na podstawowe, trwałe i ogólne. System takich interesów obejmuje zarówno przetrwa¬nie państw, jak i ich funkcjonowanie w systemie stosunków międzynarodowych. Odwołując się do cytowanych uprzednio definicji i wyzna¬czników pozwalających określić sens i pojęcie kategorii interesu oraz starając się ująć ten problem w sposób możliwie najprostszy, należy wyeksponować fakt, iż narodowe ego jest zawsze punktem odniesienia w definiowaniu interesu państwa i zbiorczą motywacją jego działania na arenie międzynarodowej. W tym sensie zewnętrzny interes pań¬stwa stanowi wypadkową jego potrzeb i aspiracji oraz możliwości ich zaspokojenia w określonym środowisku międzynarodowym.
Zgadzając się z J. Z. Pietrasiem co do istoty pojęcia interesu pań¬stwa, można jednak dyskutować nad tymi jego desygnatami, które zakładają, iż interes państwa, a w szczególności racja stanu, może być realizowany w sposób bezkompromisowy, czasami nawet sprzeczny z normami prawa międzynarodowego. Wydaje się, iż takie rozłożenie akcentów w poszukiwaniu optymalnych uzasadnień dla polityki zagra¬nicznej prowadzi do jej deformacji i ryzyka rozchwiania w systemie, w którym funkcjonuje. Wiemy, że państwa mają bardzo zróżnicowane interesy, że ich treść i zasięg określają zawsze wewnętrzni decydenci. Oni też transponują je w obszar polityki zagranicznej i określają możliwości ich implantacji na grunt stosunków międzynarodo¬wych. W tym procesie występuje ważny ogranicznik - środowisko mię¬dzynarodowe i jego uczestnicy. Ich interesy splatają się ze sobą w róż¬norodne układy, co czasem powoduje napięcia, a niekiedy konflikty. Podkreślając fakt, iż narodowe ego jest głównym punktem odniesienia w formułowaniu interesu państwa na arenie międzynarodowej, po¬winniśmy uwzględnić wpływ czynnika zewnętrznego na formułowanie (niejednokrotnie redefinicję) tej wartości. Współcześnie zwłaszcza powiązania między państwem a jego środowiskiem międzynarodo¬wym są bardzo konkretne i nieodwracalne. Wszelkie próby negowa¬nia tego stanu rzeczy są z wielu powodów zabiegiem bezprzedmioto¬wym. Głównie dlatego, że wyznacznik państwowo-narodowy może łatwo przekształcić się w dysfunkcjonalny wobec stosunków mię¬dzynarodowych egocentryzm, a nawet w egoizm, gdy w motywacjach dążeń i potrzeb, a na koniec w procesie realizacyjnym polityki zagra¬nicznej zabraknie komponentów kooperacji ze środowiskiem, wo¬li współpracy i współdziałania pomimo i ponad występującymi po¬działami.
W literaturze zachodniej problematyka interesu znajduje stałe miejsce w polu badawczym specjalistów. Autorzy zachodni mówią o interesach pierwszoplanowych i drugoplanowych, trwałych i zmiennych, identycznych i komplementarnych. Amerykański politolog H. Morgenthau wymienia interesy narodowe zmienne i trwałe (podstawowe). Te ostatnie wyrażają dążenia państwa do przetrwania, ochrony inte¬gralności terytorialnej, własnego systemu politycznego i ekonomicz¬nego przed naporem czynników zewnętrznych. A. Wolfers wymie¬nia z kolei interesy egoistyczne, altruistyczne i samozachowawcze.
Uważa, iż polityka zagraniczna państwa poszerza obszar wpły¬wów, chroni stan posiadania i kooperuje ze środowiskiem między¬narodowym.
Dla większości badaczy tego obszaru stosunków międzynarodo¬wych nie ulega wątpliwości, iż interesy pojawiają się w procesie for¬mułowanych potrzeb i ich konfrontacji z obiektywnym stanem rzeczy, z którego wypływa możliwość ich zaspokojenia. W rozwijanej w pań¬stwach Europy Wschodniej teorii stosunków międzynarodowych ka¬tegoria interesu budziła wiele kontrowersji. Zwłaszcza krytycznie przedstawiany był rozpowszechniany na Zachodzie kierunek badaw¬czy eksponujący interes narodowy jako wyznacznik służący ujawnia¬niu celów państwa lub środek, przez którego pryzmat oceniano i wy¬różniano politykę zagraniczną poszczególnych państw (tak np. F. Burłacki, R. Vukadinovic).
Jest oczywiste, że państwo miało i mieć będzie zasadnicze i podsta¬wowe interesy, które przede wszystkim wyrażają narodowe treści, transponowane następnie przez pryzmat wartości i celów innych ucze¬stników stosunków międzynarodowych z wolą (lub jej brakiem) i go-towością do kompromisu. W zależności zaś od tego, które zespoły wartości dominują w jej treści, mamy do czynienia bądź z polityką o zdecydowanie kooperacyjnym wymiarze, bądź z typem polityki za¬granicznej zdominowanej przez zespół interesów egoistycznych, dys-funkcjonalnych wobec systemu stosunków międzynarodowych.