Ustna stara matura z WOS-u pytania i odpowiedzi

1. Podstawowe umiejętności obywatelskie:
a) potrzeby jednostki
Człowiek jest istotą społeczną. Od zwierząt różni się specyficzną budową ciała, oraz rozwiniętymi funkcjami mózgu, dzięki którym myśli, przeżywa, wyraża swoje uczucia - jest istotą rozumną. Może kierować swoim postępowaniem, dokonywać wyborów i podejmować decyzje związane z własnym życiem, np. kształceniem się, pracą zawodową, miejscem pracy i miejscem zamieszkania, oraz przynależnością do określonej organizacji. Jest również istotą społeczną, jedyną posiadającą kulturę i zdolną do jej tworzenia. Pozostaje w ścisłych związkach z otaczającym go światem, dzięki czemu istnieje, rozwija się i działa. Każdy z nas ma indywidualne potrzeby, oraz cechy odróżniające go od innych. Każdy posiada określoną osobowość.
Kiedy próbujemy odpowiedzieć sobie na pytanie, ?Kim tak właściwie jestem?" przeważnie podajemy swoje cechy fizyczne i psychiczne, określamy własne poglądy i przekonania. Przypisujemy się również do różnych grup ludzi. Tożsamość nasza kształtuje się także poprzez porównanie się z innymi ludźmi. Dostrzeżenie wspólnych właściwości z innymi osobami z grupy, w której żyjemy, np. rodziny, oraz odrębności tych grup stanowi podstawę tożsamości społecznej. Nasza tożsamość społeczna ujawnia się w różny sposób, w zależności od tego, z jaką grupą ludzi przebywamy.
Przyglądając się klasyfikacji potrzeb człowieka, dostrzegamy, że do I klasy potrzeb obok potrzeb fizjologicznych i bezpieczeństwa znajdziemy potrzeby przynależności i miłości, które skłaniają do nawiązywania bliskich, przyjaznych kontaktów z innymi ludźmi, które rozbudzają przyjaźń i miłość. Potrzebę uznania człowiek pragnie uznania ze strony innych i pragnie mieć uznanie dla siebie.
Człowiek chcąc zaspokoić swoje potrzeby, musi funkcjonować w różnych zbiorowościach ludzkich i grupach społecznych. Więzi społeczne powstają w różnych sytuacjach, w których znajduje się jednostka, np. urodzenie się w konkretnej rodzinie i miejscu stwarza wieź naturalną. Ale więzi powstają również w wyniku przynależności do określonej grupy lub konieczności podporządkowania się władzy w grupie, do której się należy. Poczucie wspólnoty może wynikać z wykonywania wspólnej pracy zawodowej, określonej służby społecznej, pobierania nauki. Jednostka przynależąc do danej grupy, odgrywa wyznaczone jej przez tę grupę określone role społeczne. Im bardziej jednostka utożsamia się z grupą tym lepiej te role wykonuje.
b) istota konfliktów
Konflikty między grupami powstają na tle ich dążeń do wykluczających się celów. Sposób rozwiązywania konfliktów zależy od samego ich charakteru ich podłoża, a także od stron uczestniczących w konflikcie. Bardziej podatne na rozstrzygnięcie drogą wali są konflikty na tle religijnym, niepodległościowym, ideologicznym.
Duży wpływ na przekształcanie się konfliktów w otwartą walkę ma brak skłonności jego ustników do ustępstw i kompromisów. W warunkach zaostrzających się konfliktów walka staje się swoistą „grą na wroga” oczernianiu go, dyskwalifikuje moralnie. O warunkach rozstrzygania konfliktów decyduje zwycięzca, który jednostronnie narzuca swą wolę pokonanemu oraz ustanawia nowy porządek prawny i polityczny.
Zaostrzenie się i przekształcenie konfliktów społecznych w otwartą walkę może spowodować destabilizację życia politycznego i rozpad państwa.
c) sposoby osiągania kompromisów
Kompromis - jest to umiejętność dojścia do konsensusu poprzez drogę pewnych ustępstw. Jedna strona ustępuje drugiej w pewnej kwestii np. politycznej jednak nie tracąc na tym za dużo. Kompromis jest to umiejętność bardzo przydatna w wielu dziedzinach życia. Naszym wielu politykom brakuje tej umiejętności. Ta umiejętność jest konieczna przy podejmowaniu uzgodnień na forum parlamentu, podczas negocjacji między pracodawcami a związkami zawodowymi. Aby uprawiać politykę kompromisu trzeba wyznawać kilka zasad, najważniejszą z nich jest brak przymusu, postępowanie wg ustalonych zasad i reguł, równość w dyskusji, poszanowanie innego zdania niż nasze.
Kompromis zakłada wzajemne ustępstwa tych grup, umożliwiając osiąganie przez nie wspólnych celów. Zadaniem polityki jest zatem osiąganie konsensusu, czyli zgody społecznej. Przeważnie ma ona kształt umowy zawierające zgodne oświadczenie obu stron. Jest to wiec konsensualne rozumienie polityki. Przykładem tego rodzaju polityki były porozumienia Okrągłego Stołu w Polsce w kwietniu 1989 r. Uzgodnienia podejmowane na forum parlamentu, negocjacje między pracodawcami i związkami zawodowymi.
Takie sposoby uprawiania polityki muszą być wolne od przymusu. Reguły, zasady muszą zapewniać wszystkim podmiotom politycznym równe szansę udziału w dialogu i określeniu tej woli. Podejmowane decyzje wiążą ze sobą wszystkie strony.


2. Jednostka, społeczeństwo, naród:
a) wyjaśnienie pojęć,

Jednostka społeczna - w socjologii jest to określenie jakiego używa się wobec człowieka jako społecznego indywiduum, ukształtowanego przez społeczeństwo w procesie socjalizacji.
Społeczeństwo oznacza jedną osobę fizyczną lub prawną, bądź więcej takich osób oraz, zgodnie z ustawodawstwem lub praktyką krajową, ich stowarzyszenia, organizacje lub grupy.
Podstawowe cechy społeczeństwa to wspólna kultura, wspólna przestrzeń, wspólna tożsamość, oddziaływania w sieci wzajemnych stosunków społecznych. Ze względu na duże różnice pomiędzy współczesnymi i historycznymi społeczeństwami wyróżnia się ze względu na stopień rozwoju społeczeństwa: tradycyjne, przemysłowe i poprzemysłowe. W przypadku społeczeństwa poprzemysłowego, które powstawać zaczęło w drugiej połowie XX wieku, używa się też alternatywnych pojęć: społeczeństwo globalne, społeczeństwo informacyjne czy społeczeństwo sieciowe.
Naród - jest trwałą, historycznie wytworzoną zbiorowością etniczną ludzi mówiących najczęściej tym samym językiem, zamieszkującym to samo terytorium, skupionych wokół wspólnych wartości, o wykrystalizowanej świadomości narodowej, mające wspólne państwo lub dążące do jego wykształcenia oraz należących do wspólnego systemu ekonomicznego.
wspólny język ojczysty - jest to czynnik uznawany za najważniejsze i najłatwiejsze kryterium przynależności narodowej. Na tej podstawie naród określany jest jako etniczna wspólnota językowa. Czasami jednak takie kryterium bywa zawodna, gdyż jednym językiem mówi kilka narodów. Np. językiem angielskim oprócz Brytyjczyków posługują się w USA, Kanadzie, Australii. Zdarza się również, że jedna grupa etniczna używa kilku języków, np. w Szwajcarzy posługują się językiem niemieckim, francuskim, włoskim i retoromańskim.
Wspólne terytorium narodowe - często naród definiowany jest jako grupa ludzi zamieszkująca te samo terytorium, ukształtowane warunkami geograficznymi- rzeki, góry, wybrzeża morskie. Granice te w dużej mierze jednak zależą od naszych stosunków z sąsiadami, jakie występowały na przestrzeni dziejów. Naród może również istnieć bez swojego terytorium, żyjąc w diasporze. Takim narodem są np. Romowie, Kurdowie
Wspólne więzi kulturowe - ta część obejmuje reprezentatywną kulturę narodu (literatura piękna, sztuka, muzyka) tradycję, kulturę ludową i obyczaje, wartości moralne, psychikę i charakter narodowy. Ta szeroka wspólnota kulturowa określa w sposób trwały tożsamość narodu.
Świadomość narodowa- w tej kwestii naród definiowany jest jako grupa etniczna mająca świadomość narodową. Rozwój tej świadomości jest procesem długotrwałym. Punktem przełomowym jest moment, kiedy większość ludzi uzna że stanowią jeden naród. Podstawowym składnikiem świadomości jest pamięć historyczna. W początkowych fazach są to przekazywane ustnie baśnie historii narodu polskiego, później w formie pisemnej.

b) proces socjalizacji,
Proces socjalizacji uspołecznia człowieka, ma nas przystosować do życia społecznego, prowadzi do kształtowania osobowości człowieka.
Socjalizacja może nas uczyć jakie potrzeby zaspakajać i kiedy. Jesteśmy socjalizowani przez całe życie.

c) konformizm
to uległość, podporządkowanie w celu osiągnięcia osobistych korzyści przy rezygnacji z wartości poza osobistych.
Konformizm jednostki będzie tym większy, im:
- większa jest jednomyślność grupy
- w większym stopniu grupa składa się z osób znaczących dla jednostki
- niższą samoocenę wykazuje jednostka
- mniejsze odczucie bezpieczeństwa na jednostka w grupie

d) Nonkonformizm
to postawa charakteryzująca się odpornością jednostki na naciski i wpływy grupy.

e) Patriotyzm
Słowo patriotyzm powstało od greckiego słowa patria. Patriota to człowiek, który poświęca wszystko dla ojczyzny, poświęca życie osobiste, dobra materialne. Gotowy jest zrobić wszystko by ratować swą ziemię, ojczyznę, naród.

f) Stereotypy
Stereotyp (z gr. stereos = 'stężały, twardy', typos = 'wzorzec, odcisk') - konstrukcja myślowa, zawierająca uproszczony i często emocjonalnie nacechowany obraz rzeczywistości, przyjęty przez jednostkę w wyniku własnych obserwacji, poglądów innych osób czy wzorców przekazywanych przez społeczeństwo. Stereotypy mogą być negatywne, neutralne lub pozytywne, chociaż najczęściej spotykamy się z wyobrażeniami negatywnymi.
Najczęściej mówi się o stereotypach narodowych, czyli naszych wyobrażeniach dotyczących innych narodów. Tworzenie stereotypów jest naturalną ludzką skłonnością i takiemu upraszczaniu przekazu podlegają wszelkie ludzkie wyobrażenia o otaczających ich świecie, zarówno przyrody, jak i społeczeństwa. Ma to związek między innymi z takimi sposobami porządkowania rzeczywistości, jak kategoryzacja czy generalizacja.
Stereotypy często oparte są na niepełnej lub fałszywej wiedzy o świecie, utrwalonej przed tradycję i ciężko podlegającej zmianom. Liczni badacze doszukiwali się jednak "ziarna prawdy" w stereotypach, powstało nawet określenie "trafność stereotypu". W przypadku pojawienia się faktów obalających stereotyp ludzie mają skłonność do traktowania go jako wyjątku - "wyjątek potwierdza regułę" lub do tworzenia subkategorii bez naruszenia kategorii podstawowej.
Stereotypy mogą prowadzić do narastania uprzedzeń wobec danej grupy. Uprzedzenia mogą być negatywne lub pozytywne, lecz w europejskiej szkole badaczy przedmiotu przyjęło się traktować uprzedzenia jako zjawiska negatywne. W związku z tym mamy do czynienia z negatywną postawą, niechęcią lub dyskryminowaniem W przypadkach ekstremalnych może ono prowadzić do ludobójstwa.
Aby rząd mógł wywołać wojnę, jeśli nie istnieje negatywny stereotyp obywateli kraju atakowanego, władze często inicjują kampanię public relations w celu powstania tego negatywnego stereotypu - kampania taka jest znana jako demonizacja.

g) separatystyczne dążenia mniejszości narodowych

Separatyzm (z łaciny separatio – oddzielenie) – dążenie do wyodrębnienia się z jakiejś grupy, całości. Najbardziej typowym jest separatyzm narodowościowy, a jednym z jego przejawów secesja narodowa. Dążenie do odrębności pod względem narodowym, politycznym, etnicznym, religijnym; działalność mająca na celu wyodrębienie mniejszości narodowych. Separatyzm jest dążeniem do oderwania się określonego terytorium od jakiegoś państwa i utworzenia odrębnej struktury państwowej lub przyłączenia się tego terytorium do sąsiedniego kraju.
Nowym zjawiskiem są konflikty zbrojne w Europie Środkowej i Wschodniej. Po likwidacji systemów autorytarnych w tej części świata ujawniły się tłumione dotychczas problemy narodowościowe i terytorialne. W byłym ZSRR doprowadziło to do starć w Gruzji, Górnym Karabachu, Czeczenii, Naddnieprzu. Problemy o charakterze narodowościowym, religijnym, terytorialnym wyłoniły się w byłej Jugosławii, gdzie od 92 roku do 95 toczyła się wojna w Bośni. Był to pierwszy po II wojnie światowej konflikt o takim zasięgu na kontynencie europejskim. W 1998 roku wybuchł konflikt w Kosowie. Serbowie przeprowadzili czystki etniczne ludności albańskiej.
Społeczność światowa dąży poprzez organizacje międzynarodowe do likwidacji konfliktów i rozwiązania spornych problemów, poszukujących nowych metod działania. Specjalnymi organizacjami powołanymi do pilnowania porządku między państwami jest NATO i ONZ.

3. Konstytucjonalizm:
Konstytucjonalizm to zasada zgodnie z którą zadaniem konstytucji jest takie ograniczenie władzy instytucji państwowych, aby nie mogły być naruszane prawa i wolności obywateli.
Konstytucjonalizm- prawo kierunek w nauce prawa państwowego, uznający za najlepszą formę rządów władzę monarchy ograniczoną przez konstytucję; współcześnie termin ten jest też używany dla określenia ustroju państwowego opartego na pisanej konstytucji.

a) pojęcia i legalizacja władzy,
Konstytucja jest zbiorem najważniejszych praw obowiązujących w państwie. Wszystkie inne prawa muszą z nią być zgodne. Określa podstawy ustroju państwa, wyznacza kompetencje najważniejszych organów władzy, ustala zależności między nimi oraz zawiera katalog praw i obowiązków obywateli.
władza państwowa- typ władzy suwerennej i uniwersalnej na danym terytorium państw., zdolnej do zabezpieczenia obowiązującego porządku prawnego, społ. i ekon., spełniającej również inne wewn. i zewn. funkcje państwowe.
legitymizacja- nadanie czemuś mocy prawnej, usankcjonowanie prawem.
WŁADZA- jest to zdolność do wydawania i egzekwowania decyzji.
- podmiot władzy politycznej- jest to osoba wydająca decyzje i żądająca od adresatów jej wykonania.
- adresaci- są to ludzie którzy muszą sie podporządkowywać decyzjom podmiotu władzy politycznej
-sfera władzy- jest to określony obszar życia społecznego podlegający tej władzy

b) definicja państwa
Państwo jest suwerenną, terytorialną i przymusową organizacją społeczeństwa.
Organizacja polityczno-społeczeństwa posiadająca własne terytorium o określonych granicach, system władz i obywateli.,

c) funkcje państwa
Funkcje państwa to całokształt działalności prowadzonej przez państwo w określonych dziedzinach życia społecznego. Funkcje państwa ogólnie dzielimy na:
- Funkcję zewnętrzną która obejmuje aktywność państwa na arenie międzynarodowej.
- Funkcję wewnętrzną która polega na zapewnieniu porządku i bezpieczeństwa wewnątrz państwa.
W ramach funkcji zewnętrznej można wyróżnić:
-FUNKCJĘ PRAWODAWCZĄ, tworzenie systemu prawnego
-FUNKCJĘ PORZĄDKOWĄ, podejmowanie działań zapewniających ład i porządek publiczny.
FUNKCJĘ ADMINISTRACYJNĄ, określone organy państwowe zarządzają odpowiednimi dziedzinami życia
FUNKCJĘ GOSPODARCZO-ORGANIZATORSKĄ, organizowanie gospodarki i oddziaływanie na nie przez państwo.
FUNKCJĘ SOCJALNĄ, dążenie do zapewnienia obywatelom minimum egzystencji(bytowania)
FUNKCJE KULTURALNE, budowa i koordynacja systemu oświaty, wspierania badań naukowych, promowanie kultury narodowej, ochrona zabytków

d) formy państw
państwo unitarne - forma państwa; jest wewnętrznie jednolite, jego jednostki adm.-terytorialne są ściśle podporządkowane organom centralnym i nie mają autonomii.
(do państw unitarnych zaliczyć można m.in Polskę, Węgry, Szwecję, Danię, Holandię)
państwo złożone - (państwo federalne), forma państwa; składa się z jednostek adm.-terytorialnych, które mają zagwarantowane konstytucyjnie prawa i mogą korzystać z niezależności wobec organów centralnych np. Kanada, Niemcy, USA. (TYPY PAŃSTW ZŁOŻONYCH TO: unia personalna, unia realna, federacja i konfederacja)

e) zasady państwa demokratycznego
Państwo demokratyczne - państwo konstytucyjne, państwo prawa, które realizuje zasady: suwerenności narodu, pluralizmu, podziału władz.

1.Zasada suwerenności narodu - źródłem władzy jest naród, który jest uprawniony do decydowania i rozstrzygania w sprawach najważniejszych dla państwa (sprawowanie władzy pośredniej- wybierając parlament, prezydenta itp., bezpośredniej- uczestnicząc w referendum lub korzystając z prawa weta i inicjatywy ludowej)

2.Zasada pluralizmu - realizowana w płaszczyźnie politycznej, społecznej, ideowej i ekonomicznej. Pluralizm polityczny polega na tym, że w państwie istnieje wiele partii które są niezależne od władz państwowych ani od siebie wzajemnie. Mogą tworzyć programy i strukturę organizacyjną, maja różną tożsamość ideową. Mogą rywalizować ze sobą o poparcie wyborców.

3.Zasada podziału władz - władza państwowa dzieli się na ustawodawczą (odpowiedzialną za stanowienie prawa), wykonawczą (mającą je realizować w praktyce) i sądowniczą (rozstrzygająca spory na podst. obowiązujących norm prawnych)

f) Konstytucja RP
Konstytucja - ustawa zasadnicza określająca zasady ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa, organizację naczelnych organów państwowych oraz podstawowe prawa i obowiązki obywateli. Konstytucja ma duże znaczenie w państwie demokratycznym, gdyż różni się od innych ustaw szczególną:
- mocą prawną (zajmuje najwyższe miejsce w systemie źródeł prawa, normy zawarte w innych aktach pranych nie mogą być sprzeczne z przepisami konstytucji)
- szczególną treścią- oznacza, że ustawa te reguluje podstawowe kwestie państwa i społeczeństwa
Ze względu na procedurę wprowadzania zmian do przepisów konstytucyjnych można wyróżnić konstytucje elastyczne czyli takie w których uchwala się zmiany tak jak zwykłe ustawy oraz konstytucje sztywne w których zmiana wymaga specjalnej procedury. Konstytucja Rzeczpospolitej Polski zalicza się do KONSTYTUCJI SZTYWNYCH. W tym wypadku inicjatywa ustawodawcza przysługuje wyłącznie co najmniej 1/5tej ustawowej liczby posłów prezydentowi i senatowi. Zmiana konstytucji następuje w drodze ustawy uchwalonej przez sejm i następnie w terminie nie dłuższym niż 60 dni przez senat. 1sze czytanie projektu ustawy o zmianie konstytucji może odbyć się nie wcześniej niż 30dnia od dnia przedłożenia sejmowi projektu ustawy. Po zakończeniu postępowania, marszałek sejmu przedstawia prezydentowi uchwaloną ustawę do podpisu. Prezydent podpisuje ustawę w ciągu 21dni i zarządza jej ogłoszenie w dzienniku ustaw.


4. Modele demokracji:
We współczesnych państwach demokratycznych występują zróżnicowane formy rządów, są to systemy:
PREZYDENCKI, PARLAMENTARNY, MIESZANY, PARLAMENTARNO-KOMITETOWY.

SYSTEM PREZYDENCKI w Stanach Zjednoczonych opiera się na założeniu rozdzielności władz oraz względniej równości kompetencji władzy ustawodawczej i wykonawczej. Prezydent na równi z kongresem jest reprezentantem narodu. Dokumentem określającym pozycję poszczególnych instytucji jest konstytucja 1787r. I poprawki. Kongres, prezydent i sąd najwyższy spełniają swoje funkcje w sposób niezależny w separacji władzy ustawodawczej i wykonawczej. Opiera się na trzech zasadach: niepołączalności stanowisk w kongresie i administracji feudalnej, braku odpowiedzialności politycznej prezydenta przed kongresem i niemożliwości rozwiązania kongresu przez prezydenta. Prezydent wybierany jest na czteroletnią kadencję w wyborach powszechnych i pośrednich. Prezydent jest głową państwa i szefem rządu, powołuje wysokich funkcjonariuszy administracji, ambasadorów i sędziów sądu najwyższego. Kieruje polityką zagraniczną, jest naczelnym dowódcą sił zbrojnych, ma prawo weta wobec ustaw uchwalonych przez kongres, ponosi odpowiedzialność konstytucyjną za działania sprzeczne z prawem. Kongres Stanów Zjednoczonych składa się z dwóch izb. Izby reprezentantów i senatu. Spełnia on dwie zasadnicze funkcje: legislacyjną i kontrolną.

SYSTEM PARLAMENTARNY WE WŁOSZECH
Parlament Republiki Włoskiej składa się z dwóch izb: izby deputowanych i senatu.
Kadencja obu izb trwa 5 lat. Obie izby pełnią funkcję legislacyjną, zatwierdzają przygotowany przez rząd budżet, ogłaszają stany wojny, uprawniają prezydenta do ratyfikacji umów międzynarodowych, aktów o amnestii i prawie łaski. Parlament kontroluje również działalność rządu i administracji m.in. poprzez składanie interpelacji, ogłaszanie rezolucji oraz prowadzenie parlamentarnych dochodzeń dotyczących praw rządów.
Prezydent wybierany jest na wspólnym posiedzeniu obu izb parlamentu. Prezydent pełni funkcję głowy państwa, mianuje osoby na określone stanowiska państwowe i ratyfikuje umowy międzynarodowe, przyjmuje przedstawicieli dyplomatycznych innych państw oraz ma prawo stosowania łaski. Jest naczelnym dowódcą sił zbrojnych, wyznacza termin wyborów do obu izb parlamentu. Powołuje premiera a na jego wniosek skład gabinetu. Prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej. Oskarżony może być jedynie za zdradę stanu i złamanie konstytucji.
Rząd składa się z premiera, zastępcy oraz ministrów. Premier kieruje polityką rządu i zapewnia jednolite zarządzanie państwem. Za swoją działalność rząd ponosi odpowiedzialność przez parlamentem.

SYSTEM MIESZANY WE FRANCJI
W systemie tym charakterystyczne jest odejście od zasad nadrzędności parlamentu. Władza ustawodawcza należy do prezydenta rządu ale to prezydent jest jej realnym szefem. Prezydent powołuje i odwołuje rząd. Podpisuje dekrety z mocą ustaw i dekrety podejmowane przez rząd. Obsadza szereg stanowisk państwowych, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych, mianuje premiera. Ma prawo odwołania się do społeczeństwa poprzez referendum, może rozwiązać zgromadzenie narodowe.
Rząd spełnia funkcje wykonawcze i prawodawcze. Parlament francuski jest dwuizbowy. Składa się ze zgromadzenia narodowego i senatu






SYSTEM PARLAMENTARNO - KOMITETOWY W SZWAJCARII
Ustrój konfederacji szwajcarskiej charakteryzuje się zasadami federalizmu i demokracji bezpośredniej. Najważniejsze organy państwowe to zgromadzenie związkowe, rada związkowa i prezydent. Władza ustawodawcza należy do zgromadzenia związkowego, który tworzą: rada narodowa i rada kantonów. Prawa obu izb są równe, zgromadzenie wybiera rząd, organy prawodawcze i kontrolne. W stosunku do rządu spełnia funkcje sądownicze i funkcje zarządzające. Władza wykonawcza należy do rady związkowej, która składa się z siedmiu równorzędnych wobec siebie ministrów.
Rząd formowany jest na zasadzie przyjacielskiego porozumienia, nie jest odpowiedzialny przed parlamentem. Co roku zgromadzenie związkowe spośród członków rady związkowej wybiera prezydenta, który formalnie stoi na czele rządu.

a) pojęcie i zasady wyborów
Bierne prawo wyborcze, czyli prawo wybieralności, ma każdy obywatel polski, który ma prawo wybierania i ukończył 21 lat- w wypadku wyborów do Sejmu, a 30 lat- do Senatu.
Wybory powszechne przeprowadza się w terytorialnych okręgach wyborczych. W wyborach sejmowych terytorium dzielono na wielomandatowe okręgi wyborcze, obejmujące obszar jednego województwa. W wyborach do senatu okręgami wyborczymi były województwa. W każdym z nich wybierano po 2 senatorów.
prawo wyborcze czynne- jest to prawo do udziału w głosowaniu.
prawo wyborcze bierne- jest to zdolność do tego, aby móc zostać wybranym, czyli prawo do kandydowania.
cenzus- jest to zespół warunków dopuszczających do korzystania z określonych praw polit. lub przywilejów (c. majątkowy, wykształcenia, wieku).
ordynacja wyborcza- jest to ustawa regulująca zasady, procedurę, instytucje związane z organizacją i przeprowadzeniem wyborów
system większościowy- oznacza, iż mandat uzyskuje ten z kandydatów, który otrzymał najwięcej ważnie oddanych głosów. (większość względną, np. w Polsce w wyborach do senatu; niekiedy jest wymagane uzyskanie większości bezwzględnej (50% i 1 głos), co może łączyć się z przeprowadzeniem drugiej tury głosowania np. w Polsce wybory prezydenckie.)
PRZYMIOTNIKI WYBORCZE:
zasada powszechności- oznacza zakaz stosowania cenzusów wyborczych.
zasada równości- oznacza iż każdy wyborca dysponuje jednakową liczbą głosów, a więc każdy głos ma równą wagę i znaczenie.
zasada bezpośredniości- oznacza, iż wyborcy głosują bezpośrednio na kandydatów, którzy w wyniku głosowania uzyskują mandat.
zasada tajności- oznacza prawo do oddania głosu w sposób ukryty przed osobami trzecimi.
zasada proporcjonalności- oznacza ze każda z partii zgłaszająca listy kandydatów otrzymuje mandaty w stosunku proporcjonalnym do liczby uzyskanych głosów.

b) cele partii politycznej
Partie realizują trzy zasady:
kształtowania opinii społecznej- przejawia się w propagowaniu programów partyjnych i pozyskiwaniu ich zwolenników
wyborcza- polega na budowaniu programów, selekcji kandydatów i uczestnictwie w wyborach
rządzenia- wykonuje partia która wygrała wybory, w konsekwencji czego samodzielnie lub koalicja z innymi partiami obsadza decydujące stanowiska w państwie.
Grupy interesu- są organizacjami, które:
- reprezentują interesy określonych grup społecznych wobec innych grup
- przekazują postulaty swoich członków ośrodkom decyzyjnym
- oddziałują na rząd, parlament, partie polityczne, opinie publiczną i tym samym wpływają na polityczne rozstrzygnięcia.
Do grup interesu można zaliczyć zrzeszenie pracodawców, związki zawodowe. Grupy te postały i rozwijały się w związku z postępującą industrializacją współczesnych społeczeństw.
c) rodzaje partii politycznych
Partie polityczne- to dobrowolna organizacja, skupiająca ludzi o podobnych celach politycznych i, by owe cele zrealizować, dążąca do zdobycia lub utrzymania władzy w państwie. Partie działające w danym kraju są elementami jego systemu partyjnego.
Głównymi czynnikami tworzenia partii politycznych jest proces tworzenia się nowoczesnego narodu i uprzemysłowienia a także konflikty między państwem a Kościołem.
Wyróżniamy następujące partie:
- liberałowie i konserwatyści- wyodrębnili się w związku z konfliktem między systemem feudalnym a kapitalistycznym
- partie robotnicze- w odpowiedzi na rozwój systemu burżuazyjnego
- partie agrarne- jako reakcja na rozwój systemu przemysłowego
- partie regionalne- w związku ze scentralizowaniem władzy
- partie chrześcijańskie- jako odpowiedź na ideologię socjalistyczną i liberalną
- partie faszystowskie- w opozycji do systemu demokratycznego
- partie komunistyczne- wskutek podziału w ruchu robotniczym w opozycji do socjaldemokratyzmu
- partie protestu- jako odpowiedź na procesy biurokratyzacji i mechanizmy państwa dobrobytu

d) referendum
System demokratyczny zapewnia obywatelom szeroki wybór możliwości uczestniczenia w życiu publicznym. Należą do nich m. in. Bezpośrednie i pośrednie formy demokracji, organizacje społeczne i polityczne, inicjatywy obywatelskie oraz bezpośrednie i pośrednie formy wyrażania poparcia i sprzeciwu.
Bezpośrednie formy demokracji to: REFERENDUM czyli powszechne głosowanie obywateli mających czynne prawo wyborcze, INICJATYWA LUDOWA polega na przyznaniu określonej liczbie obywateli możliwości zgłoszenia projektu ustawy. Samorządność dotyczy m. in. samorządu zawodowego.
Pośrednie formy demokracji to: wybór organów sprawujących władzę. Inną możliwością udziału w życiu publicznym są bezpośrednie formy wyrażania poparcia lub sprzeciwu w postaci zgromadzeń. Do pośrednich form wyrażania poparcia lub sprzeciwu należą m. in. listy otwarte oraz petycje.

e) system prezydencki
System prezydencki:
- charakteryzuje się szczególnie silną pozycją prezydenta
- jest głową państwa i szefem administracji
- reprezentant narodu
- odpowiada za politykę zagraniczną
- jest zwierzchnikiem sił zbrojnych
- nie jest odpowiedzialny przed parlamentem
- ponosi odpowiedzialność parlamentarną

f) system parlamentarny
System parlamentarny:
- rząd jest powołany przez głowę państwa
- prezydent powołuje premiera, a na jego wniosek innych członków rządu
- rząd aby móc działać musi mieć zaufanie parlamentu
- głowa państwa za swą działalność nie jest odpowiedzialna politycznie
- rząd ponosi odpowiedzialność za swą działalność przed parlamentem





g) funkcje i zadania organów władzy
WŁADZA USTAWODAWCZA- Władzę ustawodawczą sprawuje sejm i senat, wybierany na 4 letnią kadencję. Sejm i senat obradują na posiedzeniach. Obrady parlamentu są jawne a tylko wtedy gdy wymaga tego dobro państwa, mogą być utajnione. Parlament może ustalać lub zmieniać ustrój polityczny, społeczny, ekonomiczny i dokonywać zmian w obowiązującej konstytucji. Parlament ma funkcję ustawodawczą, może też kontrolować rząd i inne organy państwowe. Sejm i senat mają możliwość tworzenia różnych organów państwowych. Sejm ma udział w tworzeniu rządu poprzez udzielanie mu wotum zaufania. Wybiera członków trybunału stanu a na wniosek prezydenta powołuje prezesa Narodowego Banku Polskiego. Wraz z senatem wybiera członków krajowej rady sądownictwa, krajowej rady radiofonii i telewizji, rady polityki pieniężnej, prezesa najwyższej izby kontroli i rzecznika praw obywatelskich. Sejm i senat obradując wspólnie działają jako zgromadzenie narodowe. Zwołuje się je w celu odebrania przysięgi od nowo wybranego prezydenta, celu uznania prezydenta za niezdolnego do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia, w celu wysłuchania orędzia prezydenta oraz przypadku postawienia prezydenta w stan oskarżenia.
WŁADZA WYKONAWCZA- władzę wykonawczą sprawuje prezydent i rząd. Prezydent jest wybierany na 5 letnią kadencje w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, większościowych i w głosowaniach tajnych. Wybory prezydenckie zarządza marszałek sejmu. Na prezydenta może być wybrany obywatel Polski który ukończył 35 lat i korzysta z pełni praw wyborczych. Jeżeli prezydent nie może przejściowo pełnić swoich obowiązków, zastępuje go marszałek sejmu. Prezydent za swoją działalność nie ponosi odpowiedzialności politycznej natomiast za naruszenie konstytucji, ustawy lub popełnienia przestępstwa, ponosi odpowiedzialność konstytucyjną przed trybunałem stanu.
Kompetencje prezydenta można podzielić na 6 głównych grup:
1- kompetencje w stosunku do parlamentu, czyli zarządzanie wyborów, zwoływanie pierwszego posiedzenia, inicjatywa ustawodawcza, prawa weta, podpisywanie ustaw, skracanie kadencji sejmu .
2- kompetencji w stos. do rady ministrów. Powoływanie rządu, dokonywanie na wniosek premiera zmian w składzie rządu, występowanie z wnioskiem do sejmu o pociągnięcie członka rady ministrów do odpowiedzialności przed trybunałem stanu i zwoływanie w sprawach szczególnej wagi rady gabinetowej( rada ministrów + prezydent).
3- Kompetencje w stos. do władzy sądowniczej. Powoływanie sędziów na wniosek krajowej rady sądownictwa, powoływanie prezesów naczelnego sądu administracyjnego NSA, sądu najwyższego, trybunału konstytucyjnego oraz jednego członka krajowej rady sadownictwa. 4- Kompetencje w zakresie stosunków zagranicznych. Reprezentowanie państwa, zatwierdzanie i wypowiadanie umów międzynarodowych, mianowanie i odwoływanie polskich ambasadorów, przyjmowanie listów uwierzytelniających i odwołujących przedstawicieli dyplomatycznych innych państw akredytowanych w Polsce.
5- Kompetencje w zakresie zwierzchnictwa sił zbrojnych i obronności państwa. Prezydent jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych, zarządza powszechną lub częściową mobilizacją, wydaje decyzje o użyciu sił zbrojnych do obrony kraju, a gdy sejm nie może się zebrać na posiedzenie, prezydent zarządza w prowadzeniu stanu wojny, stanu wojennego lub stanu wyjątkowego.
6- Tradycyjne uprawnienia głowy państwa, nadawanie obywatelstwa polskiego, orderów i odznaczeń, tytułów naukowych profesora, korzystanie z prawa łaski.

RZĄD- jest to organ kolegialny, który tworzą: prezes rady ministrów( premier), wiceprezesi, ministrowie oraz przewodniczący określanych w ustawie komitetów. Premier reprezentuje radę ministrów, organizuje i kieruje jej pracami koordynując i kontrolując pracę członków rządu sprawuje też zwierzchnictwo nad korpusem służby cywilnej, nadzór nad działalnością samorządu terytorialnego z punktu widzenia legalności jego działania oraz stanowi prawo w formie rozporządzeń, kieruje też pracą terenowej administracji rządowej. Ministrowie dzielą się na: ministrów kierujących określonymi działami administracji rządowej oraz ministrów wypełniających zadania powierzone im przez premierów. Są to tzw. ministrowie bez teki. Każdy z ministrów resortowych organizuje pracę swego ministerstwa, nim kieruje rząd, ponosi odpowiedzialność polityczną przed sejmem, który negatywną oceną jego działalności wyraża uchwałę o wotum nieufności. Do zadań rady ministrów należy zapewnienie wykonania ustaw, wydawania rozporządzeń, kierowanie, koordynowanie i kontrolowanie działalności całej administracji w państwie. Uchwalanie projektu budżetu i kierowanie jego wykonaniem, ochrona interesów skarbu państwa, zapewnienie wew. i zewn. Bezpieczeństwa państwa, sprawowanie ogólnego kierownictwa w dziedzinie obronności i stosunków międzynarodowych.

WŁADZA SĄDOWNICZA- wymiary sprawiedliwości sprawują: sąd najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. SĄD NAJWYŻSZY sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania. W jego skład wchodzą pierwszy prezes, prezesi oraz sędziowie. Pierwszego prezesa sądu najwyższego powołuje prezydent na sześcioletnią kadencję spośród kandydatów przedstawionych przez zgromadzenie ogólne sędziów sądu najwyższego. Sąd najwyższy dzieli się na 4 izby administracji pracy i ubezpieczeń społecznych, cywilną, karną i wojskową. Każdą z nich nadzoruje orzecznictwo sądowe w sprawach należących do jej kompetencji. Najważniejsze funkcje sądu najwyższego to:
Rozpoznawanie kasacji wnoszonych do prawomocnych orzeczeń sadów odwoławczych kończących postępowanie sądowe, podejmowanie uchwał mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości, w praktyce stwierdzanie ważności wyborów do sejmu i senatu na prezydenta a także prawomocności referendum ogólnokrajowego i konstytucyjnego. SĄDAMI POWSZECHNYMI są sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Sądy powszechne rozstrzygają wszelkie sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego ,rodzinnego, opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Postępowanie sadowe oparte jest na zasadzie instancyjności . Najniższą instancję stanowią sądy rejonowe. SĄDY OKRĘGOWE rozpoznają odwołania od orzeczeń sądów rejonowych a odwołania od orzeczeń sądów okręgowych rozpatrują sądy apelacyjne. Postępowanie przed sadami toczy się na zadzie równości stron z zapewnieniem stronom prawa do obrony a także odwołania się do sądów wyższej instancji. Sędziowie są nie zawistni w sprawowaniu swojego urzędu. Sędzia może być usunięty jedynie na podst. orzeczenia sądu, nie może być zatrzymany ani pociągnięty do odpowiedzialności karnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego. Nie może łączyć stanowiska sędziego ze sprawowaniem mandatu posła lub senatora nie może być członkiem partii politycznej i związku zawodowego.


5. Cechy państwa:
DEMOKRACJA jest formą ustroju państwa w której obywatele sprawują rządy bezpośrednie lub za pośrednictwem wybranych przedstawicieli. Demokratyczny model ustroju państwa wywodzi się ze starożytnej Grecji. Każdy z obywateli mógł osobiście i bezpośrednio uczestniczyć w sprawowaniu władzy na forum zwołanego kilka razy w miesiącu zgromadzenia ludowego. Jego kompetencje były bardzo szerokie, miało władzę ustawodawczą, dokonywało wyboru organów władzy wykonawczej i sprawowała nad nimi kontrolę. Elementów demokracji można się doszukać również w organizacjach i zasadach funkcjonowania wspólnot wczesnochrześcijańskich. Wśród plemion dużą rolę odgrywał wiec czyli zebranie wszystkich dorosłych członków plemienia.. w czasie pokoju wiec orzekał o najważniejszych sprawach a na czas wojny swoje uprawnienia przekazywał w ręce naczelnika plemiennego.

POLSKIE TRADYCJE DEMOKRATYCZNE sięgają drugiej połowy XVw. Kiedy wykształciła się w Polsce demokracja szlachecka. Swoisty charakter tej demokracji polegał na przyznaniu tylko jednej grupie społecznej, szlachcie, w pełni praw politycznych i ekonomicznych. Inne strony albo odgrywały rolę drugorzędną albo służebną. Prawa i przywileje szlacheckie zebrany zostały w Artykułach Henrykowskich 1573r. Według nich szlachta miała jedynie prawo do sprawowania władzy politycznej i mogła zasiadać w sejmie, brać udział w sejmikach ziemskich, sprawować urzędy publiczne. Sejm decydował o wojnie, uchwalał podatki, określał priorytety polityki wewnętrznej. Rządy i pozycja króla zostały ograniczone przez przyjęcie zasady elekcyjności tronu. Każdy szlachcic miał prawo do osobistego wyboru króla wolnej elekcji a także nabywalne prawo do zbrojnego wystąpienia przeciw królowi w razie naruszenia przez niego przywilejów. W Polsce nastąpił kryzys demokracji i rozwój rządów autorytalnych. Przełomowy dla rozwoju demokracji w Polsce był rok 1989, kiedy upadł komunizm i Polska wkroczyła na drogę transformacji demokratycznej.

SYSTEM WŁADZY W REŻIMACH TOTALITARNYCH I AUTORYTALNYCH.

Podstawą PAŃSTWA TOTALITARNEGO jest jego wszechobecność we wszystkich przejawach życia społecznego. Interes państwa i jego cele dominują nad interesem jednostki i jej życiem osobistym. Władza państwowa jest zmonopolizowana, skupiona w rękach jednej partii lub masowego ruchu politycznego. Zasada podziału władzy jest odrzucona a opozycja zdelegalizowana. Istnieje system terroru i działań tajnej policji politycznej. W stosunkach międzynarodowych państwo totalitarne dąży do stałego roszczenia stref swoich wpływów. Przykładem państwa totalitarnego jest trzecia rzesza niemiecka i państwo typu stalinowskiego.

PAŃSTWO AUTORYTALNE cechuje brak możliwości działania społeczeństwa obywatelskiego. Udział obywateli w życiu politycznym jest ściśle kontrolowany. Organizacja państwa opiera się na zasadzie jednolitości władzy państwowej. Organy przedstawicielskie wykonują funkcję prawodawczą i kontrolną, dominuje charakter planowy. Rola rynku i konkurencji jest drugoplanowa.

UPRAWNIENIA OBYWATELI W PAŃSTWIE TOTALITARNYM I DEMOKRACYJNYM
W PAŃSTWIE TOTALITARNYM obywatele nie posiadają żadnych przywilejów. Ich udział w życiu politycznym, społecznym o gospodarczym jest kontrolowany przez państwo. Obywatele są poddawani wszechobecnej indoktrynacji. Wobec opornych lub niewygodnych, stosowany jest przymus psychiczny i fizyczny. Zupełnie odwrotnie przedstawia się sytuacja obywateli w PAŃSTWIE DEMOKRATYCZNYM . państwo to uznaje prawa człowieka do posiadania odmiennych poglądów, gustów, stylów życia, postaw, obyczajów i zwyczajów. Obywatele mają wpływ na swoje życie.


a) totalitarnego
Państwo totalitarne stanowi główne zagrożenie dla demokracji. Istotą państwa totalitarnego jest jego wszechobecność we wszystkich przejawach życia społecznego. W sferze kulturalnej jako indoktrynacja. Władza odwołuje się do mitów np. mit światowej rewolucji czy mit rasy panującej. Czyni to w celu legitymizacji i skupienia narodu wokół podejmowanych przez nią przedsięwzięć. Władza skupiona jest wobec jednej partii- komunistycznej lub faszystowskiej. Brak podziału władzy. Aparat kontroli państwowej jest upolicyjniony, panuje system terroru i działa tajna policja polityczna. W stosunkach międzynarodowych państwo totalitarne dąży do stałego rozszerzenia stref swoich wpływów.
Formy państwa totalitarnego
Przykładem takiego państwa w wieku XX było państwo typu stalinowskiego i III Rzesza Niemiecka. Takie państwo charakteryzuje się monopolizacją władzy, usunięciem opozycji, państwo prawa zostało zastąpione państwem policyjnym, wykorzystują kulturę w celach propagandy oraz stosują terror psychiczny i fizyczny.
Stalinowski model ustrojowy
Łamał wszelkie zasady państwa demokratycznego. Droga budowy socjalizmu była ustalana drogą industrializacji i kolektywizacji gospodarki rolnej. Towarzyszyły temu represje wobec jednostek i grup społecznych oraz wielkie koszty materialne. Opozycja była eliminowana.
Totalitaryzm państwa narodowego socjalizmu (Niemcy)
Oznaczał odrzucenie wolnościowo-prawnego porządku państwa demokratycznego. Wprowadzono zakaz działania partii politycznych , opozycję, prasę poddano kontroli policyjnej. Stworzono sieć obozów koncentracyjnych. Wprowadzono zasadę wodzostwa. Państwo totalitarne w hitlerowskich Niemczech odwoływało się do takich pojęć jak wspólnota narodowa, ojczyzna, porządek i podporządkowanie przywódcy.

b) autorytarnego
PAŃSTWO AUTORYTALNE cechuje brak możliwości działania społeczeństwa obywatelskiego. Udział obywateli w życiu politycznym jest ściśle kontrolowany. Organizacja państwa opiera się na zasadzie jednolitości władzy państwowej. Organy przedstawicielskie wykonują funkcję prawodawczą i kontrolną, dominuje charakter planowy. Rola rynku i konkurencji jest drugoplanowa.

c) demokratycznego
PAŃSTWO DEMOKRATYCZNE - państwo to uznaje prawa człowieka do posiadania odmiennych poglądów, gustów, stylów życia, postaw, obyczajów i zwyczajów. Obywatele mają wpływ na swoje życie.






6. Prawa człowieka:
a) prawa wolności
Prawa człowieka to prawa należne każdemu człowiekowi bez względu na rasę, narodowość, pochodzenie, płeć, wiek czy zawód. Wynikają one z samego faktu bycia człowiekiem. Prawa te są przyrodzone (człowiek nabywa je przy urodzeniu a niektóre ma nawet przed urodzeniem), przysługują bez wyjątków każdej osobie. Niezbywalne (nie można się ich zrzec)
Nienaruszalne (nie można człowieka pozbawić tych praw)

b) obowiązki człowieka i obywatela w Konstytucji i aktach prawa międzynarodowego
HISTORYCZNE I WSPÓŁCZESNE DOKUMENTY PRAW CZŁOWIEKA
Pierwszym dokumentem mówiącym o prawach człowieka, była francuska deklaracja praw człowieka i obywatela, uchwalona 26 sierpnia 1789r. Głosiła ona wolność, równość, braterstwo i własność. 26 czerwiec 1945r. Karta Narodów Zjednoczonych traktowała przestrzeganie praw człowieka jako podstawę pokoju, stabilizacji i dobrobytu. 10 grudnia 1948r. Organizacja Narodów Zjednoczonych uchwaliła powszechne deklaracje praw człowieka. 16grudnia 1966r. Podpisano międzynarodowe pakty praw człowieka, w których skład wchodzą międzynarodowy pakt praw gospodarczych, socjalnych i kulturalnych. Dalsza kodyfikacja praw człowieka obejmowała umowy o charakterze bardziej wyspecjalizowanym, były m.in. konwencja w sprawie wyeliminowania wszelkich form dyskryminacji rasowej. 1984r. Konwencje przeciw torturom oraz okrutnemu nieludzkiemu bądź poniżającemu traktowaniu lub karaniu. 1952r. Konwencja o prawach politycznych kobiet. 1982r. Konwencja o prawach dziecka.

MECHANIZM OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA W POLSCE I NA ŚWIECIE
Międzynarodowy system ochrony praw człowieka składa się z systemu międzynarodowego oraz organizacji pozarządowych. Podstawą międzynarodowego systemu uniwersalnego jest ONZ. Jednym z jej głównych organów jest Rada Gospodarczo- Społeczna, której główna rola polega na opracowywaniu traktatów międzynarodowych oraz badaniu przestrzegania zasad powszechnej deklaracji praw człowieka. Ważną rolę odgrywają komisje praw człowieka oraz komitet praw człowieka, który sprawuje kontrolę nad realizacją paktu praw obywatelskich i politycznych przez państwa. Od 1993r. Funkcjonuje przy ONZ wysoki komisarz do spraw człowieka. 4 listopada 1950r. Rada europy przyjęła konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowej wolności. Od 1 listopada 1998r. funkcjonuje europejski trybunał praw człowieka z siedzibą w Strasburgu.

Najstarsza organizacja pozarządowa w systemie ochrony praw człowieka to międzynarodowy komitet czerwonego krzyża z siedzibą w Genewie. Jego podstawową funkcją w czasie pokoju jest niesienie pomocy humanitarnej a w czasie wojny udzielanie konkretnej pomocy rannym , jeńcom oraz ludności cywilnej. Jednak ze z największych pozarządowych organizacji ochrony praw człowieka jest Amnesty International z siedzibą w Londynie. Jej główne cele to uwalnianie więźniów politycznych, rzetelność procesów karnych, zniesienie kary śmierci, zaprzestanie tortur i innego nieludzkiego traktowania.

W Polsce gwarancję ochrony praw człowieka zapewniają:
SĄDY POWSZECHNE- rozpatrujące sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, gospodarczego oraz praw pracy. Każdy obywatel ma prawo wnieść wniosek o wszczęcie postępowania sądowego
NACZELNY SĄD ADMINISTRACYJNY- zapewnia obywatelom ochronę przed potencjalną samowolą urzędów państwowych i organów samorządu terytorialnego.
TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY- jego zadaniem jest badanie i orzekanie w sprawach dotyczących zgodności z konstytucją ustaw i umów międzynarodowych oraz przepisów prawa wydawanych przez organy państwowe.

RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH- bada działalność organów administracji państwowej i samorządowej oraz różnych instytucji i organizacji pod kątem zgodności z prawami i wolnościami obywatelskimi. Organizacje pozarządowe gwarantujące ochronę praw człowieka w Polsce to Polskie Stowarzyszenie Amnesty International, Komitet Helsiński i Polski Czerwony Krzyż.

PRAWA I OBOWIĄZKI OBYWATELI ZAPISANE W KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKI
PRAWA- Wszyscy są równi wobec prawa, nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym i społecznym lub gospodarczym. Wszyscy mają prawo do kształcenia, zatrudnienia, jednakowego wynagrodzenia za pracę jednakowej wartości, prawo dopełnia funkcji oraz uzyskania godności publicznej, prawo dostępu do służby publicznej. Prawo do uzyskania informacji o działalności organów władzy publicznej. Prawo do udziału w referendum. Prawo do wybierania posłów, senatorów Rzeczpospolitej Polskiej, ich przedstawicieli, organów samorządu terytorialnego. Prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo. Równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowany ze środków publicznych. Powszechny i równy dostęp do wykształcenia
OBOWIĄZKI- obowiązek wierności ojczyźnie oraz troska o dobro wspólne, obowiązek przestrzegania prawa Rzeczpospolitej Polski, obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych w tym podatków. Obowiązek obrony ojczyzny (odbycie służby), obowiązek dbałości o stan środowiska.

c) definicja społeczeństwa obywatelskiego
- władza pochodzi od narodu sprawującego władztwo przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio,
- każda władza i jej każdy organ może działać tylko w ramach i na podstawie prawa,
- największą moc prawną ma konstytucja i normy prawa międzynarodowego,
- system źródeł prawa jest jasny i uwzględniający interesy obywatela,
- istnieje prawny system ochrony praw i wolności obywatelskich,
- funkcjonują instytucje gwarantujące przestrzeganie praw, a więc np. Trybunał Konstytucyjny, rzecznik Praw Obywatelskich,
- obywatele mają zapewnioną możliwość czynnego uczestnictwa w różnych dziedzinach życia społecznego,
- istnieją prawne gwarancje tworzenia organizacji wyrażających interesy obywateli.

d) kultura polityczna
Kultura polityczna- jest zbiorem postaw, wartości i wzorów zachowań uczestników życia politycznego. Reguluje ona wzajemne stosunki miedzy władzą a obywatelami.
Do kultury politycznej najczęściej zalicza się następujące elementy:
- poznawcze, obejmujące zainteresowanie polityką i wiedzą
- emocjonalne, wyrażające się w sposobie odnoszenia i oceniania zjawisk politycznych.
- wartościujące, przejawiające się w przepisywaniu i znaczenia i nadawaniu właściwej rangi poszczególnym strefom polityki
- normatywne, regulujące stosunki między podmiotami polityki
- wzory określające modele i standardy uprawianej polityki
- cele, które powinna realizować polityka
- motywy uczestnictwa w polityce
Specyficznym składnikiem kultury politycznej jest potoczne rozumienie polityki. Większości ludzi kojarzy się ona z ograniczeniami, siłą, przymusem, manipulacją, nieuczciwą grą.
Nauka o polityce wyróżnia dwa typy kultury politycznej: tradycyjny i pragmatyczny.
Tradycyjny - opiera się na zasadach regulujących w sposób całościowy i sztywny życie polityczne społeczeństwa. Występuje w państwie totalitarnym.
Pragmatyczny - charakteryzuje się praktycznym, elastycznym podejściem do polityki. Ten typ kultury reprezentują partie polityczne, grupy interesu, eksperci polityczni, intelektualiści.
Kultura polityczna ma również swoje funkcje:
- daje poczucie tożsamość i przynależności do określonej wspólnoty politycznej
- zapewnia orientację w sferze politycznej
- integruje społeczeństwo na gruncie uznawanych wartości i celów politycznych
- kulturę polityczną zdobywa się poprzez uczestnictwo w życiu politycznym i edukację polityczną.

e) rola związków zawodowych
Związki zawodowe są dobrowolnymi i samorządnymi organizacjami ludzi pracy, powołanymi do reprezentowania i obrony ich praw i interesów zawodowych i socjalnych w swojej działalności statutowej, są niezależne od pracodawców administracji państwowej, samorządu terytorialnego oraz innych organizacji. Związki zawodowe reprezentują swych członków, bronią ich godności, praw oraz interesów materialnych i moralnych, współuczestniczą w tworzeniu korzystnych warunków pracy bytu i wypoczynku. Związki zawodowe mają prawo prowadzenie rokowań zbiorowych oraz zawierania układów zbiorowych w pracy a także wszczynania sporów zbiorowych z pracodawcami aż do strajku jako środka ostatecznego. Związki zawodowe mogą łączyć się w ogólnokrajowe zrzeszenia a te z kolei mogą tworzyć organizacje międzyzwiązkowe takie jak:
Ogólnopolskie porozumienie związków zawodowych OPZZ,
Niezależny samorządny związek zawodowy Solidarność
Niezależny samorządny związek zawodowy Solidarność 80
NSZZ Solidarność rolników indywidualnych.
NSZZ istnieje od 1980r. tj. od podpisania tzw. porozumień sierpniowych w wyniku których w Polsce mogły powstawać wolne związki zawodowe. Solidarność działała w opozycji do ówczesnych władz a jej działacze ( Lech wałęsa) wnieśli ogromny wkład w obaleniu komunizmu w Polsce, czyli budowę demokracji.

f) konserwatyzm
Konserwatyzm jest doktryną polityczną. Po raz pierwszy termin ten został użyty przez filozofa angielskiego Edmunda Burke`a, który określał konserwatyzm jako "skłonność do zachowania przy równoczesnej możliwości ulepszenia".
W znaczeniu politycznym konserwatyzm to termin odnoszący się do jednej z wielu filozofii lub ideologii politycznych, także na określenie opcji politycznej reprezentowanej przez wiele współczesnych partii politycznych (zwykle kojarzonych z prawicą). Jako idea polityczna termin ten po raz pierwszy użyty został na początku XIX wieku.
Konserwatyści często odwołują się do takich wartości, jak tradycja, religia, naród, rodzina, hierarchia, autorytet, odpowiedzialność, wolność osobista, własność, poszanowanie prawa.

g) liberalizm
Liberalizm jest to kierunek polityczny ograniczający rolę państwa do minimum, głoszący nieskrępowaną działalność poszczególnych obywateli na polu gospodarczym i politycznym.
Do współczesnych ruchów liberalnych należą:
Europejski liberalizm - opowiada się za rozszerzeniem zakresu swobód obywatelskich (liberalizm społeczny) oraz ograniczeniem ingerencji państwa w rynek (liberalizm gospodarczy). Typowi przedstawiciele: FDP, D66, ELDR.
Amerykański liberalizm - postuluje zwiększenie roli państwa, zarówno w sferze społecznej jak i w gospodarce, celem wyrównania szans. W poglądach ekonomicznych bliższy europejskiej socjaldemokracji niż europejskiemu liberalizmowi. Typowi przedstawiciele: część amerykańskiej Partii Demokratycznej.
Katolicki liberalizm - zespół poglądów wyznawanych przez katolików aprobujących ideologię liberalną i dążących do tego, by Kościół uznał ustrój społeczny oraz polityczny opierający się na liberalizmie. Ruch ten ma swoją genezę w rewolucji francuskiej.
Konserwatywny liberalizm - jest za reformami wolnorynkowymi, ale w sprawach społecznych jest bliższy europejskiej chadecji czy amerykańskiej "prawicy chrześcijańskiej". Typowi przedstawiciele: część europejskiej chadecji, część Partii Republikańskiej, japońska Partia Liberalno-Demokratyczna, polska Unia Polityki Realnej.
Libertarianizm - opowiada się za ograniczeniem państwa do roli "nocnego stróża", i wycofaniem go z zajmowania się zarówno gospodarką jak i sprawami społecznymi. Typowi przedstawiciele: amerykańska Partia Libertariańska.
Neoliberalizm - kierunek we współczesnej ekonomii przyjmujący za podstawę funkcjonowania gospodarki wolną grę sił rynkowych, lecz dopuszczający ingerencję państwa w określonym zakresie

h) socjalizm
Socjalizm - wieloznaczne pojęcie, odnoszące się do prób zmniejszenia nierówności społecznych i upowszechnienia świadczeń socjalnych, lub poddania gospodarki kontroli społecznej (poprzez instytucje państwowe, samorządowe, korporacyjne lub spółdzielcze). Częścią wspólną wszytkich odmian socjalizmu jest odrzucenie idee kapitalistycznego wolnego rynku, dopuszczeni możliwości ograniczenia (z różnych powodów), własności prywatnej oraz promowanie sprawiedliwości społecznej.
Socjalizmem w szczególności określa się:
Rodzaj ideologii politycznej, wywodzącej się z utopijnej filozofii politycznej rozwijanej w latach 30. i 40. XIX wieku we Francji. Celem socjalistów było zbudowanie społeczeństwa bez ubóstwa, gdzie siły rynkowe nie są głównym mechanizmem podziału bogactwa oraz w którym funkcjonowanie społeczeństwa opiera się na wspólnej własności, wzajemnej współpracy i altruizmie. Teoretykami socjalizmu połowy XIX w. byli: Karol Marks, Fryderyk Engels, Pierre Proudhon i Michał Bakunin twórcy marksizmu, anarchizmu i anarchosyndykalizmu. Wkrótce na gruncie marksistowskiej wersji socjalizmu powstała ideologia komunistyczna oraz ideologia socjaldemokratyczna. Elementy ideologii socjalistycznej były także łączone z nacjonalizmem (nazizm), chrześcijaństwem , islamem etc.
Ruchy społeczne inspirowane ideologiami socjalistycznymi i partie polityczne określające się jako socjalistyczne. Partie te zostały zjednoczone w 1864 roku w ramach I Międzynarodówki (Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotniczego). Później ruch socjalistyczny podlegał podziałom z powodu sporów ideologicznych, stosunku do ZSRR, taktyki działania.

i) pluralizm polityczny
Pluralizm polityczny to jedna z podstawowych zasad demokracji. Oznacza możliwość istnienia oraz poszanowania danej zbiorowości, różnych poglądów politycznych, idei systemów światopoglądowych, obyczajów oraz form życia społecznego i politycznego. Zapewnia warunki działalności partii politycznych, reprezentowanych różne ideologie i doktryny polityczne. Istotnym wskaźnikiem pluralizmu jest legalność i swoboda działania opozycji politycznych. Pluralizm polityczny dotyczy także prawa każdego obywatela do swobodnego wyrażania swoich poglądów



7. Społeczeństwo obywatelskie
Społeczeństwo obywatelskie charakteryzuje się:
- władza pochodzi od narodu sprawującego władztwo przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio,
- każda władza i jej każdy organ może działać tylko w ramach i na podstawie prawa,
- największą moc prawną ma konstytucja i normy prawa międzynarodowego,
- system źródeł prawa jest jasny i uwzględniający interesy obywatela,
- istnieje prawny system ochrony praw i wolności obywatelskich,
- funkcjonują instytucje gwarantujące przestrzeganie praw, a więc np. Trybunał Konstytucyjny, rzecznik Praw Obywatelskich,
- obywatele mają zapewnioną możliwość czynnego uczestnictwa w różnych dziedzinach życia społecznego,
- istnieją prawne gwarancje tworzenia organizacji wyrażających interesy obywateli.


a) funkcje Sejmu i Senatu,
Dwuizbowość parlamentu prowadzi do określonej złożoności procesu ustawodawczego, czyli szczegółowego postępowania w parlamencie, w którego wyniku dochodzi do uchwalenia ustawy.
W procesie ustawodawczym wyróżnia się kilka podstawowych etapów, stadiów postępowania. Są to:

- wykonanie inicjatywy ustawodawczej ( wniesienie do Sejmu projektu ustawy przez upoważniony do tego podmiot)
- rozpatrywanie projektu ustawy przez Sejm (rozpatrywanie odbywa się w trzech czytaniach)

- rozpatrzenie ustawy przez Senat (Uchwalona przez sejm ustawa wędruje do Senatu, który może w przeciągu 30 dni ustawę przyjąć, wprowadzić do jej tekstu poprawki bądź odrzucić ją)
- ewentualne ponowne rozpatrzenie przez Sejm (uchwała senatu odrzucająca ustawę w całości lub zawierająca propozycję wprowadzenia w ustawie określonych zmian przez Sejm. Uchwała senatu jest przyjęta jeżeli sejm jej nie odrzuci)
- podpisanie albo odmówienie podpisania przez Prezydenta (Przyjęta przez Sejm i Senat ustawa zostaje przez Marszałka przedstawiona prezydentowi do podpisu. Prezydent może w ciągu 21 dni ustawę podpisać i zarządzić jej ogłoszenie w „Dzienniku Ustaw” lub odmówić i przedstawić do ponownego rozpatrzenia- czyli weto ustawodawcze)

b) pojęcie immunitetu poselskiego
Immunitet - to przywilej, na mocy którego osoba pełniąca określoną przepisami funkcję (np. sędzia, Prezes NIK, Rzecznik Praw Obywatelskich, sędzia Trybunału Konstytucyjnego lub sędzia Trybunału Stanu) nie podlega określonym przepisom, do przestrzegania których inne osoby są zobowiązane. Immunitet oznacza tym samym ograniczenie odpowiedzialności prawnej danej osoby z tytułu pełnienia przez nią określonej funkcji.

W doktrynie prawa konstytucyjnego wyróżnia się dwa aspekty immunitetu: materialny i formalny. Immunitet materialny oznacza, iż dana osoba nie może być pociągnięta do odpowiedzialności za działania wchodzące bezpośrednio w zakres sprawowania określonej funkcji społecznej. Najlepszym przykładem immunitetu materialnego jest immunitet parlamentarny. Parlamentarzysta nie może zostać pociągnięty do odpowiedzialności za działania bezpośrednio związane z działalnością parlamentarną – np. za wystąpienia w parlamencie, sposób głosowania, zgłaszane inicjatywy ustawodawczej. Zakaz ten trwa w trakcie oraz po ustaniu mandatu parlamentarzysty i nie może zostać uchylony. Immunitet w znaczeniu materialnym nie zwalnia jednak parlamentarzysty z odpowiedzialności za naruszenie praw innych osób (np. w przypadku naruszenia dóbr osobistych innej osoby w przemówieniu sejmowym). Celem istnienia immunitetu materialnego jest ochrona członków parlamentu przed próbami ograniczania ich niezależności, w szczególności swobody głosowania oraz wolności wypowiedzi.
Drugą postacią immunitetu jest immunitet formalny nazwany jest również immunitetem osobistym. Oznacza on ograniczenie odpowiedzialności prawnej (w szczególności odpowiedzialności karnej) danej osoby ze względu na pełnioną funkcję. Jednocześnie jednak przepisy umożliwiają likwidację ograniczeń w odpowiedzialności prawnej po spełnienia określonych dodatkowych warunków (tzw. pozbawienie immunitetu). Wyróżnia się przy tym dwa aspekty immunitetu formalnego:
aspekt procesowy, oznaczający iż warunkiem pociągnięcia określonych osób do odpowiedzialności karnej jest zgoda określonego podmiotu – np. pociągnięcie do odpowiedzialności karnej Prezesa NIK albo posła wymaga uprzedniej zgody Sejmu,
aspekt nietykalności, oznaczający zakaz ograniczania i pozbawiania wolności określonych osób – np. Rzecznik Praw Obywatelskich nie może być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem wypadku ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania.

c) kompetencje organów władzy
Organy państwowe
Ważnym ogniwem struktury organizacyjnej systemu politycznego są organy państwowe. Rozróżniamy:
Głowa państwa- powstała w późno feudalnym systemie politycznym. Jest organem jednoosobowym, w monarchii- monarcha w republice- prezydent.
Monarcha jest autonomiczny i samorodny, w zasadzie nieusuwalny, jego władza jest dożywotnia i dziedziczna
Prezydent w odróżnieniu od monarchy jest wybierany na określoną kadencję. Konstytucyjnymi sposobami elekcji prezydenta są:
- wybory bezpośrednie dokonywane przez społeczeństwo
- wybory pośrednie, w których prezydent jest wyłaniany przez kolegium elektorów wybrane przez społeczeństwo
- wybory pośrednie, w których prezydenta wybiera parlament

Organy przedstawicielskie- najważniejszym takim organem jest parlament, jeden z trzech pionów organów państwowych, niezajmujący uprzywilejowanej pozycji. Ma ona ograniczoną rolę.
Pozycja parlamentu w państwie na przestrzeni dziejów zmieniała się. Jednak jest to istotny mechanizm w sprawowaniu władzy. W większości krajów jest on dwuizbowy, jednoizbowy zaś występuje w np. Dani, Grecji. Zakres pracy oraz jej porządek został określony w konstytucji i w specjalnym prawodawstwie. Deputowani grupują się w klubach partyjnych.
Parlament spełnia cztery funkcje:
a) proces ustawodawczy- obejmuje kolejno inicjatywę ustawodawczą, debatę nad projektem ustaw na posiedzeniach plenarnych, rozpatrywanie projektu ustaw, przyjęcie projektu, przesłanie projektu do drugiej izby, sankcjonowanie przez głowę państwa i opublikowanie ustawy w oficjalnym organie w określonym, ustawowym terminie.
b) Formowanie organów państwowych- parlament uczestniczy w tej czynności jak i zarówno w kontroli
c) Funkcja kontrolna- sprawowana jest wobec rządów za pomocą zróżnicowanych środków działania. W systemie parlamentarnym są to przede wszystkim: debata, sprawozdanie z realizacji zadań, komisje parlamentarne.

Organy administracyjne (wykonawcze)- system organów tych obejmuje:
- pion administracji ogólnej z rządem na czele
- pion administracji gospodarczej i socjalno-kulturalnej
- pion organów bezpośredniego przymusu
Działalność tych organów polega na wykonywaniu zadań państwowych, określonych przez władzę prawodawczą. Główną rolę odgrywa tutaj rząd.

Rząd- składa się głównie z osób kierujących poszczególnymi resortami. Na jego czele stoją także ministrowie bez teki ( nie stojący na czele żadnego resortu). Stojącym na czele rządu jest premier. W dwojaki sposób dobiera się parlament na polecenie premiera w systemie parlamentarno- gabinetowym i głos prezydenta w systemie pozaparlamentarnym.
Główne działania rządu to:
- kierowanie aparatem administracyjnym
- wykonywanie parlamentarnych aktów prawnych
- wpływanie na działalność prawodawczą parlamentu, zwłaszcza poprzez