Skrypt "Prawo międzynarodowe" Symonides i Bierzanek

Remigiusz Bierzanek, Janusz Symonides
PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE

Podstawowe zagadnienia prawa międzynarodowego.

1. Społeczność międzynarodowa:
1. ogół suwerennych państw. Utrzymujących stosunki wzajemne regulowane przez prawo międzynarodowe
2. ogół niesuwerennych podmiotów, czyli wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych wyposażonych w zdolność do działania na płaszczyźnie międzynarodowej, których prawa i obowiązki są regulowane przez prawo międzynarodowe.
Geneza społeczności międzynarodowej:
- w Europie państwa należały do wspólnego kręgu kulturowego (rodzina „narodów państw chrześcijańskich”), sprzyjało to rozwojowi stosunków międzynarodowych.
- Pokój westfalski z 1648r.- oznaczał kres panowania cesarza i rozpoczął w Europie okres stosunków opartych na stopie równości.
- Konferencje dyplomatyczne w Osnabruck i Munster – powstanie „rodziny narodów”
- Wiek XIX – powstanie pierwszych organizacji międzynarodowych (unii administracyjnych) w wyniku szybkiego postępu na płaszczyźnie nauki, wymiany międzypaństwowej itp. (ujednolicenie miar i wag, zagadnienia komunikacji i łączności międzynarodowej itp.)
- Wykształcenie się poczucia wzajemnych więzów, czemu towarzyszył rozwój prawa międzynarodowego określającego zasady i formy stosunków międzynarodowych.
- Poszerzanie się społeczności międzynarodowej: Ameryka Łacińska, kraje bałkańskie, Turcja, Japonia, Persja, Synaj, Chiny.
Skład społeczności:
- ogół państw, które weszły do społeczności nie tyle w wyniku czy poprzez uznanie międzynarodowe, lecz głównie w konsekwencji swego powstawania i nabycia zdolności w płaszczyźnie zewnętrznej.

Cechy charakterystyczne społeczności międzynarodowej



mała liczba zasada równości mały stopień brak obowiązkowego
członków zorganizowania sądownictwa
wewnętrznego


Zasada równości:
Oparcie wzajemnych stosunków między państwami na zasadzie równości:
1. równość wobec prawa:
- jeden głos na konferencjach lub w organizacjach,
- procedura protokolarna ustalana jest na podstawie kryteriów formalnych ( czas, kolejność alfabetyczna ).
2. prawa wszystkich państw są tak samo respektowane, bez względu na to, czy chodzi o państwo wielkie, czy małe, i czy jest ono w stanie wymusić ich przestrzeganie.
3. w stosunkach zewnętrznych organy państwowe korzystają z takich samych immunitetów i przywilejów.
4. akty państwa (zasada par in parem non habet imperium) nie mogą byś osądzanie przez trybunały wewnętrzne drugiego państwa.
5. nakaz okazywania sobie wzajemnego szacunku ( kurtuazja międzynarodowa ), także w normatywnie regulowanej sferze reprezentacji, stosunków dyplomatycznych, konsularnych czy morskich.

Szczególna pozycja wielkich mocarstw.
Wielkie mocarstw zajmują pozycję „pierwszych wśród równych” ( stałe miejsce w Radzie Bezpieczeństwa ). Różnice w zakresie praw wynikają z:
- zgody innych podmiotów na uprzywilejowaną pozycję mocarstw ( uznanie szczególnych obowiązków i roli w utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa )
- elementy faktyczne ( prawo morza ustalane przez tych którzy posiadają dostęp do niego i dysponowały największymi flotami ).

Mały stopień zorganizowania.
- brak władzy ustawodawczej, wykonawczej i obowiązkowego sądownictwa,
- OZN spełnia tylko funkcje koordynujące, państwa nie są jej podporządkowane,
- Mimo braku aparatu represyjnego prawo międzynarodowe jest uważane przez wszystkich członków za wiążące społeczność międzynarodową.

Społeczność międzynarodowa a wspólnota

WSPÓLNOTY – grupy państw połączone ze sobą ściślejszymi więzami politycznymi, gospodarczymi, militarnymi.



WSPÓLNOTA REGIONALNA WSPÓLNOTA FUNKCJONALNA

~ państwa, które łączy sąsiedztwo, ~ państwa należące do org. międzynarod.
historia, język, nawet religia mającej na celu koordynowanie
~ np. OPA, UA, Liga Państw Arabskich, prowadzonych działań w dziedzinie
Rada Nordycka gospodarki, wojskowości itp.
~ NATO, EWWIS, EWG
~ ograniczenie wykonywania kompetencji
państwa na rzecz org. w danej dziedzinie
gospodarki.



NORMY UNIWERSALNE NORMY REGIONALNE
odnoszące się do całej społeczności normy odrębne dla jakiejś wspólnoty
międzynarodowej regionalnej lud subregionalnej



2. Pojęcie i istota Prawa Międzynarodowego.

DEFINICJA - zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami oraz organizacjami międzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych mającymi zdolność do działania w stosunkach międzynarodowych.

- spory dotyczące definicji – rozbieżności dotyczące podmiotowości, źródeł i specyfiki prawa międzynarodowego.

NAZWA – termin „prawo międzynarodowe” pojawił się w literaturze w XVIII w. – autor angielski J. Bentham w roku 1780; do języka polskiego wprowadził go F. Kasparka.

1. Prawo narodów – termin używany początkowo wywodzący się z dosłownego tłumaczenia rzymskiego terminu ius gentium ( w Rzymie oznaczało ono prawo cywilne regulujące stosunki obywateli rzymskich z cudzoziemcami: przepisy i instytucja wspólne wszystkim narodom )
- „prawo międzynarodowe” w XVI i XVII w. ius inter gentes - Suarez.
2. Prawo międzynarodowe – od XVIII w. obie nazwy występują równolegle.
- słowo „naród” (nation) w języku angielskim i francuskim jest synonimem państwa; naród także ma dzisiaj prawo do samostanowienia; naród walczący o niepodległość jest podmiotem prawa międzynarodowego gdy wykształci organy zdolne go reprezentować na arenie międzynarodowej.

SYSTEMATYKA – czyli ścisły podział na pozostające ze sobą w określonych relacjach podziały – brak powszechnej akceptacji dla którejkolwiek propozycji usystematyzowania PM, jako konsekwencja ciągłego rozwoju i przystosowywania się do zmieniającej się rzeczywistości.



Od prawa wojny do prawa pokoju.
- Grocjusz w swoim dziele „o prawie wojny i pokoju” określił podział prawa międzynarodowego na dwa działy,
- W miarę upływu czasu akcent przesuwał się na normy regulujące pokój,
- Prawo wojny zostało zredukowane do fragmentu całości prawa międzynarodowego
- Polskie propozycje systematyki: 1958r. L. Ehrlich ( prawo międzynarodowe, nauka PM, podmioty PM, mechanizm stosunków między podmiotami PM ); S. E. Nahlik ( społeczność międzynarodowa, współdziałanie międzynarodowe, konflikty międzynarodowe )

PODSTAWY OBOWIĄZYWANIA PM
Doktryny wskazujące odmienne podstawy obowiązywania prawa międzynarodowego: naturalistyczna i pozytywistyczna.

Doktryna naturalistyczna ( doktryna podstawowych, zasadniczych praw państwa )
- odwołuje się do prawa natury
- zasady PM mogą być wyprowadzone z istoty czy natury państwa; państwo ma przyrodzone, podstawowe prawa, które muszą być respektowane przez inne podmioty (prawo do istnienia, niepodległości, równości, szacunku i utrzymywania stosunków międzynarodowych)
- współczesne negatywne konsekwencje: nadmierne akcentowanie swobód i praw poszczególnych państw kwestionuje możliwość istnienia wspólnego interesu i atomizuje społ. międzynarodową.
Doktryna pozytywistyczna (woluntarystyczna)
- podstawą obowiązywania PM jest wspólna wola państw, która znajduje swój wyraz w normach zwyczajowych (powszechnej praktyce uznanej za prawo) i normach konwencyjnych (umowy).
- zasada dobrej wiary – podstawą stosunków wiążących państwa jest ich wola, która je wiąże (państwo przyjmuje obowiązki z własnej woli, wywołuje to skutki prawne, stwarza zobowiązania międzynarodowe, które trwa niezależnie od jego zgody)

Powody przestrzegania norm PM:
1. siła gwarantująca wykonanie norm – normy prawa znajdującego się w traktatach pokoju,
2. wzajemność – prawo dyplomatyczne, konsularne i komunikacyjne,
3. wspólny interes – normy o ochronie środowiska naturalnego człowieka, kosmosu oraz dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji narodowej.

Zasada efektywności – istnienie pewnych przewidzianych przez PM sytuacji faktycznych bądź wywołuje ipso facto skutki prawne, bądź też jest warunkiem niezbędnym do ich powstania.
- wpływa na przestrzeganie norm PM
- PM jest bezpośrednim rezultatem woli swych podmiotów i odzwierciedla określoną rzeczywistość społ.
- PM z reguły dostosowuje się do nowej sytuacji, rzeczywistości społ. w przypadku gdy normy nie są w stanie kontrolować faktów

SANKCJE

Negatorzy PM – szkoły odmawiający przyznania normom PM charakteru norm prawnych ze względu na rzekomy brak sankcji rozumianych jako przymus: G.W.F. Hegel, A. Lasson, J. Austin.

Przymus w PM – system norm PM jako całość jest zaopatrzona w przymus bezpośredni
- specyficzne formy przymusu w PM ( w odróżnieniu od prawa wewnętrznego )
- normy są tworzone i wykonywane przez państwa i do nich też należy stosowanie przymusu
- formy przymusu: z własnej inicjatywy państw, w charakterze odwetowego działania za złamanie prawa – sankcje indywidualne, lub na podstawie decyzji organu międzynarodowego – sankcje kolektywne.


SANKCJE ZORGANIZOWANE SANKCJE NIEROZGANIOWANE


ORGANIZACYJNE KORYGUJĄCE SOCJOLOGICZNE ODWET
(reakcje opinii publicznej)
ŚRODKI PRZYMUSU
BEZPOŚREDNIEGO
Sankcje zorganizowane – są wyraźnie przewidziane przez umowy międzynarodowe (określona sytuacja, w jakiej można ją zastosować, rodzaj: ekonomiczne, wojskowe itp., sposób w jaki mają być podjęte: kolektywnie czy indywidualnie, organ decydujący o ich zastosowaniu). Skutkami nie wykonania zobowiązań, przewidziane przez umowę są: sankcje organizacyjne, sankcje korygujące i środki przymusu bezpośredniego.

Sankcje organizacyjne – odnoszą się do uczestnictwa państwa w dalszej współpracy międzynarodowej :
- środki wstępne: ostrzeżenie lub wezwanie do przestrzegania postanowień umowy,
- zawieszenie,
- wykluczenie.
ONZ nie wykluczyło jeszcze żadnego spośród swoich członków. Ograniczyła jedynie prawa udziału w swoich pracach delegację RPA za łamanie postanowień KNZ.

Sankcje korygujące – sankcje, przez zastosowanie których państwa wyrównują skutki naruszenia jakiegoś postanowienia umownego lub nielojalnego kontrahenta:
- pozbawianie spodziewanych korzyści naruszającego przez zawieszenie wykonania postanowień,
- nałożenie kary, wycofanie pomocy itp.

Środki bezpośredniego przymusu – stosowane przeciwko państwu, które naruszyło normy zakazujące stosowania groźby lub użycia siły, popełniającemu przestępstwa lub zbrodnie międzynarodowe.
- system środków przymusu bezpośredniego w Karcie Narodów Zjednoczonych jest podporządkowany Radzie Bezpieczeństwa (zasada centralizmu).

Sankcje niezorganizowane - nie są przewidziane w umowie, choć wszyscy sygnatariusze liczą się z ich istnieniem.

Reakcja opinii publicznej (sankcje socjologiczne):
- zmniejszenie ruchu turystycznego
- kampania prasowa przeciwko danemu państwu itp.

Środki odwetowe mają charakter prewencyjny, gdyż państwo spodziewające się korzyści w wyniku naruszenia normy orientuje się, że w przypadku zastosowania odwetu nie uzyska ich.
- zawieszenie świadczeń, zastosowanie środków socjalnych itp.

3. Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne.

MONIZM A DUALIZM
Teorie określające wzajemne relacje PM do wewnętrznego:

Teoria monistyczna – PM i prawo wewnętrzne tworzą jeden system prawny, w którym normy pozostają względem siebie w porządku hierarchicznym.
1. monizm z prymatem prawa wewnętrznego,
2. monizm z prymatem prawa międzynarodowego.
Ad.1. G.W.F. Hegel (A. Lasson, K. Schmitt) traktuje PM jako zewnętrzne prawo państwowe, podporządkowane państwu i niezdolne do krępowania jego działań.

Ad. 2. Prace szkoły wiedeńskiej (H. Kelsen) – wszystkie istniejące normy prawne stanowią jedność, w obrębie której PM jest wyższym porządkiem prawnym w stosunku do każdego porządku krajowego (PM ogranicza swobodę działania państwa).

Teza ta jest sprzeczna z praktyka międzynarodową. Można wskazać normy PM i PW, które nie pozostają ze sobą w żadnym związku.

Teoria dualistyczna – H. Triepl „Prawo międzynarodowe i wewnątrzpaństwowe” 1899r.;
PM i PW stanowią nie tylko dwie odrębne gałęzie, lecz dwa całkowicie odrębne systemy różniące się między sobą przedmiotem regulacji i źródłami.
- normy PM mogą uzyskać moc obowiązującą w porządku wewnętrznym w drodze transformacji ( zwykłej – każda ratyfikowana umowa wydawana jest w dzienniku urzędowym lub generalnej – ogólna klauzula o włączaniu do prawa wewnętrznego wszystkich norm, które wiążą państwo).


STOSUNEK PM DO PW W PRAKTYCE MIĘDZYNARODOWEJ

Stosunek PM do PW nie jest regulowany normą PM dlatego też państwa określają swoje zdanie z tej kwestii w klauzuli konstytucyjnej.
Każde państwo ma swobodę określania relacji PM do PW, nie może jednak przyjąć rozwiązania uznającego wyższość prawa wewnętrznego. Istnienie obowiązek przestrzegania umów międzynarodowych.

STOSOWANIE UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH W PORZĄDKU PRAWNYM RP
a. brak wyraźnego postanowienia konstytucyjnego spowodował dyskusję w nauce.
b. postulat wyraźnego uznania w konstytucji wyższości wiążących norm międzynarodowych nad normami wewnętrznymi został uwzględniony w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997r

art. 89 ust. 1 Konstytucji RP stwierdza: „Ratyfikacja przez RP umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:
1. pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
2. wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
3. członkostwa RP w org. międzynarodowej,
4. znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
5. spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.”
Artykuł 91 Konstytucji RP określa relacje między PW a PM – „ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowi integralna część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana.”
c. wyższość umownych norm PM nad PW: „Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.”
d. jeżeli Polska stanie się członkiem organizacji, która ma kompetencje do stanowienia prawa, prawo to będzie miało pierwszeństwo nad ustawodawstwem polskim,
e. normy zwyczajowe i umowy międzynarodowe niepodlegające ratyfikacji nie mają pierwszeństwa przed ustawami polskimi.

ZARYS HISTORII PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Starożytność

• Typy historyczne PM odpowiadają poszczególnym epokom. Treść i cechy PM pozostają w ścisłej zależności od systemu politycznego i gospodarczego, jaki wykształcił się w wyniku rozwoju historycznego.
a. „klasyczne prawo międzynarodowe” – typ historyczny, który wykształcił się w Europie w okresie przejścia ze średniowiecza do nowożytności. Cechował się wielością państw suwerennych o podobnych cechach ustroju ekonomicznego i społecznego (kapitalizm przy zachowaniu struktur feudalnych, brak władzy ponadpaństwowej, rywalizacja kolonialna, system bezpieczeństwa oparty na sojuszach i wojna jako legalny sposób załatwiania sporów międzynarodowych); typ ten dominował aż do XX w.
b. „współczesne prawo międzynarodowe” („prawo Narodów Zjednoczonych”) – wykształcone po doświadczeniach I i II wojny światowej (układ międzynarodowy składający się z państw kapitalistycznych, socjalistycznych i bardzo dużej liczny państw nowopowstałych; wojna nie mogła być już instrumentem polityki narodowej ze względu na wynalazek broni jądrowej i rakiet; rozwój współpracy międzynarodowej na płaszczyźnie nauki i techniki; nowy typ historyczny PM wiąże się z działalnością ONZ.
c. Rozwój PM przedstawia się od czasów Grocjusza („ojca prawa narodów”);starożytne państwa nie znały pojęcia PM chociażby z powodu, że pozostawały ze sobą w nieustającej wojnie.



1. Bliski Wschód

o Najstarsze znane dokumenty PM pochodzą z Bliskiego Wschodu, z IV p.n.e. – napis na steli kamiennej; częśc traktatu między Lagaszem (władca miasta Mezopotamii) a mieszkańcami miasta Umma.

2. Grecja

a) w państwach miastach związanych wspólnym językiem i historią stosunki międzynarodowe były bardziej intensywne, wynikiem czego była bogatsza treść PM. Umowy zawierane między miastami greckimi dotyczyły różnych dziedzin: przymierza (symmachie) np. zawieszenia broni, traktaty pokojowe „na wieczne czasy”; stosowano represalia (sylia) w celu wymuszenia respektowania prawa np. androlepsja – schwytanie i więzienie obywatela drugiego państwa do czasu uzyskania zadośćuczynienia; azyl (asylia) – nie stosowanie represaliów wobec jednostki; proksenia – opieka nad obywatelem obcego państwa przebywającego w kraju, którego nie jest obywatelem przez obywatela państwa przyjmującego (pierwowzór opieki konsularnej);
b) arbitraż był stosowany w sporach między miastami greckimi; izopolitije – umowy o przyznaniu obywatelom drugiego miasta na zasadzie wzajemności praw obywatelskich.
c) Amfiktionie – organizacje w starożytnej Grecji (związki państw) o charakterze religijno-polityczne mające na celu ochronę miejsca kultu religijnego. Np. amfiktionia pylijsko - delficka, związek ateńsko - delijski i peloponeski.

3. Chiny

f. w starożytnych Chinach PM rozwijało się w okresie rozbicia Chin na wiele państw 770 – 221 r. p.n.e. rozwojowi sprzyjały wspólny język i historia,
g. w stosunkach międzychińskich obowiązywała zasada równości prawnej i zasada suwerenności,
h. zasada nietykalności posłów (ludzie z wyższych szczebli drabiny feudalnej),
i. wojna sprawiedliwa.

4. Rzym

a. celem Rzymu było panowanie nad światem, dlatego też stosunki Rzymu z innymi państwami (wojny zaborcze) nie stwarzały warunków do rozwoju PM,
b. jednakże Rzymianie zawierali umowy międzynarodowe z innymi państwami: traktaty przyjaźni (amicita) i traktaty przymierza (societas, foedus),
c. charakterystyczne dla Rzymian było zawieranie nierównoprawnych umów przymierza (foedus iniquum) gdzie Rzym był silniejszą stroną zapewniającą obronę słabszej stronie w zamian za dostawy pożywienia itp.
d. przestrzeganie zasady nietykalności posłów (iure gentium sanci sunt) i zawartych umów,
e. wojna sprawiedliwa – wypowiedziana według przepisanej procedurze sakralnoprawnej,
f. w Rzymie wykształciło się pojęcie prawa narodów (ius gentium). Prawo rzymskie było prawem obywateli (ius civile) i nie przyznawało żadnych uprawnień cudzoziemcom. Gdy Rzym stał się światową metropolią konieczne było rozwiązanie trudności w rozstrzyganiu sporów między cudzoziemcami i Rzymianami. Powołano specjalnego sędziego (praetor peregrinus). Stosował on pewne ogólnie przyjęte zasady, kierując się zasadą słuszności. Ius gentium regulowało także w pewnym stopniu stosunki między państwami: „Ius gentium dotyczy zajęcia, zabudowy i umocnienia miejscowości, wojny, jeńców, niewolnictwa, traktatów pokojowych, zawieszenia brani, świętego obowiązku nieznieważania posłów i zakazu małżeństwa z cudzoziemcami.


Średniowiecze
1. „Rodzina narodów chrześcijańskich”
a. okres średniowiecza nie sprzyjał rozwojowi stosunków międzynarodowych ani prawa regulujących te stosunki;
b. struktura międzynarodowego układu średniowiecznego składała się z państw o ustroju monarchii stanowej, powstało kilka państw o podobnych ustroju politycznym, gosp.,i społecznym oraz o wspólnej religii i kulturze tzw. rodzina narodów chrześcijańskich.
c. Cechą tego układu politycznego był dualizm: w stosunkach wewnętrznych (władza podzielona między monarchie i stany) i zewnętrznych (rywalizacja o supremacje między cesarzem a papieżem).
d. Prowadzone były liczne wojny zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne; Kościół dążył do humanitaryzacji wojen wprowadzając pokoje boże zakazujące wojen w pewnych okresach roku bądź przeciwko konkretnej kategorii ludzi np. rolnikom. Monarchowie idąc podobna drogą wprowadzili pokoje cesarskie lub królewskie.

2. Stosunki z państwami muzułmańskimi
a. Chrześcijańska Europa pozostawała w okresie średniowiecza w stanie nieustannej wojny z państwami islamu. Prowadzone były wyprawy krzyżowe mające na celu odzyskanie Ziemi Świętej. Wezwanie papieża do świętej wojny było równoznaczne z ogłoszeniem pokoju bożego miedzy państwami europejskimi. Humanitaryzacja wojen dotyczyła tylko wojen między chrześcijanami; w okresie średniowiecza złagodzono los jeńców (koncepcja rycerza chrześcijańskiego opiewanego np. w „Pieśni o Rolandzie”)
b. Zgodnie z zakazem (wynikającym z prawa islamskiego) nie można było zawierać Muzułmanom pokoju z chrześcijanami, w stosunkach między państwami europejskimi i islamskimi zawierano 10-letnie rozejmy.
c. W roku 1535 król francuski Franciszek I zawarł z sułtanem tureckim Solimanem Wspaniałym umowę międzynarodową zwaną kapitulacją: określenie praw Francuzów znajdujących się na terenie państwa otomańskiego – ustanowienie pierwszych konsulów francuskich sprawujących jurysdykcję w stosunku do Francuzów w sprawach cywilnych i karnych.

3. Rozwój kontaktów międzynarodowych
a. rozwinięcie szczególnych form kontaktów pomiędzy państwami (synody i sobory kościelne, na których omawiano najważniejsze zagadnienia polityki międzynarodowej średniowiecza; uważa się je za prototyp konferencji międzynarodowych; oprócz osób duchownych uczestniczyły z nich także władcy świeccy)
b. tworzono związki miast z celu ochrony wymiany handlowej i interesów oraz rozstrzygania sporów – ożywienie handlowe i gospodarcze(Wielka Hanza jednocząca miasta nad Bałtykiem i Morzem Północnym),
c. poprawienie sytuacji prawnej cudzoziemców, którzy znaleźli się pod opieka monarsza, płacąc w związku z tym odpowiedni podatek,
d. wykształcenie się wielu zwyczajów regulujących sprawy handlu morskiego i żeglugi (wraz z rozwojem tych dziedzin); spisanie zwyczajowego prawa morskiego średniowiecznego np. Tablice Amalfitańskie, Konsulat Morski)
e. odkrycia geograficzne rozpoczęły okres władztwa kolonialnego; w początkowym okresie największymi rywalami były Portugalia i Hiszpania, następnie Holandia, Anglia i Francja.

4. Nauka prawa międzynarodowego
a. w centrum rozważań nad stosunkami między państwami i prawem regulującym te stosunki w średniowiecznej nauce stała wojna,
b. chrześcijańska koncepcję wojny sprawiedliwej rozwinął św. Augustyn (wojna usprawiedliwiona względami moralnymi); teologowie średniowieczni rozwijali koncepcje wojny sprawiedliwej np. św. Izydor Sewilski lub św. Tomasz z Akwinu, który twierdził, iż dla wojny sprawiedliwej niezbędne są trzy elementy: autorytet panującego, sprawiedliwa przyczyna i prawa intencja,
c. w XVI w. Powstała grupa tzw. prekursorów Grocjusza, którzy rozwijali poglądy w zakresie stosunków międzynarodowych i prawa międzynarodowego. Należeli do niej m.i.: Alberico Gentili, Dominik Soto, Franciszek de Vitoria i Franciszek Suarez. Zajmowali się moralnymi aspektami wojen prowadzonych przez Hiszpanię z indianami.
d. Projekty utworzenia związku państw europejskich, których autorem był przede wszystkim Piotr Dubois. Organizacja miałaby na celu utrzymanie pokoju w Europie, załatwianie sporów między państwami europejskimi i zjednoczenia w celu odzyskania Ziemi Świętej.

5. Nauka prawa międzynarodowego w Polsce
a. wieki XV i XVI były okresem bujnego rozwoju myśli politycznej zarówno w sprawach polityki, prawa wewnętrznego jak i stosunków międzynarodowych; dyplomacja polska w związku z licznymi wojnami prowadzonymi przez państwo polskie np. wojna z krzyżakami.
b. Poglądy dotyczyły głównie problemu wojny sprawiedliwej jako, że Polska także należała do chrześcijańskiej rodziny narodów;
c. Polska szkoła prawa wojny – Stanisław ze Skarbimierza i Paweł Włodkowica z Brudzenia; sprawy dyscypliny wojskowej, dozwolone sposoby walki i brania łupów, dopuszczalność przymierzy z państwami pogańskimi.
d. Andrzej Frycz Modrzewski – zajmował się zagadnieniami prawnymi wojny, zalecał procedurę rozjemczą w celu uniknięcia wojny, humanitaryzacja wojny, właściwe traktowanie ludności na terytoriach zajętych.
e. Arianie czyli bracia polscy – poglądy pacyfistyczne;
f. Korespondencja dyplomatyczna Zygmunta Augusta zawierała jedno z pierwszych sformułowań zasad wolności mórz (przeciwko panowaniu Szwecji na Bałtyku).


Od średniowiecza do XVIII wieku
1.Formowanie się nowego układu politycznego i „klasycznego” prawa międzynarodowego
a. zmiany społ. – gosp. i polityczne zapowiadające upadek feudalizmu (poczynając od XV w.); wykształciło się państwo w swej nowożytnej postaci jako organizacja terytorialna, niepodległa, kierowana przez władze centralną (wzrost znaczenia klasy mieszczańskiej);
b. proces reformacji i rozbicia religijnego obniżyło autorytet papiestwa; okres renesansu rozbił i wyeliminował hierarchiczna drabinę feudalną wewnątrz państwa oraz utrwalił władzę państwowa jako suwerenną i centralistyczną (monarchia absolutna);
c. utrwalenie się zasady równości prawnej (państwa są równe wobec prawa) w stosunkach między suwerennymi państwami, niepodlegającymi żadnej władzy zewnętrznej: zasada wolności mórz (równe prawo do korzystania z mórz);
d. zasada równowagi politycznej, która stała się wytyczną polityki zagranicznej państw europejskich – zmierzała do tego, aby żadne państwo nie wyrastało nadmiernie potęgą nad inne; zapobieganie hegemoni politycznej danego mocarstwa (sojusze przeciwko państwu najsilniejszemu – np. przeciwko Ludwikowi XIV oraz Napoleonowi);
e. traktat augsburski z 1555 r. potwierdził zasadę cuius regio eius religio – wzmocnienie władzy świeckiej, która decydowała jaka religia obowiązuje na danym obszarze.
f. Wojna trzydziestoletnia – zakończona podpisaniem traktatów w Munster przez katolików i w Osnabruck przez protestantów w 1648 r.; duże znaczenie dla rozwoju PM i stosunków między państwami: uznanie niepodległości 332 państw i miast niemieckich, każde mogło decydować o religii.
g. Walka o niepodległość 13 kolonii angielskich, która zakończyła się powstaniem niepodległego państwa zwanego Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej; ograniczenie prawa innych państw w zakresie żeglugi i handlu morskiego – powstanie I Ligi Neutralności Zbrojnej.
h. II Liga neutralności Zbrojnej powstała w 1800 r. podczas wojen napoleońskich – rozwój prawa wojny i prawa neutralności,
i. Rozbiory Polski w II poł. XVIII w. – pogwałcenie zasad europejskiego porządku prawnego,

2. Nauka prawa międzynarodowego
a. Grocjusz i szkoła prawa naturalnego – autor dzieła „O prawie wojny i pokoju” (De iure belli ac pacis), które wywarło ogromny wpływ na rozwój nauki o PM
b. „Wolność morza”, „O prawie łupu” – bronił zasady wolności mórz,
c. wydzielenie nauki PM z nauk teologicznych i powiązanie mocy obowiązującej prawa narodów z naturą rzeczy i rozumem ludzkim;
d. obok prawa naturalnego istnieje prawo pozytywne, ludzkie, które dzieli się na cywilne i prawo narodów (można udowodnić przez zwyczaj i świadectwo biegłych);
e. teoria umowy społecznej – przejście ze stanu natury do stanu społecznego poprzez umowę społeczna, którą należy przestrzegać zgodnie z zasada pacta sunt servanda;
f. rozważania na temat prawa wojennego, odpowiedzialności państw, zawierania i wykładni umów międzynarodowych, prawa dyplomatycznego.
g. Szkoła prawa naturalnego – rozwijała poglądy Grocjusza o związku prawa narodów z prawem naturalnym. Nie przykładali wagi do takich źródeł PM jak umowy i zwyczaj. Wyprowadzali w rozważaniach racjonalistycznych przepisy PM z natury człowieka, z jego przyrodzonych praw. Najbardziej znanymi przedstawicielami tej szkoły byli: Samuel Pufendorf, Jan Chrystian Wolff i Emeryk de Vattel.
h. Pozytywiści – odmienne stanowisko w przedmiocie istoty i źródeł PM od szkoły prawa naturalnego. Szkoła pozytywistyczna uważała przepis prawny za przejaw woli państwa, a w konsekwencji za źródła PM uznawali umowę międzynarodowa i zwyczaj. Przedmiotem zainteresowania nauki PM powinny być umowy międzynarodowe jak wyraz woli państw tworzących normy prawne. Pozytywiści gromadzili i opracowywali umowy międzynarodowe. Do przedstawicieli szkoły pozytywistycznej należeli: Ryszard Zouche, Korneliusz van Bynkershoek, Jakob Moser (badanie jakie normy znajdują zastosowanie we wzajemnych stosunkach między państwami, a źródeł PM należy doszukiwac się w traktatach i innych pismach dyplomatycznych); Jerzy Fryderyk Martens - jego dzieło zdobyło uznanie na arenie europejskiej jako wykład PM. Prawem Narodów nazywa on ogół praw i obowiązków przyjętych przez większość lub wszystkie państwa Europy, bądź w drodze umów, bądź przez milczące stosowanie w praktyce; wydawał zbiory traktatów.
i. Wiek XVII i XVIII – projekty utworzenia związku państw:
a. plan księcia Sully – Europa podzielona na 15 państw tworzących federację z wielką rada na czele;
b. projekt Williama Penna – utworzenie parlamentu europejskiego;
c. projekt Emeryka Cruce – związek wszystkich państw niezależnie od religii, z radą na czele w Wenecji;
d. projekt księdza de Saint Pierre – org. związku państw byłby senat złożony z 24 delegatów;

3. Nauka PM w Polsce
a. wielu zwolenników prawa naturalnego w Polsce – nauczanie prawa natury i prawa narodów na uniwersytetach i szkołach.
b. Hieronim Stroynowski „Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki politycznej i prawa narodów” – zwolennik prawa naturalnego; Tadeusz Morski „Myśli o potrzebie i sposobach przystąpienia młodzieży do służby dyplomatycznej w Polszcze” – poglądy zbliżone do pozytywistów;
c. Gromadzenie i publikowanie przez Polaków umów międzynarodowych: Ks. Maciej Dogiel, „Traktaty między mocarstwami europejskimi od roku 1648 zaszłe”.



Wiek XIX i początek XX wieku

1. Oddziaływanie rewolucji francuskiej
a. wpływ na kształtowanie się ustroju politycznego i społ. – gospodarczego państw europejskich oraz na stosunki między nimi; upadek rządów feudalnych, walka o władze burżuazji; zasada suwerenności zaczęła nabierać nowego znaczenia, nie dotyczyła teraz suwerennych władców absolutnych a suwerennych narodów, zasada zwierzchnictwa narodów; zasada nienaruszalności terytorium oraz nieinterwencji w sprawy wewnętrzne drugiego państwa (zasady te znalazły pełen wyraz w Deklaracji Prawa Narodów z 1795r.)

2. Kongres wiedeński 1815

b. zebrany po upadku Napoleona w celu ustalenia nowego porządku w Europie; kongres międzynarodowy z udziałem monarchów dokonał dzieła stabilizacji stosunków w Europie na kilkadziesiąt lat;
c. ustalenia w stosunku do Niemiec i Polski: utworzono Związek Niemiec – luźne zrzeszenie państw pod władzą Austrii; usankcjonowanie rozbiorów Polski („czwarty rozbiór Polski”), utworzenie Wolnego Miasta Krakowa i Królestwa Polskiego;
d. w dziedzinie międzynarodowej postanowiono: uznać neutralność Szwajcarii, regulamin rang dyplomatycznych, zasada wolnej żeglugi na rzekach wspólnych (szczegółowe rozwiązania dot. Renu, Nekaru, Menu, Skaldy i Mozy), deklaracja dot. Handlu Murzynami z Afryki zakazująca go.
e. „Święte Przymierze” zawarte we wrześniu 1815 r. miedzy Rosja, Prusami i Austrią – przestrzeganie przykazań Chrystusa w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych; w listopadzie przyłączyła się Anglia, a w 1818 r. Francja. W ten sposób powstał „syndykat monarchów” który miał decydować o sprawach europejskich; tępienie idei wolnościowych i utrzymanie zasady legitymizmu; realizując politykę „Świętego Przymierza” państwa należące często interweniowały w sprawy wewnętrzne innych państw.

3. Doktryna Monroego
f. wystąpienie Prezydenta Stanów Zjednoczonych Jamesa Monroe w 1823 r., w którym sformułował zasadę nieinterwencji państw europejskich w sprawy amerykańskie; hegemonia Stanów Zjednoczonych nad kontynentem amerykańskim.

4. Ekspansja społeczności międzynarodowej
g. wiek XIX – rozwój państw kapitalistycznych; rewolucja przemysłowa doprowadziła do nasilenia współpracy międzynarodowej; walki społeczne (solidaryzacja robotników w skali międzynarodowej) spowodowane wyzyskiem kapitalistów; ruchy narodowowyzwoleńcze w Polsce i na Bałkanach.
h. Poszerzenie się społeczności międzynarodowej o kraje pozaeuropejskie takie jak: USA, Turcja , Chiny, Japonia oraz republiki Ameryki Łacińskiej.

5. Ekspansja kolonialna
a. intensywna ekspansja kolonialna; Anglia objęła zwierzchnictwo w Indiach, Birmie, Egipcie; Francja podbiła tereny Północnej i Zachodniej Afryki oraz Indochiny; Belgia objęła zwierzchnictwo w Kongo; Włochy objęły władzę w Afryce Wschodniej (Somalia i Abisynia);
b. Chiny – po wojnie opiumowej stały się przedmiotem ekspansji gosp. i politycznej. Traktat nankiński 1842 r.- Anglia objęła zwierzchnictwo nad wyspa Hongkong (zmuszenie do otwarcia portów, przyjęcie sądownictwa kapitulacyjnego i inne przywileje); rywalizacja miedzy Anglia, USA, Francją, Rosją i Niemcami o koncesje gosp. i przywileje dla swych obywateli w Chinach – podzielenie Chin na tereny wpływów;
c. Konferencja Berlińska z 1885 r.- dokonano na niej podziału wpływów w Afryce;

6. Traktat paryski 1856
a. traktat paryski kończący wojnę krymską był istotny dla rozwoju polityki międzynarodowej i PM. W wojnie Krymskiej Francja i Anglia stanęły po stronie Turcji w jej konflikcie z Rosją, oznaczało to całkowity rozpad „Świętego Przymierza”.
b. Istotne postanowienia traktatu paryskiego: dopuszczenie Turcji do społeczności międzynarodowej, utworzenie Serbii jako państwa wasalnego Turcji, neutralizacja Morza Czarnego, utworzenie Europejskiej Komisji Dunaju z udziałem wielkich mocarstw, demilitaryzacja Wysp Alandzkich, deklaracja dot. prawa wojny morskiej.
a. Zjednoczenie Włoch, utworzenie Związku Północnoniemieckiego pod hegemonią Prus, wojna prusko-francuska zakończona odebraniem Francji Alzacji i Lotaryngii; zjednoczenie Niemiec i utworzenie cesarstwa.
b. Traktat berliński z 1878 – zakończył wojnę ros.-tur.; proklamowano niepodległość Serbii, Czarnogóry i Rumunii, zapowiedziano utworzenie Bułgarii jako państwa zależnego od Turcji.
c. Wzrost znaczenia Japonii na arenie międzynarodowej; wygrana wojna z Chinami i uzyskanie Tajwanu; wygrana wojna z Rosją i uzyskanie Półwyspu Liaotuńskiego i protektoratu na Koreą.

7. Rozwój współpracy międzynarodowej i PM
a. rozwój współpracy międzynarodowej doprowadził do utworzenia stałych organizacji międzynarodowych działających w takich dziedzinach jak: telegraf, poczta, ujednolicenie miar i wag, publikacji taryf celnych (związki celowe lub unie administracyjne); np. Powszechny Związek Pocztowy.
b. Humanitaryzacja wojny w umowach międzynarodowych: Genewa 1864 r.- konwencja w sprawie polepszenia losu rannych wojskowych; Petersburg 1868 r.
c. Konwencje o zwalczaniu handlu niewolnikami (Akt Antyniewolniczy 1890 r.), handlu kobietami i dziećmi itp.

8. Konferencje haskie 1899 i 1907
a. -duże znaczenie dla rozwoju PM;

I pierwsza konferencja haska 1899 r. – zwołana z inicjatywy cara Mikołaja II; sprawa kodyfikacji i reformy prawa wojennego oraz prawa dotyczącego pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych; uzgodniono i podpisano trzy konwencje: o pokojowym załatwianiu sporów, prawa i zwyczaje wojny lądowej; przepisy prawa morskiego
II druga konferencja haska 1907 r. – uzupełniono i rozwinięto prawa ustalone na pierwszej konferencji; podpisanie 13 konwencji i 1 deklaracji dotyczące prawa wojny morskiej, państw zachowujących neutralnośc w czasie wojny
III konferencja w Londynie 1908/1909 r. w celu skodyfikowania prawa wojny morskiej

9. Nauka PM
a. rozwój nauki PM w XIX wieku;
b. powstanie w 1873 r. w Belgii dwóch międzynarodowych stowarzyszeń badające PM i popierające rozwój nauki o nim: Stowarzyszenie Reformy i Kodyfikacji Prawa Międzynarodowego (Stowarzyszenie PM od 1895 r.) oraz Instytut Prawa Międzynarodowego;
c. Immanuel Kant „O wiecznym pokoju”

10. Nauka PM w Polsce

a. fakt, iż Polska pozbawiona niepodległości przestała być podmiotem PM wpłynął na zastój w tej dziedzinie prawa;
b. F. Słotwiński – profesor prawa natury i prawa narodów UJ; F, Kasparek – historyk prawa międzynarodowego;
c. Polska doktryna wojny narodowowyzwoleńczej XIX w.
Okres współczesny

1. Pierwsza wojna światowa

a. nowy okres w stosunkach międzynarodowych otwarty przez wojnę 1914 – 1918 i rewolucje październikową w Rosji w 1917 r.; nowe zasady stosunków międzynarodowych obowiązujących po Wielkiej Wojnie (orędzie Woodrow’a Wilson’a z 22 stycznia 1918 r.; 14 punktów): zasada jawności umów międzynarodowych, zasada wolności żeglugi na morzach, usuniecie barier hamujących rozwój handlu międzynarodowego, redukcja zbrojeń, wspaniałomyslne załatwianie spraw kolonialnych, sprawiedliwe uregulowanie spraw terytorialnych w Europie, utworzenie Ligi narodów;
b. wojna zakończona została podpisaniem traktatów pokojowych na Konferencji Pokojowej w Paryżu; traktat z Niemcami – Wersal 28 czerwca 1919 r.; mały traktat wersalski z Polską o poszanowaniu mniejszości; traktaty w Saint – Germain, Neuilly, Trianon, Sevres.

2. Okres międzywojenny

a. Liga Narodów – antagonistyczne stosunki między kapitalistami a Rosją oraz zwycięzcami a zwyciężonymi po Wielkiej Wojnie; wielostronne konferencje w Genui 1922 r., w Lozannie w 1923 r. (traktat w Rapallo 1922 r. między Rosją a Niemcami o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych i gosp.)
b. Negatywny stosunek Rosji Radzieckiej do Ligi Narodów nie przeszkodził w uczestniczeniu przez Rosję w wielu konferencjach poświęconych rozbrojeniu itp. Dopiero w sytuacji dojścia Hitlera do władzy w Niemczech, Rosja przystąpiła do organizacji w 1934 r.
c. Utrwalanie pokoju i rozwijanie współpracy międzynarodowej i równoczesna rewizja traktatu wersalskiego (Niemcy) – Pakt Brianda – Kellogga z 1922 r. o wyrzeczeniu się wojny i pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych;
d. Układy lokareńskie z 1925 r. – układy regionalne w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa;
e. Mała Entanta 1933 (Czechosłowacja, Rumunia i Jugosławia), porozumienie bałkańskie 1934 (Grecja, Turcja, Rumunia, Jugosławia), pakt bałtycki 1934 (Litwa, Łotwa i Estonia);
f. Brak reakcji ze strony Ligi narodów na łamanie postanowień traktatu wersalskiego przez Niemcy hitlerowskie; Anschluss Austrii w 1938 przez Niemcy.

3. Druga wojna światowa

a. pogwałcenie zobowiązań prawnomiędzynarodowych przez Niemcy w momencie napaści na Polskę we wrześniu 1939 r.
b. druga wojna światowa była wstępem do stworzenia trwałego pokoju międzynarodowego: podpisanie w 1941 r. Karty Atlantyckiej (1 stycznia 1942 r.) przez Roosvelt’a i Churchill’a;
c. konferencje w Teheranie 1943, Jałcie luty 1945 i Poczdamie lipiec-sierpień 1945 – rozwiązywano problemy polityki światowej;
d. konferencja w San Francisco kwiecień-czerwiec 1945r.; 26 czerwca 1945 podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych, która powoływała Organizację Narodów Zjednoczonych mająca na celu zachowanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, i pokojowe rozwiązywanie sporów międzynarodowych.

4. Rozpad imperiów kolonialnych

a. tradycyjne PM dopuszczało podboje kolonialne; Karta NZ stworzyła system powiernictwa umożliwiający koloniom będącym pod władza mocarstw uzyskanie niepodległości; dekolonizacja Afryki i Azji oraz Oceanii i Karaibów; deklaracja ONZ o kresie kolonizacji;

5. Okres powojenny

a. zimna wojna między państwami kapitalistycznymi a blokiem państw socjalistycznych, zakończona w Europie w pracach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1 sierpnia 1975 r. podpisanie Aktu Końcowego w Helsinkach;
b. rozrost organizacji międzynarodowych uniwersalnych i regionalnych; rodzina ONZ czyli ONZ plus wszystkie organizacje wyspecjalizowane; Pakt Północnoatlantycki NATO 1949 r. (charakter polityczno-militarny); konferencja w Bandungu 1955r. (polityka „państw niezaangażowanych”);
c. integracja państw Europy Zachodniej – Unia Europejska;
d. rozwój i kodyfikacja PM: konwencje kodyfikujące prawo morza (4 konwencje genewskie 1958 r. i konwencje na Jamajce w 1982 r.), prawo dyplomatyczne (konwencje wiedeńskie 1961), prawo konsularne (konwencja wiedeńska 1963), humanitarne prawo konfliktów (4 konwencje genewskie 1949 i 2 protokoły z 1977), prawo traktatów (konwencja wiedeńska 1969), ochrona praw człowieka;
e. zasady PM skodyfikowane w Deklaracji zasad PM dot. przyjaznych stosunków i współpracy między państwami 1970 r.
f. nowe działy PM np. prawo kosmiczne;
g. hierarchia norma PM: 1. Imperatywne normy PM (ius cogens) – zasady o charakterze konstytucyjnym, 2.ogół norm PM umownego i zwyczajowego, 3.reguły zawarte w uchwałach organizacji międzynarodowych (miękkie PM).

6. Nauka PM

a. pozytywiści D. Anzilotti, P. Fauchille, C.C. Hyde; kierunek prawa neonaturalnego podkreślający wartości etyczne wiążące się z normami PM; kierunek socjologiczny zwany realistycznym – prawo jako zjawisko społeczne; wpływ doktryny funkacjonalistycznej – funkcjonalna interpretacja przepisów PM; socjalistyczna doktryna PM podkreślała znaczenie suwerenności państwowej;
b. utworzenie Akademii Prawa Międzynarodowego w Hadze 1921r.

7. Nauka PM w Polsce

a. rozwój PM związany był z ośrodkami uniwersyteckimi; Polski Instytut Spraw Międzynarodowych i Instytut nauk Prawnych;
b. Remigiusz Bierzanek, Henryk de Fiumel, Ludwig Gelberg, Wojciech Góralczyk, Stanisław Hubert, Marian Iwanejko.


ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Pojęcie źródeł PM
• różne znaczenia terminu „źródła PM” (proces normatywny, sposoby tworzenia prawa, działania ustalające prawo):
a. w sensie materialnym (źródła wewnętrzne, realne, głębsze) źródłem prawa jest to co sprawia, że PM kształtuje się i nabywa moc obowiązującą; przyczyny sprawcze maja charakter pozaprawny – wola państw (kierunki pozytywistyczne), nakazy rozumu (kierunki prawa natury), więź społeczna (kierunki socjologiczne), świadomości i emocje ludzi (kierunki psychologiczne)
b. w znaczeniu formalnym (źródła zewnętrzne, pozytywne) źródłami PM nazywamy zewnętrzny wyraz procesu, który doprowadził do powstania normy prawnej; należą do sfery prawnej. Są dwa niekwestionowane źródła PM : umowy międzynarodowe (pacta sunt servanda) i zwyczaj międzynarodowy; brak ustaw gdyż nie istnieje żadna władza ponadpaństwowa zdolna narzucić swą wolę suwerennym państwom.
• Źródła poznawcze – zbiory umów, kompilacje zwyczajów pomocne w wyszukiwaniu przepisów prawnych; nie są to osobne źródła PM; wydawany przez ONZ „Treaty Series”, w Polsce „Zbiór dokumentów” Polski Instytut Spraw Międzynarodowych;
• Podstawa wyrokowania sądów międzynarodowych – podstawą wyrokowania sądów międzynarodowych, których kompetencje określają państwa, powołują się na źródła PM, jednakże art. 38 stwierdza, iż nie wszystko źródła PM pokrywają się z pojęciem podstaw wyrokowania:
 Art. 38 ust. 1 statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości: „Trybunał, którego funkcją jest rozstrzygać zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje:
a. Konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy uznane przez państwa spór wiodące;
b. Zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo;
c. Ogólne zasady prawa, uznane przez państwa cywilizowane;
d. Z zastrzeżeniem art. 59, orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek ustalania norm prawa”
• Za podstawę wyrokowania państwa mogą uznać również zasadę słuszności; możliwość orzekania ex aequo et bono jeżeli strony się na to zgodzą (art. 38 ust. 2)
Źródła PM


UMOWA ZWYCZAJ PRAWO WEWNĘTRZNE
MIĘDZYNARODOWA MIĘDZYNARODOWY ORGANIZACJI MIĘDZYNAR.
(„miękkie PM”)

Umowa międzynarodowa

1. Pojęcie i rodzaje umów międzynarodowych

a. definicje i nazwy umów międzynarodowych: Konwencja wiedeńska z 1969 o prawie traktatów mówi, iż traktat międzynarodowy (treaty) to „międzynarodowe porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez PM, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej, i bez względu na jego szczególna nazwę” (art. 2) – definicja ta odnosi się tylko do umów zawartych między państwami, nie dotyczy umów zawartych między innymi podmiotami PM a państwami lub między tymi innymi podmiotami PM. Stronami umów międzynarodowych mogą być także inne podmioty PM, tylko, że przepisy Konwencji wiedeńskiej nie mają zastosowania do tych umów. PM nie są kontrolowane tylko umowy między państwami a spółkami zagranicznymi.
b. Nie wszystkie umowy m. są źródłami PM:




umowy prawotwórcze umowy – kontrakty
umowy ustalające reguły postępowania akty stwarzające lub zmieniające stosunek
przez co stają się źródłem PM prawny; nie są źródłami PM

c. jednakże jedna umowa może zawierać zarówno postanowienia prawotwórcze jak i postanowienia dotyczące konkretnych stosunków prawnych np. traktaty pokoju.
d. Rodzaje umów międzynarodowych : ze względu na ilość stron umowy



umowy bilateralne umowy multilateralne
dwustronne wielostronne

e. ze względu na sposób przystąpienia do umowy państw trzecich:



wielostronne otwarte wielostronne zamknięte
zawierają klauzule dopuszczającą wymagana zgoda kontrahentów
inne państwa bez zgody

półotwarte
otwarte tylko dla określonej grupy
państw np. umowy regionalne lub
państwa, które spełnią podane warunki

f. ze względu na organ występujący jako strona:
a. umowy państwowe – głowa państwa np. traktat pokoju,
b. umowy rządowe – zatwierdzenie przez Radę Ministrów,
c. umowy resortowe – przedmiot właściwy dla jednego ministra, nie są ani państwowe, ani resortowe.
g. ze względu na treść umów:
a. umowy polityczne
b. umowy gospodarcze i administracyjne
c. statuty organizacji międzynarodowych
TRAKTATY




pokoju przymierza przyjaźni
stos. między państwami, które zobowiązanie do udzielenia dążenie do rozwoju
przechodzą ze stanu wojny sobie wzajemnej pomocy przyjaznych wzajemnych
w stan pokoju także w zakresie militarnym stosunków

umowy handlowe,
konsularne, nawigacyjne,
lotnicze, finansowe, kulturalne itp.


2. Forma umów międzynarodowych
a. Rozwój historyczny - w epoce feudalizmu umowy m. zawierane były głównie przez monarchów, musiały one spełniać ogólne wymogi formalne; obecnie forma jest bardziej uproszczona, mimo to zachowane są dla umów o większym znaczeniu formy bardziej uroczyste:
1) Tytuł umowy (np. traktat przymierza)
2) Inwokacja, czyli wezwanie do Boga
3) Intytulacja – wyszczególnienie monarchów zawierających umowę wraz z ich tytułami
4) Arenga – przyczyny, które skłoniły do zawarcia umowy
5) Narracja – opis czynności i wydarzeń, które spowodowały wszczęcie rokowań, wyznaczenie pełnomocników, zbadanie pełnomocnictw, wyrażenie zgody
6) Dyspozycja – właściwa treść umowy podzielona na art. i rozdziały; klauzule odnośnie ratyfikacji, wejścia w życie, czasu trwania itp.
7) Korroboracja – wzmocnienie umowy
8) Data i miejsce zawarcia umowy
9) Podpisy i pieczęcie.

b. Umowę dwustronną sporządza się w dwóch egzemplarzach – reguła alternatu, czyli wymienienie w egz. dla danego państwa w pierwszej kolejności jego nazwy; w umowach wielostronnych org. zawierające umowę wymieniane są w porządku alfabetycznym, podpis w dowolnym miejscu pod tekstem, (zasada równości i kurtuazja międzynarodowa).
c. Język, w jakim sporządza się umowy – w okresie feudalizmu językiem umów m. była łacina; w XVII w. – j. Francuski; od I wojny światowej j. Angielski wypiera powoli j. Francuski; umowy bilateralne sporządza się w dwóch językach (językach stron), czasami spisuje się także w trzecim jęz., kopia ta jest rozstrzygająca w przypadku sporu; dokonywanie interpretacji w przypadku trudności z przekładem tekstu umowy.
d. „Porozumienie dźentelmeńskie” – umowy ustne zakładające znaczny stopień wzajemnego zaufania;

Procedura zawierania umów międzynarodowych

1) Ustalenie tekstu i podpisanie umowy
a) Przygotowanie tekstu umowy – opracowania i uzgadniania tekstu umów dwustronnych dokonuje się w drodze wymiany not lub w toku rokowań między zainteresowanymi państwami; dla zawarcia umowy wielostronnej zwoływane są konferencje z udziałem pełnomocników. Uzgadnianie tekstu umowy następuje w drodze głosowania (Konwencja wiedeńska 1969 art. 9), wymagana większość 2/3 głosów obecnych. Projekty umów wielostronnych są często przygotowywane przez org. międzynarodowe np. przez ONZ – Komisja Prawa międzynarodowego przygotowuje projekty konwencji kodyfikujące działy PM.
b) Parafowanie i podpisanie umowy – uzgodniony tekst jest przedłożony do podpisania, niekiedy dokonuje się parafowania umowy czyli złożenia parafy przez pełnomocników pod umową (potwierdzenie uzgodnienia tekstu umowy, poświadczenie autentyczności); podpisanie umowy nadaje moc wiążącą tylko umową nie wymagającym ratyfikacji lub zatwierdzenia (mniejsze znaczenie polityczne czy gosp.)
c) Pełnomocnictwa – osoba, która przedstawi odpowiednie pełnomocnictwo jest uważana za przedstawiciela państwa (może przyjąć lub ustalić autentyczność tekstu umowy lub wyrazić zgodę państwa na przyjęcie umowy) lub też pełnomocnictwo wynika z praktyki państw. Bez pełnomocnictw za przedstawicieli państw uważa się:
 Szefów państw, rządów i ministrów spraw zagranicznych – dla wszystkich czynności związanych z zawarciem umowy;
 Szefów misji dyplomatycznych – dla przyjęcia tekstu umowy z państwem przyjmującym;
 Przedstawicieli akredytowanych przez państwa bądź na konferencjach międzynarodowych, bądź przy organizacji m. – dla przyjęcia tekstu umowy na danej konferencji itd.
 Art. 2 Konwencji wiedeńskiej 1969 – „pełnomocnictwo oznacza dokument wystawiony przez kompetentną władzę państwową, wyznaczający pewną osobę lub osoby do reprezentowania państwa w negocjowaniu, przyjęciu lub ustaleniu autentyczności tekstu traktatu, w wyrażeniu zgody państwa na związanie się traktatem lub dokonaniu jakiejkolwiek czynności związanej z traktatem”
 W Polsce pełnomocnictwa do prowadzenia rokowań i parafowania podpisuje bądź minister spraw zagranicznych bądź odpowiedni minister (umowy resortowe); pełnomocnictwa do podpisania umowy – Prezydent RP (umowy państwowe), premier (umowy rządowe), minister (umowy resortowe).

2) Ratyfikacja i wejście w życie
a. ratyfikacja jako sposób zabezpieczenia się monarchów w okresie feudalnym przez zaciąganiem zobowiązań przez swych pełnomocników (klauzula zastrzegająca, iż umowa będzie obowiązywała dopiero po ratyfikacji); w państwach konstytucyjnych ratyfikacja stała się instrumentem wpływania parlamentu na politykę zagraniczną prowadzona przez rządy (zgoda parlamentu na ratyfikację umowy przed jej podpisaniem przez głowę państwa).
b. Ratyfikacja według prawa polskiego – art. 133 Konstytucji RP z 1997 r. stanowi: „Prezydent RP jako reprezentant państwa w stosunkach zewnętrznych ratyfikuje i wypowiada umowy m., o czym zawiadamia Sejm i Senat[...]. Prezydent RP przed ratyfikowaniem umowy m. może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie jej zgodności z Konstytucją [...].”Ustawa z 14 kwietnia 2000 r. o umowach m. określa zasady oraz tryb zawierania, ratyfikacji, zatwierdzania, ogłaszania, wykonywania, wypowiadania i zmian zakresu obowiązywania umów m.
c. Umowy niepodlegające ratyfikacji – stosowanie uproszczonej procedury ratyfikacyjnej – ratyfikacja lub zatwierdzenie umowy przez szefa rządu lub ministra bez udziału parlamentu; występuje tendencja do rozszerzania pojęcia „umów resortowych” w celu wzmocnienia władzy wykonawczej. Przyjęło się, że ratyfikacji nie podlegają: deklaracje o treści politycznej zawierane przez mężów stanu, umowy resortowe lub administracyjne, umowy zawierane w czasie wojny przez dowódców wojskowych.
d. Klauzule ratyfikacyjne – w treści umowy zaznacza się , że dana umowa podlega ratyfikacji. Umowy, w których brak klauzuli, dochodzą do skutku po podpisaniu lub zatwierdzeniu.
e. Art.11 Konwencji wiedeńskiej: „Zgada państwa na związanie się traktatem może być wyrażona przez podpisanie, wymianę dokumentów stanowiących traktat, ratyfikację, przyjęcie, zatwierdzenie lub przystąpienie albo w jakikolwiek inny uzgodniony sposób”;
f. Skutki prawne braku ratyfikacji – odmowa ratyfikacji z punktu widzenia prawnego jest dozwolona – odmowa ratyfikacji traktatu wersalskiego z 1919 r. przez Stany Zjednoczone wynikała ze zmiany partii rządzącej.
g. Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych – o ratyfikacji (aby wywołała skutki prawne) muszą zostać powiadomione państwa umawiające się – wymiana dokumentów ratyfikacyjnych przy umowach bilateralnych; dokumenty ratyfikacyjne dot. umów wielostronnych składane są u depozytariusza. Konwencja wiedeńska określa funkcje depozytariusza w art. 76; w sytuacji gdy Polska jest depozytariuszem jego funkcje w stosunku do umów państwowych i rządowych pełni Minister Spraw Zagranicznych, a do umów resortowych – odpowiedni minister.
h. Wejście w życie umowy międzynarodowej – umowa określa datę wejścia jej w życie; wejście w życie jeszcze przed ratyfikacją w chwili podpisania; tymczasowe stosowanie przed wejściem w życie; wejście w życie z chwilą wymiany dokumentów ratyfikacyjnych.


3) Przystąpienie do umowy
a. na skutek przystąpienia (akcesja) do umowy państwo , które nie brało udziału w procedurze zawierania umowy staje się strona umowy; możliwość przystąpienia przed wejściem umowy w życie;
b. art. 15 Konwencji wiedeńskiej „Zgada państwa na wiązanie się traktatem jest wyrażona przez przystąpienie [...].




4) Rejestracja i publikacja umów
a. zasada jawności stosunków międzynarodowych i zaniechanie „tajnej dyplomacji”, która stała się przyczyną wojen światowych – art. 102 Karty NZ nakłada na państwa członkowskie obowiązek rejestracji umów jednak bez sankcji nieważności w przypadku nie zarejestrowania.
b. Publikacja umów przez Sekretariat ONZ w zbiorze traktatów „Treaty Series”;

5) Typowe klauzule występujące w umowach międzynarodowych
a. Klauzula wzajemności – traktowanie obywateli, osób prawnych, towarów itp. Układającej się drugiej strony w taki sam sposób, w jaki jej obywatele, osoby prawne itd. Są traktowani przez to państwo.
b. Klauzula narodowa – traktowanie obywateli itd. drugiej strony tak, jak traktuje własnych obywateli itd.
c. Klauzula największego uprzywilejowania – przyznanie drugiej stronie praw i przywilejów, które zostały lub zostaną przyznane jakiemukolwiek państwu trzeciemu.
d. Klauzula arbitrażowa (koncyliacyjna) – zobowiązanie do przekazywania jakichkolwiek sporów wynikłych na tle stosowania umowy do sądu rozjemczego (komisji koncyliacyjnej).
e. Klauzule o ratyfikacji lub zatwierdzeniu.

Zakres mocy obowiązującej umów międzynarodowych

1. Obowiązywanie umów w czasie i przestrzeni
a. prawo nie działa wstecz (lex retro non agit) – art.28 Konwencji wiedeńskiej
b. umowa zawarta później uchyla moc obowiązującą umowy zawartej wcześniej, dot. tego samego przedmiotu (lex posterior derogat legi priori); art.30 Konwencji wiedeńskiej:
 ust. 2: „Jeżeli traktat precyzuje, że jest podporządkowany traktatowi wcześniejszemu lub późniejszemu, bądź nie należy uważać go za niezgodny z takimi traktatami, postanowienia tego traktatu maja przewagę.”
 Ust. 3. „Jeżeli wszystkie strony traktatu wcześniejszego sa zarazem stronami traktatu późniejszego, lecz traktat wcześniejszy nie wygasł ani stosowanie jego nie zostało zaiweszone zgodnie z art. 59, traktat wczesniejszy ma zastosowanie tylko w tym zakresie, w jakim jego postanowienia można pogodzić z postanowieniami traktatu późniejszego.”,
 ust. 4. „Jeżeli strony traktatu późniejszego nie obejmują wszystkich stron traktatu wcześniejszego :
a) w stosunkach między państwami będącymi stronami obu traktatów ma zastosowanie ta sama reguła, co w ust. 3;
b) w stosunkach między państwami będącymi stronami obu traktatów a państwem będącym stroną jedynie jednego traktatu ich wzajemne prawa i obowiązki reguluje traktat, którego stronami są oba państwa.”
c. art. 103 Karty NZ mówi, iż w razie sprzeczności zobowiązań członków ONZ, wynikającymi z Karty, a ich zobowiązaniami z jakiejkolwiek innej umowy m., zobowiązania wynikające z Karty mają pierwszeństwo.
d. Umowa wiąże każde państwo w odniesieniu do całego terytorium, chyba, że umowa postanawia inaczej (art.29)

2. Zastrzeżenia
a. praktyka, że państwa przy podpisywaniu ratyfikacji lub przystąpienia do umowy zgłaszają zastrzeżenia (rezerwacje); uznanie przez MTS w 1951 r., iż „zastrzeżenia są dopuszczalne pod warunkiem, zgodności zastrzeżenia z przedmiotem i celem konwencji”;
b. zastrzeżenia, na które umowa zezwalanie, nie wymagają przyjęcia przez pozostałe strony; gdy umowa jest aktem konstytucyjnym organizacji m., zastrzeżenie wymaga przyjęcia przez właściwy organ tej org.
c. Przyjęcie zastrzeżeń może być wyraźne lub milczące. Zgłoszenie sprzeciwu wobec zastrzeżeń przed jedno państwo nie stanowi przeszkody dla wejścia w życie umowy m. między państwem sprzeciwiającym się a państwem zgłaszającym zastrzeżenia (niestosowanie postanowień, co do których zostały zgłoszone zastrzeżenia)

3. Zakres mocy obowiązującej umów wobec państw trzecich
a. zasada, że umowa m. wiąże strony tej umowy i nie wpływa na sytuacje prawną państw trzecich; postanowienia umów, które formułują przepisy prawa zwyczajowego, są obowiązujące dla państw trzecich, gdyż czerpią one moc obowiązującą ze zwyczaju.
b. Zawierane są umowy wywierające skutek prawny w państwach trzecich: umowy ustanawiające prawa dla państw trzecich i umowy ustanawiające obowiązki dla państw trzecich (nie bez zgody państwa trzeciego).


Nieważność, wygaśnięcie i zawieszenie stosowania umów

1. Nieważność umów
a) przyczyny nieważności:
a. niedopełnienie warunków umowy powoduje, iż umowa jest nieważna;
b. błąd (error) – powoduje nieważność gdy dotyczy faktu lub sytuacji, która istniała w czasie zawierania umowy i stanowiła podstawę wyrażenia zgody państwa na związanie się ta umową;
c. zastosowanie przymusu – groźba użycia siły wobec przedstawiciela państwa w celu podpisania przez niego umowy pozbawia wszelkich skutków prawnych tą zgodę; stosowanie przymusu w stosunku do państwa w celu wyrażenia zgody na zawarcie umowy – unieważnienie traktatu;
d. podstęp
e. wykorzystanie przymusowej sytuacji
f. pogwałcenie przy zawieraniu umowy zasadniczych przepisów prawa wewnętrznego;

b) Konwencja wiedeńska zawiera sposoby postępowania, jakie należy stosować w związku z nieważnością umowy, jej wygaśnięciem, wycofaniem się z niej lub zawieszeniem stosowania. Strona powołująca się na jakąkolwiek przyczynę nieważności powinna poinformować o tym pozostałym stronom umowy oraz podać uzasadnienie.

2. Ius cogens
a. w stosunkach międzynarodowych obowiązują pewne normy prawne o nadrzędnym znaczeniu (ze względu na istotne znaczenie dla społ. międzynarodowej), które nie mogą być uchylone żadna umowa międzynarodową np. zakaz użycia siły, zakaz interwencji w wewnętrzne sprawy państw itp.
b. Konwencja wiedeńska – określa imperatywne normy powszechnego PM jako przyjęta i uznaną „przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dozwolone i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę postępowania PM o tym samym charakterze”; wszystkie umowy muszą być zgodne z ius cogens pod sankcją nieważności.

3. Wygaśnięcie umowy
a) Przyczyny wygaśnięcia (utrata mocy obowiązującej) umowy:
• przyczyny przewidziane w umowie: upływ czasu, na jaki umowa została zawarta; spełnienie warunku rozwiązującego; wypowiedzenie umowy
• inne przyczyny: zgoda stron na uznanie umowy za wygasłą; całkowite wykonanie umowy; trwała niemożność wykonania umowy; niezgodność z nowo powstałą imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego (ius cogens); pogwałcenie umowy przez jedna z umawiających się stron; zasadnicza zmiana okoliczności – wg Konwencji wiedeńskiej można powołać się tylko w przypadku gdy istnienie tych okoliczności stanowiło podstawę zgody stron na związanie się umową, a skutkiem zaszłej zmiany jest radykalne przekształcenie zakresu obowiązków, jakie na podstawie umowy pozostają jeszcze do wypełnienia.

b) wygaśnięcie różni się od stwierdzenia nieważności tym, że pociaga ono za soba skutki prawne od chwili wygaśnięcia, a stwierdzenie nieważności oznacza, że umowa była nieważna od samego początku i nie mogła wywołać żadnych skutków prawnych

4. Wypowiedzenie umowy
a. klauzula w tekście umowy dotycząca wypowiedzenie umowy przez strony i określająca tryb tego procesu;
b. wg Konwencji wiedeńskiej wypowiedzenie umowy (brak klauzuli wypowiedzenia) jest dopuszczalne tylko, gdy można ustalić, że strony zamierzały dopuścić taka możliwość albo charakter umowy na to pozwala (art. 56);
c. pewne kategorie umów , które nie zawierają klauzul wypowiedzenia i swym charakterem nie dozwalają dokonać tego procesu – traktaty pokoju, umowy kodyfikujące PM itp.
d. Jeśli umowa nie określa trybu wypowiedzenia, notyfikacja dot. zamiaru wypowiedzenia umowy powinna być złożona co najmniej na 12 miesięcy naprzód (art.56 K.w.)

5. Zawieszenie stosowania umowy
a. zawieszenie stosowania zwalnia strony umowy z obowiązk