Ideologie totalitarne XX-lecia międzywojennego w Europie

Ideologie totalitarne XX-lecia międzywojennego w Europie

W XX wieku zaistniały dwa nowe systemy polityczne, oba wywodzące się ze skrajnych odłamów - odpowiednio prawicy dla faszyzmu i lewicy dla komunizmu. Można śmiało stwierdzić, że jednym ze skutków I wojny światowej była eksplozja totalitaryzmu w Europie. Ogarnięte nim zostały od 1917 roku Rosja oraz od 1919 roku Włochy. W latach dwudziestych tendencjami nacjo-socjalistycznymi zostały ogarnięte Niemcy a w latach trzydziestych po system totalitarny sięgnęła też Hiszpania. Nawet w Polsce, kraju o historycznych wręcz tradycjach parlamentarnych, zaistniały formy rządów totalitarnych w postaci Sanacji.

Totalitaryzm
Totalitaryzm, system sprawowania rządów polegający na kontrolowaniu przez arbitralną władzę wszystkich przejawów życia społecznego.
Państwo totalitarne charakteryzuje m.in.:
1) autokratyzm, Autokracja (łac. autokrats – samowładny), samowładztwo, system rządów, w którym władza najwyższa w państwie sprawowana jest przez jednego człowieka (autokratę) lub wyraźnie wyodrębnioną grupę osób (np. triumwirat), mającą pełną władzę polityczną. Granice władzy i zakres podejmowania decyzji w autokracji są nieograniczone i niczym nieskrępowane.
Autokracja utożsamiana jest z autorytaryzmem, totalitaryzmem bądź dyktaturą.
2) powszechna indoktrynacja za pomocą centralnie kierowanej propagandy, Indoktrynacja (z angielskiego indoctrination – uświadamianie, wpajanie przekonań), proces systematycznego i zorganizowanego wpajania członkom społeczeństwa określonej ideologii leżącej w interesie państwa. Indoktrynacja prowadzona jest za pomocą szczególnie zmasowanej i nieustępliwej propagandy, stosowanej przez środki masowego przekazu, system oświaty szkolnej i pozaszkolnej.
W najszerszym zakresie indoktrynacja prowadzona była w państwach totalitarnych: w hitlerowskich Niemczech i w ZSRR. Obecnie tego typu działalność prowadzona jest w państwach komunistycznych (np. na Kubie i w Korei Północnej) oraz rządzonych przez dyktatury wojskowe (np. w Libii i Iraku).
Propaganda (z łaciny propagandus – przeznaczony do rozpowszechniania), świadome oddziaływanie na odbiorcę (jednostkę, zbiorowość) poprzez systematyczne rozpowszechnianie określonych poglądów, idei, haseł za pomocą środków perswazji intelektualnej i emocjonalnej (np. symboli, gestów, słów, skojarzeń) w celu pozyskania zwolenników i nakłonienie ich do zachowań pożądanych z punktu widzenia nadawcy przekazu propagandowego.
Istotę propagandy oddają słowa amerykańskiego psychologa G. Biddle’a, który stwierdził, że pod jej wpływem “każda jednostka zachowuje się tak, jak gdyby jej reakcje były wynikiem jej własnych decyzji”. Propaganda to wszelkie techniki (wizualne, werbalne, za pomocą środków masowego przekazu) sterowania masowymi zachowaniami, poglądami, postawami i dążeniami. W tym znaczeniu propaganda, jako świadome operowanie środkami przekazu (obraz, druk, mowa), rozwinęła się dopiero w nowoczesnym społeczeństwie wraz ze wzrostem znaczenia opinii publicznej i środków masowego przekazu.
Szczególne znaczenie propaganda odgrywa w sferze polityki (propaganda polityczna), stając się narzędziem walki wyborczej (parlamentarnej i pozaparlamentarnej), wywierania nacisku, kontroli i podporządkowania mas społecznych siłom rządzącym lub dążącym do przejęcia władzy.
W ustrojach totalitarnych (totalitaryzm) propaganda jest narzędziem uzależniania odbiorcy od nadawcy, instrumentem służącym zniewalaniu społeczeństwa i utrwaleniu reżimu m.in. przez zacieranie różnicy między prawdą a fałszem, informacją obiektywną a narzuconą oceną. Istotę tak prowadzonej propagandy oddaje słynna wypowiedź ministra oświaty III Rzeszy J. Goebbelsa “Kłamstwo powtarzane tysiąc razy staje się prawdą”.
Odmiennie jest w państwach demokratycznych, gdzie nie ma jednej obowiązującej i jedynie słusznej ideologii oraz urzędowej propagandy.
Konkurencja między różnymi źródłami przekazu powoduje, że odbiorca ma możliwość dostępu do informacji z wielu ośrodków, każdemu przekazowi propagandy jednego centrum politycznego przeciwstawiona zostaje kontrpropozycja innego.
Propaganda może też mieć wymiar polityki globalnej, stać się instrumentem walki między różnymi ustrojami w skali międzynarodowej; z tego typu propaganda świata zetknął się w latach tzw. zimnej wojny. Jej celem było osłabienie przeciwnego bloku politycznego, podważenie wiarygodności istniejących ośrodków władzy, wsparcie wewnętrznych sił odśrodkowych bądź opozycyjnych. Propaganda jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin wiedzy w tym: socjotechniki propagandy, psychologii propagandy, teorii propagandy.
3) całkowite podporządkowanie społeczeństwa przez wprowadzenie systemu kontroli policyjnej opartego na terrorze,
4) uniformizacja (ujednolicenie) form życia społeczeństwa,
5) wprowadzenie monopolu oficjalnej ideologii,
6) zmonopolizowanie władzy państw, która jest skupiona w rękach jednej partii (np. partii komunistycznej) lub masowego ruchu politycznego (np. faszystowskiego),
7) centralne sterowanie gospodarką.
Państwo totalitarne odrzuca idee demokracji i wszelkie przejawy pluralizmu, a interes państwa i jego cele dominują nad interesem jednostki i jej życiem osobistym. W stosunkach międzynarodowych dąży do stałego rozszerzania stref swoich wpływów. Za totalitaryzm uważa się model ustrojowy hitlerowskich Niemiec (nazizm), Związku Radzieckiego, zwłaszcza w czasach stalinowskich (stalinizm), a także państw Europy Wschodniej (do 1956). Pojęcie totalitaryzm wprowadził B. Mussolini.
Państwo totalitarne, system władzy, w którym państwo całkowicie kontroluje wszelkie sfery życia obywateli w celu całkowitego podporządkowania sobie jednostki, kontroli nad nią, a nawet jej podglądania.
Dla kontroli poglądów obywateli stworzona zostaje oficjalna ideologia, a w celu jej wpajania system indoktrynacji realizowany za pomocą różnych form propagandy, od prasowej poprzez system szkolnictwa, nauki i wychowania do różnych form przymusu i terroru. W efekcie następuje pozbawienie jednostki jej prawa do prywatności życia i ścisłe jej uzależnienie od doraźnych interesów państwa.
Państwo totalitarne cechuje skrajna centralizacja państwa i omnipotencja jego władz, gwałcąca prawa i wolności obywatelskie, likwidująca własność i samorządność, niszcząca podstawy demokracji poprzez pozbawienie społeczeństwa prawa kontroli nad organami władzy. Przeciwnicy polityczni są eliminowani poprzez ich fizyczne unicestwienie lub tzw. resocjalizację w obozach pracy.
Cechą charakterystyczną jest monopartyjny system władzy (niekiedy istnieją partie satelickie). Typowa jest także zasada wodzostwa, czyli dyktatorskiej władzy jednostki, której bezwzględnie podporządkowany jest cały aparat państwa. Władza przedstawiana jest jako wywodząca się z woli mas.
Do państw totalitarnych zaliczyć należy np.: III Rzeszę, ZSRR, Kampuczę pod rządami Czerwonych Khmerów. Teoretykami totalitaryzmu byli m.in. C. Schmitt i G. Gentile.
Totalitaryzm- ustrój, w którym kontroli i reglamentacji poddane zostają wszystkie przejawy życia obywateli. Cechują go:
- autokratyczna skupiona w rękach jednostki lub grupy władza
- partia dominuje nad państwem, jest sprawczym czynnikiem zmian, spełnia rolę pierwotną i dominującą
- ujednolicenie aparatu kontroli i jego przenikanie do wszystkich dziedzin życia
- dążenie do ujednolicenia form życia społecznego
- rozbudowany system kontroli nad strefą zachowań, przekonań, poglądów i postaw
- rozbudowanie techniki masowej propagandy
- partia i państwo zorganizowane jest na zasadach hierarchiczno - wodzowskich.
Państwo totalitarne to takie państwo, w którym życie społeczne i osobiste obywateli jest sterowane i kontrolowane przez władze. Państwu podporządkowane jest wszystko i wszyscy. Państwo totalitarne ingeruje także w sferę świadomości społecznej i indywidualnej, wskazując jeden obowiązujący sposób myślenia o rzeczywistości poprzez indoktrynację obecną w środkach masowego przekazu, programach nauczania, wychowania, także nauce.
W państwie totalitarnym każdy przejaw inności jest traktowany jako działanie wrogie wobec państwa i zwalczany metodami bezwzględnego nacisku. Aparat partii ściśle związany jest z aparatem państwa. Przywódcy partyjni pełnią funkcje państwowe, przeobrażają się w nowych władców państwa pozbawiając znaczenia poprzedni aparat państwowy.
Polityczne cechy totalitaryzmu:
- jedna monopolistyczna partia pod kierownictwem dyktatora
- terrorystyczna kontrola policji, która sprawuje też nadzór nad partią
- pełny monopol w sferze środków masowego przekazu (cenzura prewencyjna)
- pełna kontrola partii nad siłami zbrojnymi
- scentralizowana kontrola całej gospodarki.
W państwie totalitarnym władza jest silnie scentralizowana i płynie z jednego ośrodka decyzyjnego. Nie występuje też zasada rozdziału władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Namiastki odpowiednich organów mogą istnieć, ale tylko formalnie. Istnieć mogą jedne, nie klasowe związki zawodowe (syndykaty, korporacje).
Idee państwa totalitarnego doskonale obrazuje dekret wyjątkowy wydany prze Hitlera 28.02.1933 roku, o ochronie narodu i państwa, uzupełniony innym, przeciwko zdradzie wymierzonej w naród niemiecki i zdradliwym machinacjom. Najważniejszy fragment tego dekretu brzmi następująco;
Z czasem ograniczenie wolności osobistej, prawa do swobodnego wyrażania opinii, w tym wolności prasy, stowarzyszeń, zgromadzeń, kontrola listów, telegramów i rozmów telefonicznych, przeszukania w domach i konfiskaty oraz ograniczeń własności są dopuszczalne ponad granice ustalone dotychczas przez prawo.
Dekret ten, pozostając w mocy do 1945, dawał Hitlerowi pełne możliwości stworzenia państwa totalitarnego; stanowił podstawę jego rządów. W następstwie dekretu i dzięki ustawie o uprawnieniach Hitler praktycznie obalił konstytucję i prawny rząd. Opozycję zlikwidowano aresztowaniami. Głównych komunistycznych przywódców zlikwidowano (tych , którzy uciekli do Sowietów spotkał podobny los). Zdelegalizowano wszystkie partie poza narodowo socjalistyczną. Mając za wzór dojrzały model sowiecki, Hitler stworzył aparat terroru i machinę policyjnego państwa szybciej nawet niż Lenin, a wkrótce rozmiary tego zjawiska dorównały stalinowskiemu reżimowi. Pierwszy obóz koncentracyjny założony został już 22.03.1933 w Dachau. Jego otwarcie poprzedziło stosowne ogłoszenie w prasie.
Podobnie jak w Rosji Sowieckiej , Hitler ustanowił nazistowskie sądy ludowe (wynalazek leninowski). Uważał się za socjalistę, a istota socjalizmu polegała według niego na gotowości każdej jednostki czy grupy do współdziałania w polityce narodowej. Tak wic nie miało znaczenia, kto był właścicielem fabryki, o ile jej właściciele wykonywali polecenia. W 1934. przeprowadził czystkę. Postanowił zamordować wszystkich swoich politycznych wrogów jednoczenie, a przy okazji wyrównać stare długi. Zuchwałość tej czystki zainspirowała Stalina do czystek 1936-1938. Z kolei polityka narodowościowa Stalina polegająca na wysiedlaniu i eksterminacji całych narodów zachęciły Hitlera do przeprowadzenia swoich wojennych planów, które miały na celu całkowitą zmianę demografii Europy Wschodniej.
Państwo totalitarne to takie, które stara się kontrolować całkowicie życie swoich obywateli Władza w takim państwie jest w ręku jednego człowieka- przywódcy, bądź jednej partii politycznej. Narzuca wszystkim jeden punkt widzenia i ten sam kierunek myślenia Ważne, żeby wszystko było jednolite. Jedna partia, jeden związek zawodowy, jedna religia, jeden naród, jeden wódz. Los narodu jest odsunięty na drugi plan, na pierwszym miejscu stawiane są interesy i potrzeby państwa. Od społeczeństwa, wymaga się podporządkowania państwu sposobu życia oraz interesów. Jednostka jest poddawana stałej kontroli, ograniczone są jej swobody i prawa obywatelskie. Narodowi narzucane zostają sposoby myślenia oraz postawy takie jak chce państwo. W państwie totalitarnym ludzie wielbią swojego przywódcę, są im mydlone oczy a informacje z zewnątrz nie docierają do mieszkańców. Przykładem może być: Irak, gdzie na budynkach w wielu najbardziej dostępnych i widocznych miejscach wiszą wielkie portrety władcy przedstawiającego go w jak najlepszym świetle, gdy pomaga biednym, opiekuje się chorymi, daje schronienie ubogim. A w gazetach na pierwszych stronach obowiązkowo musi być portret władcy, na każde wydanie inne. Władca udaje, że jest dobrym wujkiem, który chce pomagać swoim obywatelom. Żąda od niech wielkich podatków, które maja niby wprowadzić ich do lepszego świata, jednak zamiast na rozbudowę państwa idą one na dobra władcy, luksusy i złocone pałace, które sobie stawia i utrzymanie armii i policji, która pilnuje by władca mógł spokojnie rządzić. Takie państwo znosi suwerenność narodu, a jednostkę traktuje przedmiotowo: udając, by tylko wyciągnąć pieniądze, które w rezultacie wcale nie poprawią życia obywateli. Ludność jest za słaba by się buntować, wszelkie rewolucje są od razu tłumione, i usprawiedliwiane przez władze, a ich działacze giną. Nikt nie jest w stanie całkowicie się przeciwstawić, gdyż rzadko, kto widzi zło, które dzieje się w ich kraju- przecież wszyscy wierzą w dobrego wujka Sadama. Wszyscy udają szczęście, choć tak naprawdę niesamowicie cierpią.

Faszyzm

Faszyzm to cały zespół doktryn i poglądów z dziedziny rasizmu, elitaryzmu i autarkizmu. Sam nurt jest nacjonalistyczny, czyli głosi przede wszystkim dobro swego narodu a wszelkie jego klęski lub niepowodzenia widzi w czynnikach zewnętrznych, bądź też w zdrajcach i niszczycielach państwa. Faszyści nie wybierali starannie i swój ruch kierowali właściwie przeciw wszystkim, przeciw którym mogli się zwrócić. Byli antydemokratami, antyliberałami i antykomunistami. Jednocześnie w zależności od kraju w którym rozwinął się faszyzm, główny wróg różnił się; we Włoszech był to „zgniły liberalizm”, powstały w wyniku obciążenia odpowiedzialności za fatalną sytuację ekonomiczną kraju czołówki przemysłowo-politycznej. Wspólnym wrogiem wszystkich odłamów faszyzmu stał się komunizm, gdyż widziano w nim „nie bez racji” zagrożenie dla jedności i stabilności państwa, za którego potęgę stawiali sobie wyznawcy idei faszyzmu. Dodatkowo w programie tego nurtu znajdziemy szereg teoretycznych założeń nad wyższością niektórych ludzi nad innymi. Słynna „teoria rasowa” Adolfa Hitlera zakładała wyższość rasy aryjskiej nad resztą świata. Aryjczycy to (wg owej teorii) mieszkańcy środkowej Europy, jednakże na samym szczycie wewnętrznej hierarchii znajdowali się oczywiście Niemcy (wg Hitlera). Sam faszyzm zakładał wyższość silnych nad słabymi i jak każdy system totalitarny wzywał do ciągłej walki o przestrzeń życiową, czystość rasową lub... nawet z ramienia Wszechmogącego. Spójność w walce całego społeczeństwa miało zagwarantować absolutnie posłuszeństwo wobec wodza, zarówno tego niższego jak i wyższego szczebla. Faszystowski kodeks moralny zakładał absolutnie podporządkowanie się wszystkich obywateli woli wodza, on wyznaczał granicę norm etycznych i prawnych. Sposób w jaki ludzie byli zależni od naczelnego przywódcy i niejakie „przesiąknięcie” jego osobą całego życia kulturalnego kraju może być uznawane za swoisty i obecny w wielu totalitarnych systemach „kult wodza”.
Za sposób dotarcia do obywateli faszyści wyznaczali masowe akcje propagandowe. Produkowali całe masy pisemek, ulotek lub nawet książek, które miały w naukowy sposób wyjaśniać prawdomówność głoszonych teorii. Faszyzm odznacza się brakiem jakiejkolwiek analitycznego i obiektywnego spojrzenia na toczące się wokół wydarzenia. Głosi hasła demagogiczne, nijak mające się z rzeczywistością. Nic zresztą dziwnego; to rzeczywistość ma być podporządkowana teoretycznym założeniom ideologii. Główni przeciwnicy polityczni powinni być wyeliminowani, stąd powszechna konieczność utrzymywania w duchu ideologicznym całego społeczeństwa, poczynając od najmłodszych obywateli - dzieci.
Walka będąc nieodłącznym aspektem Faszyzmu miała nie tylko praktyczne zadania (poszerzanie granic, zdobywanie zasobów mineralnych i siły roboczej) ale również cele edukacyjne. We Włoszech było to odwoływanie się do tradycji Imperium Rzymskiego. Głównym celem ideologii faszystowskiej było stworzenie jednolitego monumentu państwowego z silnym aparatem wewnętrznym i zewnętrznym w postaci armii. Całe społeczeństwo miało stanowić jedność moralną, kulturalną i polityczną. Nie tolerowano opozycji ani krytyki. Dobro państwa było dobrem partii i dobrem całego narodu. Owe doskonałe państwo było oczywiście rządzone przez elitę.

Wzór modelu państwowego
„Państwo faszystowskie, najwyższa i najpotężniejsza forma osobowości,
jest siłą, ale siłą duchową” - Benito Mussolini

Państwo faszystowskie charakteryzuje się dyktatorskim sprawowaniem władzy, którego podporą jest monopartyjny system parlamentarny. Funkcje ustawodawcze i wykonawcze przejmował wódz: we Włoszech Duce - Mussolini, który łączył różnorakie stanowiska znane z państw demokratycznych: prezydenta, premiera, zwierzchnika sił zbrojnych oraz głównodowodzącego. Bezpośrednio jemu podlegał szeroki aparat policyjno-kontrolny, który miał cały szereg zadań z dziedziny kontrwywiadowczo-inwigilacyjnych. Dodatkowo eliminował faktycznych opozycyjnych jak i domniemanych przeciwników politycznych. Mussolini dysponował potężnym urzędem „OVRA”, który łączył zadania policyjne, kontrwywiadowcze i ogólnonarodową walkę propagandową.
W państwie wszystkie stanowiska, zarówno te najniższego jak i najwyższego szczebla, obsadzane były członkami zaplecza politycznego wodza, czyli jedynej partii sprawującej władzę: Narodowa Partia Faszystowska. Jeszcze przed przejęciem władzy w skład elektoratu tych ugrupowań wchodziły w zasadzie wszystkie warstwy społeczne, choć uogólniając można przyjąć iż wywodziły się one przede wszystkim z tzw. klasy średniej (w latach dwudziestych XX wieku było to bardzo szerokie pojęcie; od średniej burżuazji miejskiej i wiejskiej, po drobnomieszczaństwo i małych i średnich przedsiębiorców) ale również i niższe klasy społeczne, takie jak np. robotnicy. Faszyzm nigdy nie był popierany przez klasę inteligencką.
Zachowywano jednak pewne pozory parlamentaryzmu. Posłów obywatele wybierali z jednej listy wyborczej. Jednakże o wszystkim decydował w praktyce dyktator. Parlament odgrywał rolę propagandowo-edukacyjną dla społeczeństwa. To w nim członkowie partii wyrażali postanowienia wodza, cele polityczne i metody ich uzyskiwania. Sądownictwo stanowiło niezależną władzę, jednakże tworzono specjalne sądy partyjne, obyczajowe oraz dążono do obsadzania stanowisk sędziów oraz prokuratorów przez ludzi związanych ze sprawującą opcją polityczną. Docelowo program państwa faszystowskiego zakładał całkowite przejęcie sądownictwa przez odpowiednie organy partii.
Wzór modelu gospodarczego

Gospodarka państwa faszystowskiego była przykładem silnego modelu etatystycznej gospodarki rynkowej, tzn. iż państwo respektowało istnienie własności prywatnej i nie zakazywało funkcjonowania prywatnej przedsiębiorczości, to jednak prowadziło bardzo silny interwencjonizm gospodarczy, a powiązania z wielkimi koncernami lub zakładami nie odbywały się na zasadzie procentowego udziału państwa w danej spółce lecz zwyczajnych zleceń-kontraktów desygnowanych przez państwo do poszczególnych przedsiębiorstw (nawet prywatnych). Podsumowując w państwie faszystowskim własność była dwojakiego rodzaju; albo całkowicie państwowa albo całkowicie prywatna, wszystko jedno czy na zasadzie konsorcjum czy pojedynczego właściciela. Majątki „wrogów narodu”, działaczy opozycyjnych, były jednak przejmowane przez państwo. Zarazem polityka ekonomiczna ukierunkowana głównie na duże zakłady produkcyjne skutkowała zupełnym upadkiem małej i średniej przedsiębiorczości - głównej siły napędowej gospodarki rynkowej. W czasie rządów faszystów we Włoszech mamy do czynienia z upadkiem średnich prywatnych zakładów o charakterze wytwórczym (zwykle rodzinne przedsiębiorstwa). Ogólnie cały sektor średniej gospodarki przeżywał trudności związane z brakiem środków kredytowych. Wspieranie przez państwo przemysłu ciężkiego i militaryzacja gospodarki pochłaniała większą część finansów do sektorów: a) budżetowego (wysokie podatki, pozwalające sfinansować szereg państwowych inwestycji, b) przemysłu ciężkiego powiązanego z państwem.
Model gospodarki państwa faszystowskiego zakładał przede wszystkim gospodarowanie na rynku wewnętrznym. Totalitaryzm odrzuca gospodarcze współdziałanie z innymi, a więc wspomożenie własnego przemysłu poprzez nałożenie wysokich ceł na artykuły importowane wiązało się z identyczną polityką innych państw, które uczestniczyły w wymianie handlowej z państwem faszystowskim a w konsekwencji oznaczało to swoistą alienację gospodarczą państwa totalitarnego.
W kwestii walki z bezrobociem faszyści wybierali wybitnie etatystyczną metodę walki z nim - szeroko zakrojone działania państwa finansowane z budżetu. Organizowano roboty publiczne (budowa autostrad, portów, lotnisk, ogólnie rzecz biorąc konstrukcja i modernizacja infrastruktury), ponadto stosowano masowe zatrudnianie w przemyśle ciężkim, tym zarówno państwowym jak i prywatnym. Zwiększano liczebność armii oraz powoływano masę organizacji paramilitarnych, skupiających młodzież szkolną jak i tą tuż po ukończeniu nauki. Należy przy tym pamiętać, iż walka z bezrobociem poprzez model interwencyjny wiązała się z bardzo niskimi wynagrodzeniami dla pracowników (niejednokrotnie otrzymywali oni wypłatę w postaci dóbr, jak np. żywność), z drugiej jednak strony bezrobocie przestało być problemem palącym, a ludzie nie przymierali głodem. W połączeniu z państwową-darmową służbą zdrowia, oświatą i sprawnym aparatem policyjno-sądowym (nadzwyczaj sprawnym) dawało to poczucie względnej stabilizacji szerokim masom obywateli.

Społeczeństwo

”Szerokie masy są ślepe i głupie” - Adolf Hitler

Faszyzm szybko oplata całe społeczeństwo, niczym macki gigantycznej ośmiornicy. Rodzina poddana jest masowej propagandzie; w miejscu pracy, na obowiązkowych zebraniach partyjnych, licznych wiecach ulicznych. Informacje docierają z faszystowskich gazet, ulotek, radia. Od obywateli wymaga się bezwzględnego posłuszeństwa w dążeniu do wytyczonych przez państwo celów. Całe życie staje się podporządkowane idei totalitarnej, wobec czego religia nie jest już potrzebna. We Włoszech zawarto układ między władzą a Kościołem, jednak wszędzie starano się propagować idee materializmu. Nawet etyka i moralność zostaje podporządkowana partii. To ona uznaje co jest moralne. Życie kulturalne i obyczajowe staje się całkowicie podporządkowane faszyzmowi. Celem indoktrynacji społeczeństwa urządza się masowe pokazy, spotkania: propagandowo-polityczne (wystąpienia wodza), defilady wojskowe jak również zawody sportowe. Atmosferę zagrożenia wytwarzano strasząc spiskiem komunistów i masonów Najbardziej przerażającym jest fakt, iż faszyzm, widząc jedność pomiędzy swoją ideologią, państwem i społeczeństwem, tak naprawdę nie szanuje tego ostatniego. W mniemaniu faszystów koniec ich epoki powinien równać się końcowi całego narodu.
Faszyzm najwcześniej zdobył władzę we Włoszech. Tutaj jak w pigułce skupiły się różnorakie przyczyny, wcześniej zarysowane. Demokracja włoska nie potrafiła sobie poradzić z głębokim kryzysem gospodarczo-społecznym, z masami eks- żołnierzy, politycznie zagospodarowanych przez faszystów lub komunistów, co groziło wybuchem rewolucyjnym. W tej sytuacji konsekwentne działania partii faszystowskiej i jej wodza Benito Mussoliniego i pobłażliwość dla jego awanturniczej często działalności (terror wobec rywali na lewicy) ze strony części aparatu państwowego, umożliwiły przewrót polityczny, gdzie wystarczyła raczej groźba przemocy niż samo jej użycie (październik 1922, marsz na Rzym). Stopniowo faszyści koncentrowali w swoim ręku całość władzy, zmuszając opozycję do zamilknięcia metodami zastraszania czy terroru (np. zabójstwo Socjalisty Matteotiego), a potem środkami administracyjnymi (zakaz działania). Stopniowo rozbudowano również kult przywódcy.
Rzecz ciekawa, pewną swobodą cieszył się Kościół Katolicki, z którym Duce nie chciał zadzierać, a nawet zabiegał przejściowo o jego przychylność podpisując konkordat (1929), na mocy którego religia uznana została za państwową. Decydowała o tym specyfika wewnętrzna. W życie wprowadzono zasady solidaryzmu społecznego poprzez tworzenie systemu korporacji, państwo stawało się tutaj arbitrem; za jednym zamachem zduszono ruch związkowy. Opieką otoczono rodzinę, przeprowadzano wielkie roboty publiczne, terror z czasem miał zasięg ograniczony, odwoływano się do patriotycznych uczuć i dumy narodowej, poprawnie ułożyły się stosunki z Kościołem oraz instytucją monarchii, do czasu wojny w propagandzie i praktyce nie stosowano rasizmu i jego kryteriów (antysemityzmu). Te fakty wielu obserwatorom nasuwały korzystną opinię o włoskim faszyzmie, np. wśród naszej endecji posiadał on potencjalnych naśladowców.

Polityka wewnętrzna

Kryzys demokracji europejskiej nie potrafiącej szybko i zdecydowanie reagować w celu przeciwdziałania skutkom kryzysów gospodarczych, recesji, bezrobocia oraz zapewnienia ładu i porządku, co rodziło rozczarowanie zniecierpliwionych i sfrustrowanych społeczeństw, zbankrutowanych przedsiębiorców i zredukowanych robotników;
Problemy z przestawieniem gospodarek i całych organizmów państwowych na tory pokojowe po zakończonej I wojnie, zwłaszcza z milionami zdemobilizowanych żołnierzy, młodych kombatantów, dla których nie było miejsca w "nowym" społeczeństwie, nikt ich nie oczekiwał, a wielu uważało za konkurentów w zagrożonych miejscach pracy. Ludzie ci odczuwali żal potęgowany przeświadczeniem oszukania ich przez system, państwo - za które przecież narażali codziennie życie, a wielu kolegów nawet złożyło je w ofierze...
Dołączyli oni do grona sfrustrowanych i rozczarowanych, podatnych na proste i łatwe demagogiczne hasła, szczególnie w Niemczech i Włoszech.
Skrajna postać nacjonalizmu, rozbudzonego już przed I wojną oraz podczas jej trwania;
- rewanżyzm czyli nastroje rewanżu, odwetu za wojenną porażkę (Niemcy) bądź niespełnione - zmarnowane" zwycięstwo (Włochy)
- załamanie systemów wartości moralnych i etycznych w 1 połowie XX w., co było efektem wojen, nacjonalizmów, kryzysów, ideologii gloryfikujących brutalną przemoc, zburzenia pewnego stabilnego porządku wewnętrznego. Totalitaryzmy obiecywały stworzenie pewnego stałego "układu";
- zjawiska socjologiczne i psychologiczne, poczucie zagubienia jednostek zagrożonej przez otaczające zjawiska społeczne, obawy przed podejmowaniem nowych - niebezpiecznych wyborów, życiem na własną rękę w skomplikowanym, nie do końca rozumianym świecie, co z kolei rodziło poszukiwania niezbędnego oparcia w tradycji i autorytetach np. we wspólnocie narodowej lub charyzmatycznym przywódcy;
Podstawowe cechy i założenia faszyzmu:
- szowinizm, niekiedy wręcz rasizm, sugerujący, że własna wspólnota narodowa jest lepsza od innych, jest predestynowana do odegrania misji dziejowej, ekspansji, podboju (chorobliwy mistycyzm); dobre jest to, co zgodne i nie stoi w sprzeczności z interesami tej wspólnoty, człowiek kształtuje się w pełni tylko w ramach narodu - "własnej rasy"
- wodzostwo, czyli ślepe posłuszeństwo przywódcy narodu a zarazem - partii: "fuhrerowi", "duce" czy "caudillo";
- odrzucenie pacyfizmu, przeświadczenie, że wojna jest czymś normalnym, a nawet naturalnym sprawdzianem wartości człowieka i narodu, zawód wojskowego jest tym, który najbardziej przystoi mężczyźnie; w konfliktach wygrywali oczywiście "lepsi" czyli silniejsi; militaryzm życia publicznego i rozbudowa armii; gloryfikacja ekspansji w celu rozszerzenia "przestrzeni życiowej";
- odrzucenie demokracji i wszystkich założeń tkwiących u jej podstaw ("zgniły liberalizm"), uniwersalizmu chrześcijańskiego oraz socjalizmu i komunistycznej walki klas;
- wskazywanie wroga, wręcz jego czasem kreowanie, aby znaleźć kozła ofiarnego i obwinić o wszystko co możliwe, tłumacząc wszelkie porażki jego działalnością, bliżej go nie precyzując, np. plutokracja (bliżej nie określona grupa posiadaczy) lub Żydzi bądź jeszcze inni w zależności od potrzeby;
- pełna kontrola, dyktatura partii nad całością życia społecznego;
- zorganizowanie społeczeństwa w różnego rodzaju zuniformizowanych tworach organizacyjnych od partii po różne branżowe czy środowiskowe, co w jakiejś mierze stało się wejściem w sferę prywatności;
- z przeświadczenia, iż naród jest wielką rodziną i negacji marksistowskiej walki klas wynikało tworzenie tzw. korporacji, czyli instytucji zrzeszających zarówno pracowników jak i pracodawców (mogły posiadać różne nazwy, np. Niemiecki Front Pracy);
- ideologizacja życia publicznego i społecznego, kult wodza narodu, afirmacja ruchu politycznego, wymaganie społecznego entuzjazmu dla poczynań władz w celu budowy społeczeństwa bezgranicznie lojalnego wobec przywódcy i partii;
Mussolini główną postacią faszyzmu włoskiego
Benito Mussolini (1883-1945), z wykształcenia nauczyciel, był głównym ideologiem i wodzem (dute) faszyzmu włoskiego. Początki jego ewolucji ideowej przebiegały od związków z Włoską Partią Socjalistyczną, dla której redagował pismo Avanti w duchu ateizmu, antyklerykalizmu i antymilitaryzmu. W 1915 roku, służąc w armii w stopniu kaprala, czym później jako zwierzchnik armii się szczycił, należał do współzałożycieli nacjonalistycznej organizacji Fasci di Azione Revoluzionaria. W 1919 roku założył zdecydowanie faszystowską organizację Fasci di Cobatimento, w 1921 roku przekształconą w Partito Nazionale Fascista. W następnym roku, po marszu "czarnych koszul na Rzym" - faszystowskich bojówek umundurowanych w czarne koszule, przejął władzę dyktatora o mocarstwowych aspiracjach imperialnych, zaznaczoną podbojem Etiopii i Albanii oraz akceptacją aneksji Austrii przez Niemcy. Sojusz Mussoliniego z Hitlerem, zwłaszcza podczas II wojny światowej, przypisał Włochom rolę wasala Niemiec. Po niepowodzeniach militarnych, 27 kwietnia 1945 roku został ujęty przez włoskich partyzantów i następnego dnia rozstrzelany wraz z jego konkubiną Clarą Petacci. Mussolini uznawał za swoich mistrzów N. Machiavellego, A. Rocco, G. Gentile; chętnie też powoływał się na G. Sorela i V. Pareto. Sam napisał wiele artykułów i rozpraw politycznych, wśród których większe znaczenie zyskały publikacje Nowe zjednoczenie Włoch (1927), obszerne hasło do Encyklopedii Włoskiej Treccaniego, przełożone na język polski przez S. Gniadka jako Doktryna faszyzmu, Moja autobiografia (1928), Cztery mowy o państwie korporacyjnym (1935), Państwo korporacyjne (1936).
Jest rok 1919, Włochy. Gospodarce włoskiej brakuje stabilizacji, w zatrważającym tempie rośnie inflacja. Następuje gwałtowna radykalizacja nastrojów obywateli, mnożą się strajki i protesty. Wśród robotników rosną wpływy Włoskiej Partii Socjalistycznej oraz innych grup lewicowych. Zdemobilizowani żołnierze, kadra oficerska jest bezrobotna. Rozgoryczeni wojskowi angażują się w działalność grup nacjonalistycznych.
Strach przed rewolucją komunistyczną, głód, bezrobocie oraz katastrofalny stan gospodarki prowadzą do powstania nowego ruchu politycznego - faszyzmu. Głównym ideologiem tego ruchu został Benito Mussolini, wcześniej socjalista. Opublikował on w 1919 r. w Mediolanie manifest faszystów oraz założył Włoskie Związki Bojowe. Jednakże faszyści nie posiadali w tymże roku wpływów politycznych, co potwierdzają wybory. Niestety rozwój ówczesnych wydarzeń sprzyjał planom przejęcia władzy przez faszystów.
Kraj ogarnęły strajki okupacyjne, a do tego doszła również samowolna parcelacja ziemi przez chłopów. Tak więc włoska klasa średnia nie była w stanie wyobrazić sobie innego zagrożenia dla istniejącego porządku społecznego niż lewicowe. W maju 1920 r. powstały tzw. szturmowe bojówki faszystowskie, zorganizowane na sposób wojskowy, które miały finansowe wsparcie przemysłowców i wielkich właścicieli ziemskich, obawiających się utraty swych dochodów. Bojówki te podejmowały "karne akcje" przeciwko socjalistom, działaczom związkowym czy redaktorom postępowych gazet. Dowodzone były przez byłych oficerów wojska.
W roku 1921 w Rzymie odbył się kongres, na którym Mussolini ogłosił utworzenie Narodowej Partii Faszystowskiej.
W 1922 r. odbył się słynny "marsz na Rzym". Król Wiktor Emanuel III nie chcąc podejmować ryzyka stanu wyjątkowego przyjął warunki faszystów i 30 października 1922 r. zlecił Mussoliniemu utworzenie rządu. Przez okres dwóch lat istniał rząd koalicyjny, ale w 1924 r. nastąpiło coś, co zachwiało Włochami. Mianowicie faszyści zwyciężyli w wyborach, co spowodowało nasilenie działalności socjalistycznej opozycji. Jednakże faszyści nie dawali za wygraną. W 1924 r. został skrytobójczo zamordowany poseł socjalistyczny G. Matteotti, o co oskarżono faszystów. Od stycznia 1925 r. Mussolini wprowadził dyktaturę partii faszystowskiej.
Na narastanie we Włoszech tendencji totalitarnych wskazuje fakt używania ulubionego powiedzonka Mussoliniego: "Wszystko w państwie, nic poza państwem, nic przeciwko państwu" oraz zamknięcie postępowych gazet, rozwiązanie w 1926 r. wszystkich partii politycznych i związków zawodowych. Zmieniono prawo ustrojowe, zniesiono niezawisłość sądów. Mussolini powiedział: "Kontrolujemy siły polityczne, kontrolujemy siły moralne, kontrolujemy siły gospodarcze".
Faszyści upowszechnili korporacjonizm - zamiast wolnych związków zawodowych miały działać korporacje pracodawców i robotników. Miały one podlegać Narodowej Partii Faszystowskiej, kierowanej przez duce - wodza. Organem wykonawczym była Wielka Rada Faszystowska, będąca równocześnie władzą nadrzędną w państwie.
Dla planów faszystów był potrzebny nacjonalizm. Był on ideologicznym uzasadnieniem planów ekspansji tego państwa. Celem faszystów było bowiem odrodzenie Imperium Rzymskiego.
Chociaż Mussolini wiele obiecywał, mało co spełnił. Robotnikom odebrano ośmiogodzinny dzień pracy, a chłopom ziemię wcześniej przez nich zajętą. Stale był umacniany autorytet wodza - jego kult. Dla realizacji celów narodowych miał służyć solidaryzm społeczny połączony z kultem państwa i wodza. W efekcie powstało państwo o charakterze totalitarnym. "Faszyzm chce przerobić nie formy życia ludzkiego, lecz jego treść: człowieka, charakter, wiarę. W tym celu chce dyscypliny i autorytetu, wnikających w umysły i panujących tam niepodzielnie" - Mussolini, 1932 r.
Faszyzm scharakteryzowano:
- Monolitycznego systemu partyjnego
- Brak rozdziału miedzy państwem a społeczeństwem
- Całkowitego podporządkowania jednostki ludzkiej
- Podporządkowanie kultury i gospodarki państwu
- Totalnej mobilizacji mas dla agresywnych celów

Komunizm
Początkowo nie czyniono rozróżnienia między ideologią socjalistyczną a komunistyczną, jednak w końcu XIX wieku kształt komunizmowi nadał Lenin, kładąc nacisk na rewolucyjne metody działania, podczas gdy dawni socjaliści przyjęli nazwę socjaldemokratów i wykluczyli rewolucyjne metody działań.
Słowo "stalinizm" wzięło się od pseudonimu jednego z rządzących Rosją Radziecką na początku XX wieku. Był to Józef Stalin. Jego prawdziwe nazwisko to I.W. Dżugaszwili, z pochodzenia Gruzin, urodzony w 1879 roku, zmarł w 1953 roku.
W latach 20, XX wieku Rosja przekształciła się w totalitarne państwo, w którym w sposób wyłączny rządziła partia komunistyczna. Jednak ogólne warunki życiowe ludności były nawet do zniesienia. Chłopi dostawali ziemię na własność i mogli uprawiać plony. W kraju także działali prywatni przedsiębiorcy. Tak wszystko wygldało, gdy panował jeszcze Lenin. Gdy 1924 roku umiera Lenin, rozpoczynają się rozgrywki o władzę, głównie między Stalinem i Trockim. W 1926 roku, po dwóch latach walki o władzę, Stalin pokonuje Trockiego i staje na czele partii. W 1928 roku Trocki zostaje skazany na wygnanie z kraju, gdzie w 1940 roku zostaje zamordowany przez komunistycznego agenta w Meksyku.
Największe przeobrażenia w państwie radzieckim zaczęły się w 1929 roku, gdy Stalin staje na czele Związku Radzieckiego. Sprawuje on nieograniczoną władzę w państwie. Jego rządy doprowadziły do ponownego pogrążenia kraju w kryzysie. Stalin uważał, iż należy dokonać szybkiego uprzemysłowienia państwa i modernizacji rolnictwa. Wydał wojnę rolnikom odbierając im ziemie, które otrzymali w wyniku rewolucji i zmusza ich, aby pracowali w kolektywnych gospodarstwach. Posunięcia te okazały się jednak katastrofalne w skutkach. Produkcja żywności gwałtownie zmalała, a polityka ekonomiczna Stalina doprowadza do klęski głodu i śmierci milionów ludzi, głównie na Ukrainie. Stalin okazuje się jednym z najokrutniejszych tyranów w historii ludzkości. Z jego rozkazu mordowano lub więziono każdego, kto występował przeciwko państwu radzieckiemu i jemu przywódcy. Tajna policja aresztowała setki tysięcy ludzi, którzy często za najbłahsze wykroczenia, byli zsyłani do łagrów. Łagry były to obozy dla więźniów, gdzie ginęły miliony ludzi. Jedynie program industrializacji okazał się częściowo sukcesem i Zwiąek Radziecki wkrótce stał się mocarstwem przemysłowym.
W latach 1938 - 1939 Stalin przeprowadził czystki wewnątrz partii i armii. Czołowi działacze komunistyczni "przyznali się" do błędów w czasie pokazowych procesów. Ich wina jest z góry przesądzona, a procesy są parodią sprawiedliwości. Większość wyższych oficerów wojskowych zostaje skazana na śmierć.
W sierpniu 1939 roku Hitler zawiera porozumienie ze Stalinem w sprawie likwidacji państwa polskiego i podziału sfer wpływów w Europie (był to pakt Ribbentrop - Mołotow). Napaść na Polskę 1 wrzeńnia 1939 roku rozpoczyna II wojnę światową.
W 1941 roku Hitler atakuje Związek Radziecki. Najazd ten nosi nazwę "Operacja Barbarossa". W 1948 roku oddziały Radzieckie zakładają blokadę Wschodniego Berlina. W 1949 roku zawiązuje się pakt Północnoatlantycki (NATO). W tym samym roku ZSRR przeprowadza pierwsze próby z bronią atomową. W 1953 roku umiera Stalin, a jego następcy aresztują i skazują na śmierć głównego szefa tajnej policji, znienawidzonego Berię.
Za koniec stalinizmu uważa się wystąpienie Nikity Chruszczowa na XX zjeździe KPZR w 1956 roku, gdzie poddał on ostrej krytyce okres władzy Stalina. Wkrótce ustrój jaki panował przez laty w Rosji, stał się wzorem dla wielu krajów na całym świecie.
Leninizm - doktryna oparta na marksizmie, stworzona przez Włodzimierza Iljicza Lenina (właściwie Włodzimierz Iljicz Uljanow), zawierająca nowe tezy:
- partia komunistyczna nie jest formą organizacji świadomych robotników, lecz organizacją awangardy, której zadaniem jest dopiero uświadomienie robotnikom ich roli społecznej i ich własnego interesu
- - system kapitalistyczny jako całość osiągnął już stadium dojrzałości (imperializmu), a rewolucja może rozpocząć się w kraju stanowiącym "najsłabsze ogniwo w łańcuchu państw imperialistycznych", czyli w Rosji
- - proletariat nie jest w stanie przeprowadzić rewolucji własnymi siłami, toteż musi wykorzystać niezadowolenie innych klas i warstw społecznych (sojusz robotniczo-chłopski)
- - po rewolucji miała zostać wprowadzona dyktatura proletariatu, która miała być narzędziem zlikwidowania podziałów klasowych w społeczeństwie i zaprowadzenia bezklasowego społeczeństwa komunistycznego imperializm według Lenina to ścisłe powiązanie państwa i gospodarki, koncentracja kapitału, odejście państwa od roli stróża nocnego, zaostrzenie międzynarodowej konkurencji gospodarczej i walka o rynki zbytu w formie wojen imperialistycznych. Stalinizm - wersja marksizmu-leninizmu stworzona przez Józefa Stalina (właściwie Iosif Dżugaszwili, przywódca partii komunistycznej i ZSRR w latach 1924-1953)

Podstawowe założenia stalinizmu:
- przywódca partii decyduje o tym, co jest obowiązującą ideologią
- apoteoza państwa, w którym jednostka jest całkowicie podporządkowana kolektywowi
- budowa komunizmu oznacza zaostrzenie walki klasowej i wymaga rozprawienia się z klasami nieproletariackimi (oznaczało to przymusową kolektywizację rolnictwa i brutalną rozprawę z przeciwnikami politycznymi)
Śmierć Stalina nie oznaczała jeszcze końca stalinizmu, który w różnej formie przetrwał do dziś na Kubie i w Korei Północnej, a przejściowo był przywrócony w ZSRR za rządów Leonida Breżniewa (1964-82) i określany wówczas mianem neostalinizmu. Eurokomunizm - zachodnioeuropejska wersja komunizmu opracowana w latach 1976-80 przez komunistów hiszpańskich (Santiago Carillo), włoskich (Enrico Berlinguer) i francuskich (Georges Marchais), jako reakcja na sytuację w państwach realnego socjalizmu.
Podstawowe założenia eurokomunizmu:
- odrzucenie tezy o konieczności dyktatury proletariatu
- walka o socjalizm z poszanowaniem zasad demokracji i praw człowieka
- pluralistyczne (różnorodne) społeczeństwo

Maoizm
Maoizm jest wersją ideologii komunistycznej. Zapoczatkował ją twórca Chińskiej Republiki Ludowej Mao Zedong.
Założeniem maoizmu jest zbrojny i ekspansywny charakter rewolucji, wojna między państwami socjalistycznymi i państwami kapitalistycznymi (zachodnimi) o charakterze wojny ludowej chłopów i ludów Trzeciego Świata przeciwko kapitalistom i skorumpowanym przez nich robotnikom państw rozwiniętych. Maoiści wbrew marksizmowi głosili rewolucyjny potencjał ludności chłopskiej oraz młodzieży. Maoiści twierdzili, że walka klasowa toczy się również w łonie partii komunistycznej.
Maoiści ZSRR i podporządkowane mu państwa komunistyczne określali jako rewizjonistyczne i socjalimperialistyczne. Maoizm przyjmowały komunistyczne partie w Chinach, Albanii, Indonezji oraz małe grupki lewaków w Europie Zachodniej. Maoizm stanowił ideologię ruchu Czerwonych Khmerów, Sendero Luminoso w Peru oraz terrorystycznej Komunistycznej Partii Nepalu (Maoistów).