Układ krążenia

UKŁAD KRĄŻENIA
Składa się on z dwóch układów: zawierającego krew (sanguis) i c h ł o n k ę (lympha). Krew krąży w zamkniętym systemie rur, wpra¬wiana w ruch przez serce. Chłonka płynie od tkanek i narządów do układu krwionośnego.

Serce (cor) stanowi główny narząd układu krążenia, przyjmujący i tłoczący krew do naczyń. Serce leży w klatce piersiowej w worku osierdziowym. Worek osierdziowy (pericardium) ma dwie war¬stwy — zewnętrzną włóknistą (pericardium fibrosum) i wew¬nętrzną surowiczą (pericardium serosum). Blaszka surowicza przechodzi nieprzerwanie na powierzchnię serca i okrywa je, tworząc nasierdzie (epicardium). Nasierdzie określamy też mianem blaszki trzewnej (lamina visceralis), a blaszkę zewnętrzną osierdzia blaszką ścienną (lamina parietalis). Między obu blasz¬kami osierdzia znajduje się jama osierdzia (cavum pericardii), zawierająca nieco płynu surowiczego.
Serce jest zbudowane z mięśnia sercowego, wewnątrz wyścielone wsierdziem. Składa się więc z: wsierdzia (endocardium), mi꬜nia (myocardium), i nasierdzia (epicardium). Serce osoby do¬rosłej jest podzielone przegrodami na dwie części, z których każda zawiera przedsionek i komorę. Serce prawe jest wypełnione krwią żylną, składa się z prawego przedsionka (atrium dextrum) i z prawej komory (ventriculus dexter). Przedsionek jest połączony z komorą ujściem przedsionkowo-komorowym (ostiumatrioventriculare), które jest zaopatrzone w zastawkę trój¬dzielną (valva tricuspidalis).
Do prawego przedsionka spływa krew żylna z całego ciała żyłą główną górną i dolną (vena cava superior et inferior) oraz ze ściany samego serca zatoką wieńcową (sinus coronarius). Z pra¬wej komory wychodzi pień płucny (truncus pulmonalis), a przy jego początku znajduje się zastawka (valva truncipulmonalis).

Serce lewe zawiera krew tętniczą, składa się, podobnie jak prawe, z przedsionka (atrium sinistrum) i komory (ventriculus sini¬ster). Przedsionek łączy się z komorą ujściem przedsionko-wo-komorowym (ostium atrioventriculare), zaopatrzonym w zastawkę dwudzielną (valva bicuspidalis s. mitralis). Do lewe¬go przedsionka spływa krew tętnicza żyłami płucnymi (venae pulmonales). Z lewej komory wychodzi aorta (aorta), mająca u swe¬go początku zastawkę (valva aortae).
Zastawki serca regulują kierunek przepływu krwi; zastawki ujść przedsionkowo-komorowych z przedsionków do komór, ujść tętni¬czych z komór do naczyń.
NACZYNIA KRWIONOŚNE
Krew jest rozprowadzana po całym organizmie systemem rur, na¬czyń krwionośnych (vasa sanguinea). Są to tętnice i żyły. Tętnicą (arteria) nazywa się to naczynie, które prowadzi krew z serca. Żyłą (vena) płynie krew do serca. Między tętnicami i żyłami znajdują się naczynia włosowate (vasa capillaria). W naczyniach tętniczych panuje wyższe ciśnienie niż w naczyniach żylnych i włosowatych.
Rozróżnia się dwa zamknięte układy krążenia: duży i mały.
Krwiobieg duży zaczyna się w lewej komorze serca, a kończy w je¬go prawym przedsionku. Z lewej komory wychodzi tętnica główna, czyli aorta, która szeregiem rozgałęzień dostarcza krew tętniczą do tkanek i narządów, z łożyska kapilar wypływają drobne żyłki, które przechodzą w coraz większe i ostatecznie do prawego przedsionka uchodzą dwie żyły główne — górna i dolna (vena cava supe¬rior et inferior).
Krwiobieg mały zaczyna się w prawej komorze serca i kończy w le¬wym przedsionku. Z prawej komory wychodzi pień płucny (truncus pulmonalis), dzieli się na dwie tętnice płucne, które wchodzą do płuc i tu rozgałęziają się aż do utworzenia włośniczek otaczających pęcherzyki płucne. Między pęcherzykami i włośniczkami zachodzi wymiana gazowa, krew oddaje dwutlenek węgla, a pobiera tlen i ży¬łami płucnymi wraca do lewego przedsionka. Krążenie małe nosi też nazwę krążenia płucnego.
W krążeniu dużym serce przyjmuje krew z całego układu żylnego i tłoczy ją do układu tętniczego. Między obu układami znajduje się sieć naczyń włosowatych. W naczyniach tętniczych panuje ciśnienie wyso¬kie, zależne od pracy lewej komory serca i oporu tętniczek obwodo¬wych. W czasie skurczu serca wynosi ono około 16,0 kPa (120 mm słupa rtęci). Ciśnienie rozkurczowe jest odpowiednio niższe, wynosi około 10,7 kPa (80 mm słupa rtęci). Ciśnienie nie jest jednakowe w całym układzie tętniczym, spada w miarę przepływu krwi do mniej¬szych tętnic i do łożyska naczyń włosowatych. Suma przekrojów tęt¬niczek jest większa niż tętnic. W łożysku naczyń włosowatych nastę¬puje dalszy spadek ciśnienia i zwolnienie prądu krwi przepływającej. W naczyniach żylnych ciśnienie krwi jest niskie, a w dużych żyłach blisko serca ujemne.
Budowa ścian naczyń jest dostosowana do ich zadań i do panujące¬go w nich ciśnienia. Ściana tętnicy powinna być bardziej wytrzymała niż ściana żyły, ściany naczyń włosowatych muszą umożliwiać wy¬mianę krwi z otoczeniem, podczas gdy przez tętniczki, tętnice, żyłki i żyły krew jedynie przepływa.
Wszystkie naczynia krwionośne są zbudowane według pewnego schematu: ściana składa się z trzech warstw. Idąc od wewnątrz jest błona wewnętrzna (tunica intima lub krótko intima), błona środkowa tunica media lub media) i błona zewnętrzna (tunica externa lub ad-ventitia).
Błona wewnętrzna (tunica intima) składa się z płaskich ko¬mórek nabłonkowych wyścielających światło naczynia i spoczywają¬cych na delikatnej błonie łącznotkankowej podnabłonkowej. Po¬wierzchnia nabłonka jest idealnie gładka, co ułatwia przepływ krwi i zapobiega tworzeniu się przyściennych zakrzepów powstających w miejscu nierówności ścian.
Błona środkowa (tunica media) zawiera włókna mięśniowe gładkie i włókna sprężyste. Ilościowy stosunek obu składników jest różny w różnych naczyniach. Obecność komórek mięśniowych umoż¬liwia zmianę szerokości światła i przepływ krwi. Błona środkowa jest najbardziej oporną warstwą ściany naczynia.
Błona zewnętrzna (tunica externa) ma wiele włókien kolage¬nowych. Służy ona do umocowania naczynia do otoczenia, umożliwia rozciąganie naczynia na długość, ale przeciwdziała nadmiernemu roz¬ciągnięciu.

Powierzchnia serca
Powierzchnia serca jest gładka dzięki pokrywającemu ją nasierdziu, pod którym w miejscach zagłębień leżą nieduże skupienia tkan¬ki tłuszczowej, wyrównujące powierzchnię narządu.
Podstawa serca (basis cordis), zwrócona ku górze, ku tyłowi i nieco ku stronie prawej, leży na wysokości V—VII kręgu piersiowe¬go, oddzielona od kręgosłupa przełykiem, aortą i przewodem piersio¬wym, które leżą w śródpiersiu tylnym. Na sercu wyróżniamy po¬wierzchnię mostkowo-żebrową (facies sternocostalis), po¬wierzchnię przeponową (facies diaphragmatica) i po¬wierzchnię płucną (facies pulmonalis), stykające się z odpo¬wiednimi narządami. Powierzchnię przeponową oddziela od mostko-wo-żebrowej brzeg prawy serca (margo dexter), utworzony przez komorę i przedsionek prawy. Brzeg biegnący wzdłuż komory jest cienki i zaostrzony, nosi też nazwę brzegu ostrego (margo acutus). Dawniej odróżniano również brzeg lewy albo tępy, który jest jedynie słabo zaznaczony.
Wnętrze serca jest podzielone na cztery jamy. Podział ten uzew¬nętrznia się na powierzchni serca. Przedsionki są oddzielone od ko¬mór bruzdą wieńcową (sulcus coronariuś), w której przebiegają naczynia ściany serca. Bruzda ta jest na powierzchni przedniej prze¬rwana przez pień płucny. W prawo od początku pnia płucnego leży początkowy odcinek tętnicy głównej (aorty). Po obu stronach począt¬ków obu tych pni tętniczych leżą wypustki przedsionków ostro za¬kończone, skierowane ku sobie. Noszą one nazwę uszek: prawe¬go i lewego (auriculae cordis dextra et sinistra).
Komory są oddzielone od siebie bruzdą międzykomorową przednią i tylną (sulcus interventricularis anterior et posterior). Przednia leży na powierzchni mostkowo-żebrowej, tylna — na po¬wierzchni przeponowej, w pobliżu brzegu prawego serca. Przy ko¬niuszku serca obie bruzdy łączą się, tworząc w prawo od koniuszka wcięcie. W ten sposób cały koniuszek nale¬ży do komory lewej.
Mięsień sercowy
Mięsień sercowy (myocardium) stanowi właściwą ścianę serca. Gru¬bość warstwy mięśniowej jest różna w różnych częściach serca. Jest ona znacznie większa w ścianach komór niż przedsionków. Ściana komory lewej jest prawie trzykrotnie grubsza od prawej. Tłumaczy się to znacznie większym obciążeniem komory lewej, która tłoczy krew do krwiobiegu wielkiego pod większym ciśnieniem, podczas kiedy komora prawa przetacza krew jedynie do płuc.
Cienka ściana mięśniowa przedsionków składa się z pęczków włó¬kien mięśnia sercowego, ułożonych w dwóch warstwach. Warstwa po¬wierzchowna składa się z włókien biegnących w ścianach obu przed¬sionków, wiążąc je z sobą. Warstwa głębsza złożona jest z włókien podkowiasto przerzucających się nad ścianą górną przedsionków i łą¬czących się ze szkieletem serca.
Mięsień przedsionków jest w zasadzie całkowicie oddzielony od mięśnia komór. Jedyne połączenie między nimi stanowi tzw. pęczek przedsionkowo-komorowy (Hisa); (p. rozdział następny).
Mięśniówka komór, według ogólnie przyjętych opisów, składa się z trzech warstw: skośnej zewnętrznej, okrężnej środkowej i podłużnej ( wewnętrznej. Trzeba jednak od razu zaznaczyć, że jest to uproszcze¬nie, gdyż w rzeczywistości warstw tych na ogół odprepąrować się nie da. Włókna mięśniowe przechodzą z jednej warstwy do drugiej, roz¬poczynając się i kończąc na pierścieniach i trójkątach włóknistych serca.
Włókna warstwy zewnętrznej odchodzą od szkieletu serca, szcze¬gólnie od trójkątów włóknistych, biegną skośnie ku dołowi i w lewo. Część tych włókien po krótszym lub dłuższym przebiegu przechodzi w głąb, zmieniając kierunek na poziomy i wraz z innymi tego rodzaju włóknami tworzy warstwę okrężną.
Włókna bardziej powierzchowne otaczają obie komory, natomiast głębsze każdą z nich osobno. W dalszym ciągu włókna te zmieniają kierunek i biegnąc dalej śrubowate ku górze wychodzą z warstwy ok¬rężnej. Kierunek włókien staje się coraz bardziej pionowy, wskutek czego tworzą one warstwę podłużną wewnętrzną. Nowsze badania wykazują, że niektóre włókna mięśniowe u podstawy komory prze¬chodząc w różnej długości odcinki ścięgniste, zawijają się i przecho¬dzą przez pierścień włóknisty, po czym powracają do mięśnia komo¬ry. Jednakże część tych łukowato przebiegających włókien zachowu¬je swój mięśniowy charakter. Taka budowa świadczy o morfologicz-no-czynnościowej całości, jaką tworzy pierścień włóknisty z mięśniem komory.
Inna część włókien warstwy zewnętrznej, owijając się koło komór, dochodzi aż do koniuszka serca i tworzy w nim wir serca (vortex cordiś). Tutaj włókna, po utworzeniu najmniejszych pierścieni, wstę¬pują ku górze, wchodząc w głąb do warstwy wewnętrznej. Część włó¬kien tej warstwy wstępuje do beleczek mięśniowych serca i do mięśni brodawkowatych.
Włókna warstwy okrężnej komory lewej i prawej splatają się z so¬bą w przegrodzie międzykomorowej. Warstwa ta jest najsilniejszą warstwą, zwłaszcza w ścianie komory lewej. W ten sposób przegroda międzykomorowa jest zbudowana z włókien mięśniowych, przebiega¬jących poprzecznie między włóknami podłużnymi warstwy we¬wnętrznej komory lewej i prawej.
Pracę mięśnia sercowego dość trudno dokładnie przedstawić. Mi꬜nie przedsionków przy skurczu przyczyniają się do opróżnienia przedsionków. Natomiast silna mięśniówka komór, zwłaszcza lewej, tłoczy krew do wielkich pni tętniczych. Włókna biegnące okrężnie lub śrubowate zmniejszają koncentrycznie światło komór. Jednak ko¬mory nie mogłyby się opróżnić całkowicie, gdyby nie skurcz włókien podłużnych wewnętrznych, które kurcząc się grubieją i w ten sposób wypełniają resztę światła komór.
Kurczące się włókna podłużne spełniają jeszcze jedno zadanie. Skracając się zbliżają one pierścienie włókniste do koniuszka serca. W ten sposób rozciągają one przedsionki, które mogą się dzięki temu wypełniać krwią. Co ważniejsze, skurcz włókien podłużnych nie poz¬wala na wydłużenie się komór serca pod wpływem skurczu włókien mięśniowych okrężnych.
Układ przewodzący serca
Badając mięśniówkę serca, dostrzegamy w niej włókna odmienne od głównej masy mięśniowej. Są one jaśniejsze i u niektórych zwie¬rząt dają się dostrzec gołym okiem. Skupienia tej swoistej tkanki mięśniowej, odmiennej od tkanki poprzecznie prążkowanej mięśnia sercowego, tworzą układ przewodzący serca, złożony z węzłów i pęczków włókien. Układ ten składa się z węzła zatokowo-przedsionko wego— Keith-Flack), węzła przedsionkowo-komorowego— Aschoff-Tavara) iż pęczka przedsionkowo-komorowego. Stanowi on jedyny pomost mię¬dzy błoną mięśniową przedsionków i komór.
Badania nad czynnością tego układu wykazały, że ma on znamien¬ną właściwość. Mogą w nim powstawać bodźce, wywołujące skurcze mięśnia sercowego. Bodźce te powstają w węźle zatokowo-przedsion-kowym leżącym w ścianie przedsionka prawego, który w postaci wydłużonego skupienia wspomnianej swoistej tkanki swą szerszą częścią obejmuje brzeg przedni ujścia żyły głównej górnej i dalej ciągnie się wzdłuż grzebienia granicznego. Węzeł ma wymiary śred¬nio 30 x 3 x 2 mm. Anatomicznie nie stwierdzono dróg prowadzących do węzła przedsionkowo-komorowego.
Węzeł przedsionkowo-komorowy leży po stronie prawej przegrody przedsionkowo-komorowej. Ten wydłużony węzeł, o wy¬miarach 6 x 2-4 mm, przedłuża się do przodu, tworząc pęczek przedsionkow-komorowy . Je¬go część początkowa — pień (truncus fasciculi His) — biegnie ku przodowi nad trójkątem włóknistym prawym i wnika do części bło¬niastej przegrody między komorowej. Na granicy między częścią bło¬niastą a mięśniową przegrody dzieli się na dwie odnogi: prawą i lewą (crus dextrum et sinistrum). Odnogi te schodzą po obu stro¬nach przegrody międzykomorowej, leżąc bezpośrednio pod wsierdziem. U dołu odnogi dzielą się na liczne gałązki, które biegną do beleczek mięśniowych i wstępują do mięśni brodawkowatych.
Jamy serca
Wnętrze serca jest podzielone na cztery przestrzenie. Bliżej podsta¬wy leżą przedsionki prawy i lewy, oddzielone od siebie przegrodą międzyprzedsionkową (septum interatriale). Komory są oddzielone od siebie przegrodą międzykomoro-wą (septum interventriculare). Jej niewielka część górna, łącznotkankowa, to część błoniasta (pars membranacea). Część bło¬niasta przegrody oddziela obie komory tylko w swym dolnym odcin¬ku, górny odcinek natomiast leży na pograniczu lewej komory i pra¬wego przedsionka. Z tego względu nazywamy go przegrodą przedsionkowo-komorową (septum atrioventriculare). Dolna, silna i gruba część przegrody nosi nazwę części mięśniowej (pars muscularis). Między przedsionkami a komorami istnieją otwory, zwane ujściami przedsionko wo-komor o wy mi prawym i lewym (ostia atrioventricularia dextrum et sinistrum).
Jamy serca są wysłane cienką, gładką błoną, zwaną wsier-dziem (endocardium). Przylega ono dokładnie do powierzchni tych jam i pokrywa znajdujące się w nich twory. Na granicy przedsionków i komór wsierdzie tworzy fałdy, które formują w obu ujściach przed-sionkowo-komorowych zastawki przedsionkowo-komorowe lewą i prawą (valva atrioventricularis sinistra et dextra). Między komorą lewą a początkiem tętnicy głównej (aorty) istnieje otwór, zwany ujściem aorty lub ujściem aortowym (ostium aortae s. ostium aorticum). Podobnie otwór wiodący z komo¬ry prawej do pnia płucnego nosi nazwę ujścia pnia płucnego (ostium trunci pulmonaliś). W obu ujściach znajdują się zastawki: w ujściu aorty — zastawka aorty (valva aortae), w ujściu pnia płucnego — zastawka pnia płucnego (valva trunci pulmona¬liś). Zastawki te są utworzone przez wsierdzie komorowe od strony »komór, a od strony pni tętniczych przez ich błonę wewnętrzną. Mię¬dzy obu tymi tworami błoniastymi znajduje się cienka warstwa tkan¬ki łącznej.
Unaczynienie serca
Mięsień sercowy, pracujący od powstania jego w ciele zarodka aż do śmierci każdego człowieka, wymaga intensywnego ukrwienia. Ser¬ce zaopatrują w krew tętniczą tętnice wieńcowe, prawa i lewa, od¬chodzące od początkowego odcinka aorty.
Tętnice wieńcowe
Tętnice wieńcowe (arteriae coronariae) odchodzą nad płatkarni pół-księżycowatymi prawym i lewym, od rozszerzonego początku aorty, zwanego opuszką (bulbus aortae). Opuszka składa się z trzech zatok aorty (sinus aortae), leżących między jej ścianą i zastawka¬mi półksiężycowatymi.
Tętnica wieńcowa prawa biegnie w bruździe wieńcowej w prawo i ku tyłowi, leżąc pod uszkiem prawym. Po dojściu do bruzdy międzykomorowej tylnej wchodzi do niej i biegnie do koniuszka serca jako gałąź międzykomorowa tylna (ramus interventricularis po-sterior). W miejscu zagięcia może oddawać gałązkę, biegnącą dalej w bruździe wieńcowej w jej przedłużeniu. Oddaje gałązki do komory prawej oraz do prawego przedsionka.
Wzdłuż gałęzi międzykomorowej tylnej biegnie od koniuszka serca w kierunku bruzdy wieńcowej żyła średnia serca, która uchodzi do zatoki wieńcowej.
Tętnica wieńcowa lewa biegnie między uszkiem lewym a pniem płucnym. Krótki jej pień przebiega w tkance tłuszczowej i dzieli się na dwie gałęzie. Gałąź międzykomorowa przednia (ramus interventricularis anterior) biegnie w jednoimiennej bruździe do ko¬niuszka serca. Gałąź okalająca (ramus circumflexuś) biegnie w bruździe wieńcowej na powierzchnię przeponową serca i nie docho¬dząc do bruzdy międzykomorowej tylnej, zawraca w kierunku ko¬niuszka serca.
Tętnica wieńcowa prawa zaopatruje głównie prawą część serca wraz z mięśniami brodawkowatymi komory prawej, tylną trzecią część przegrody międzykomorowej, częściowo mięsień brodawkowaty tylny komory lewej, część ściany komory lewej w pobliżu bruzdy międzykomorowej tylnej na przeponowej powierzchni serca oraz przeważnie główne części układu przewodzącego. Tętnica wieńcowa lewa zaopatruje większą część lewej połowy serca wraz z mięśniami brodawkowatymi komory lewej, przednie 2/3 przegrody międzykomo¬rowej oraz część mięśnia brodawkowatego przedniego komory pra¬wej i odcinek przedniej ściany komory prawej w sąsiedztwie bruzdy międzykomorowej przedniej. Wypełnianie tętnic wieńcowych nastę¬puje w fazie rozkurczu komór, kiedy to część krwi tętniczej w aorcie cofa się i zamyka płatki półksiężyce watę.
Obserwowane na preparatach serca gałęzie tętnic wieńcowych ma¬ją przebieg wężykowaty, gdyż — jak wspomniano wyżej — serce kończy swą pracę skurczem komór. Przy rozkurczu komór tętnice serca mają przebieg prosty. Pochodzi to stąd, że gałęzie tętnicze ścia¬ny serca mają długość odpowiednią dla serca rozkurczonego. Podczas skurczu stają się one za długie i wobec tego muszą się układać węży¬kowato. Gdyby były krótsze, hamowałyby swobodę ruchów serca przy rozkurczu.
Rozgałęzienia tętnic ściany serca mają liczne zespolenia, zwłaszcza w przegrodzie międzykomorowej. Nie są więc tętnicami końcowymi z anatomicznego punktu widzenia. Są one jednak fizjologicznie końco¬we, co oznacza, że ich zespolenia nie mogą zapewnić dostatecznego ukrwienia obocznego mięśnia sercowego, bardzo wrażliwego na nie¬dostateczne zaopatrzenie przede wszystkim w tlen. W przypadku za-czopowania większej gałęzi tętniczej zwykle następuje nagły zgon. Jeżeli zamknięcie dotyczy mniejszego naczynia, część mięśnia ulega martwicy i zostaje wygojona przez powstanie blizny łącznotkanko-wej. Jest to tzw. zawał mięśnia sercowego. Podobne blizny powstają stosunkowo często w mięśniach brodawkowatych, które również mają zespolenia naczyniowe.
Tętnice śródpiersia
Tętnica główna
Tętnica główna, czyli aorta, jest wielkim pniem tętniczym, od którego odchodzą bezpośrednio lub pośrednio wszystkie inne naczy¬nia zaopatrujące ustrój w tlen. Średnica jej światła w zależności od odcinka, płci i wieku waha się w granicach 20—32 mm. Średnica aor¬ty z wiekiem się zwiększa. Długość dochodzi średnio do około 50 cm. Można ją podzielić na trzy główne części: aortę wstępującą, łuk aorty i aortę zstępującą.
Aorta wstępująca (aorta ascendenś) zaczyna się, jak wyżej wspomniano, zgrubieniem, tzw. opuszką aorty (bulbus aortae), która jest zbudowana z trzech zatok (sinus aortae), leżących mię¬dzy ścianą aorty a płatkami półksiężycowatymi. Biegnie wewnątrz worka osierdziowego otoczona nasierdziem, które ją otacza wspólnie z pniem płucnym. Wstępuje ku górze, nieco na prawo i do przodu. Ku przodowi od niej leży mostek, od którego oddziela ją początkowo uszko prawe i pień płucny, a wyżej osierdzie, opłucna prawa i pozo¬stałości grasicy. Na prawo od niej leży ż. główna, na lewo — pień płucny. Od tyłu znajduje się zatoka poprzeczna osierdzia, która od¬dziela aortę od przedsionka lewego.
Prawa ściana aorty wstępującej powyżej opuszki uwypukla się nie¬co w prawo. W to miejsce skierowany jest prąd krwi, tu też najczꜬciej wytwarza się tętniak (aneurysma). W razie jego występowania mogą się zaznaczyć objawy ucisku na sąsiednie narządy, zastój w obrębie żyły ramienno-głowowej, a przy ucisku na nerw błędny — chrypka.
Od aorty wstępującej odchodzą dwie gałęzie: tętnica wieńcowa pra¬wa i tętnica wieńcowa lewa, które omówione zostały przy opisie ser¬ca.
Łuk aorty (arcus aortae) rozpoczyna się na poziomie drugiego stawu mostkowo-żebrowego po stronie prawej i stąd kieruje się po¬czątkowo ku górze, a potem ku tyłowi i stronie lewej, do przodu od tchawicy. Dalej aorta biegnie łukiem ku tyłowi po lewej stronie tcha¬wicy i wreszcie zawraca ku dołowi na wysokości IV kręgu piersiowe¬go, przerzucając się nad lewym oskrzelem.
Łuk aorty przylega swą przednio-lewą powierzchnią do opłucnej, do lewego n. przeponowego i do lewego n. błędnego. Tylno-prawa po¬wierzchnia łuku graniczy z tchawicą, węzłami chłonnymi, przewo¬dem piersiowym i częścią głęboką splotu sercowego. Do wklęsłości łuku aorty przylegają: rozdwojenie pnia płucnego, oskrzele lewe, więzadło tętnicze, nerw krtaniowy wsteczny lewy oraz część powierz¬chowna splotu sercowego. Górną powierzchnię łuku aorty zajmują początki odchodzących od niego pni tętniczych, a bardziej do przodu przylega do niego lewa żyła ramienno-głowowa.
Od wypukłości łuku aorty odchodzą trzy duże pnie tętnicze: pień ramienno-głowowy, t. szyjna wspólna lewa i t. podobojczykowa lewa.
W 10% przypadków odchodzi od łuku aorty w linii środkowej t. tarczowa najniższa (a. thyroidea ima). Kieruje się ona ku gó¬rze i wstępuje do tarczycy. Należy pamiętać o możliwości jej wystę¬powania, zwłaszcza podczas wykonywania tracheotomii. W miejscu między odejściem t. podobojczykowej lewej i przyczepem więzadła tętniczego aorta ulega zwężeniu. Miejsce to nosi nazwę cieśni aorty (isthmus aortae).

Aorta zstępująca dzieli się na aortę piersiową i aortę brzuszną.
Aorta piersiowa zaczyna się na wysokości III — IV kręgu piersio¬wego i na poziomie XII kręgu piersiowego (po przejściu przez rozwór aortowy) przechodzi w aortę brzuszną. Aorta piersiowa przebiega w śródpiersiu tylnym — w górnym jego odcinku leżąc na lewo od krę¬gosłupa i przełyku, w dolnym — wsuwając się między przełyk a krę¬gosłup. Po stronie prawej graniczy z żyłą nieparzystą.
Przez rozwór aortowy przepony aorta przechodzi wraz z leżącym tu ku tyłowi od niej przewodom piersiowym. Od tego miejsca aorta piersiowa przechodzi w aortę brzuszną.
Pień ramienno-głowowy
Pień ramienno-głowowy stanowi pierwszą i najpotężniejszą gałąź łuku aorty. Odchodzi od aorty na wysokości końca mostkowego prawej drugiej chrząstki żebrowej, skąd kieruje się na prawo i ku górze do poziomu brzegu górnego pra¬wego stawu mostkowo-obojczykowego, gdzie ulega podziałowi na t. podobojczykową prawą i t. szyjną wspólną prawą. Pień ramien¬no-głowowy, długości 30—50 mm, przeważnie nie oddaje żadnych ga¬łęzi bocznych.
Od przodu naczynie to sąsiaduje z prawą żyłą ramienno-głowową, grasicą (lub ciałem tłuszczowym stanowiącym jej pozostałość) i po¬czątkowymi odcinkami mięśni: mostkowo-tarczowego i mostkowo-gnykowego prawego. Od tyłu i strony lewej — przylega do tcha¬wicy. Na prawo przebiega ż. główna i żyła ramienno-głowową prawa oraz leży opłucna. Na lewo graniczy z początkowym odcinkiem t. szyjnej wspólnej lewej, biegnącej dalej skośnie w lewo.
Tętnice podobojczykowe i tętnice szyjne wspólne są opisane dalej.

Żyły śródpiersia
Krew żylna ze śródpiersia uchodzi do wspomnianych wyżej piono¬wych naczyń na ścianach klatki piersiowej, jak również bezpośrednio do wielkich pni żylnych śródpiersia górnego, prowadzących krew do serca: żyły głównej górnej, żył ramienno-głowowych i żył podobojczy-kowych.
Żyły śródpiersia górnego i środkowego
Żyła główna górna (v. cava superior) jest oprócz żyły głównej dol¬nej jednym z dwu głównych pni żylnych, które prowadzą krew do serca. Rozpoczyna się na wysokości pierwszego stawu mostkowo-żeb-rowego ze zlania się dwóch żył ramienno-głowowych. Stąd, biegnąc wzdłuż prawego brzegu mostka, żyła ta wchodzi do worka osierdzio¬wego, po czym na poziomie drugiej przestrzeni międzyżebrowej uchodzi do prawego przedsionka serca. Jej zewnątrzosierdziowy odci¬nek przylega od przodu do opłucnej, od strony prawej — również do opłucnej i prawego n. przeponowego, po stronie lewej — do aorty wstępującej. Od tyłu ż. główną górną krzyżuje korzeń prawego płuca.
Poza dopływami początkowymi największym dopływem żyły głów¬nej górnej jest żyła nieparzysta. Do jej drobnych dopływów należą: żż. osierdziowe, żż. śródpiersiowe, żż. grasicze, czasem ż. tar¬czowa najniższa i prawa żyła międzyżebrowa górna.
Żyła ramienno-głowowa (v. brachiocephalica) — zarówno prawa, jak i lewa — powstaje ze zlania się żyły szyjnej wewnętrz¬nej z żyłą podobojczykową ku tyłowi od stawu mostkowo-o-bojczykowego. Miejsce połączenia się wymienionych żył nosi nazwę kąta żylnego (angulus venosus). Do lewego kąta żylnego poza wielkimi dopływami początkowymi uchodzi przewód piersiowy (ductus thoracicus), prowadzący chłonkę ze znacznego obszaru ciała, do prawego zaś — przewód chłonny prawy (ductus lymphaticus dex-ter); (p. Naczynia chłonne klatki piersiowej). Obie żyły ramienno-gło-wowe są położone asymetrycznie. Prawa, znacznie krótsza od lewej, biegnie prawie pionowo ku dołowi; lewa, trzykrotnie dłuższa od pra¬wej, kieruje się silnie skośnie ku dołowi i w prawo.
AORTA BRZUSZNA
(Aorta abdominalis)
Stanowi dolny, krótszy odcinek aorty zstępującej (aorta descendens). Biegnie w ja¬mie brzusznej, w przestrzeni zaotrzewnowej, po przedniej powierzchni trzonów krę¬gów lędźwiowych, nieco na lewo od płaszczyzny pośrodkowej ciała. Rozpoczyna się po przejściu aorty piersiowej (aorta thoracica) przez przeponę (hiatus aorlicus) na wysokości Thl2. Kończy się na wysokości dolnej części kręgu L4 podziałem na dwie tętnice biodrowe wspólne (arteriae iliacae communeś). W przedłużeniu aorty brzusz¬nej biegnie tętnica krzyżowa pośrodkowa (arteria sacralis mediana). Przednia po¬wierzchnia aorty brzusznej jest krzyżowana przez:
• trzon trzustki;
• żyłę śledzionową;
• część dolną (poziomą i wstępującą) dwunastnicy;
• żyłę nerkową lewą;
• korzeń krezki jelita cienkiego.
Ku tyłowi aorta brzuszna sąsiaduje poprzez więzadło podłużne przednie z:
• trzonami kręgów lędźwiowych i krążkami międzykręgowymi;
• żyłami lędźwiowymi lewymi;
• zbiornikiem mleczu.
Po prawej stronie aorty brzusznej znajduje się żyła główna dolna, natomiast po lewej stronie aorta sąsiaduje z lewą odnogą przepony.
Wśród gałęzi aorty brzusznej rozróżniamy:
1. Gałęzie ścienne:
• na wysokości Thl2 tętnice przeponowe dolne
• na wysokości L1-L4 cztery pary tętnic lędźwiowych od¬chodzące z tylnej powierzchni aorty.
2. Gałęzie trzewne nieparzyste:
• na wysokości krążka międzykręgowego TM2-L1 pień trzewny
• na wysokości LI tętnica krezkowa górna,
• na wysokości L3 tętnica krezkowa dolna ]
3. Gałęzie trzewne parzyste:
• na wysokości LI tętnice nadnerczowe środkowe - biegną do boku oraz góry i dochodzą do nadnerczy. Unaczyniąją cz꬜ciowo nadnercza;
• na wysokości krążka międzykręgowego L1-L2 tętnice nerkowe - biegną poziomo do boku i dochodzą do wnęk odpowiednich nerek. Na swym przebiegu oddają tętnice nadnerczowe dolne i gałęzie moczowodowe ;
• na wysokości L2-L3 tętnice jądrowe lub tętnice jajni¬kowe, które biegną po mięśniu lędźwiowym większym, zaotrzewnowo, ku dołowi i bocznie. Krzyżują na swoim przebiegu moczowody, leżąc do przodu od nich. Tętnica jajnikowa dochodzi do jajnika w więzadle wieszadłowym jajnika. Natomiast tętnica jądrowa biegnie w kanale pachwinowym w składzie powrózka nasiennego i dochodzi do jądra. Unaczynia jądro i nąjądrze.
4. Gałęzie końcowe:
• tętnica krzyżowa pośrodkowa
• tętnice biodrowe wspólne

ŻYŁA GŁÓWNA DOLNA
Rozpoczyna się na wysokości krążka międzykręgowego między L4 a L5 z połącze¬nia żył biodrowych wspólnych prawej i lewej (vena iliaca communis deoctra et sinistra), na ogół poniżej rozdwojenia aorty. Biegnie ku górze, po prawej stronie aorty i kręgosłupa. Na poziomie LI odchyla się nieco na prawo i przechodzi przez rowek żyły głównej (sulcus venae cavae) na powierzchni trzewnej wątroby. Następnie na wysokości Th8 przechodzi przez otwór żyły głównej (foramen venae cavae) w środ¬ku ścięgnistym przepony i uchodzi do prawego przedsionka serca. Odcinek żyły głów¬nej dolnej przebiegający w klatce piersiowej jest dość krótki, mierzy ok. 2,5 cm.
Ku tyłowi żyła główna dolna sąsiaduje z kręgosłupem, oddzielona od niego tętnica¬mi: lędźwiowymi prawymi, nerkową prawą, nadnerczową środkową prawą, przepono¬wą dolną prawą. Sąsiaduje także z prawym mięśniem lędźwiowym większym, pniem współczulnym prawym i węzłami chłonnymi. Po lewej stronie żyła główna sąsiaduje z aortą brzuszną. Po prawej stronie sąsiaduje z mięśniem lędźwiowym większym pra¬wym, brzegiem przyśrodkowym prawej nerki i prawym nadnerczem. Z przodu żyła głów¬na dolna jest krzyżowana przez:
• tętnicę biodrową wspólną prawą;
• nasadę krezki jelita cienkiego;
• prawą tętnicę jądrową lub jajnikową;
• część dolną dwunastnicy;
• głowę trzustki;
• żyłę wrotną;
• część tylną powierzchni przeponowej wątroby.
Wyróżniamy dopływy:
1. Ścienne:
• żyły przeponowe dolne ,
• żyły lędźwiowe .
2. Trzewne:
• żyły nerkowe na wysokości krążka międzykręgowego L1-L2;
• żyła jądrowa lub jajnikowa prawa ;
• żyła nadnerczową prawa ;
• 2-3 żyły wątrobowe .
Żyła jądrowa lub jajnikowa i nadnerczową lewe nie uchodzą do żyły głównej dolnej bezpośrednio, ponieważ dopływają do lewej żyły nerkowej.

PIEŃ TRZEWNY
(Truncus celiacus)
Pień trzewny jest nieparzystym, trzewnym odgałęzieniem aorty brzusznej. Odcho¬dzi od przedniego obwodu aorty w przestrzeni zaotrzewnowej, na wysokości krążka między kręgowego Thl2-Ll. Jego zakończenie leży tuż nad górnym brzegiem trzustki. Biegnie w dół, na prawo i nieco do przodu, leżąc do tyłu od sieci mniejszej. Jego po¬czątkowy odcinek jest objęty splotem trzewnym
Dzieli się na trzy stałe gałęzie:
• tętnicę żołądkową lewą
• tętnicę wątrobową wspólną;
• tętnicę śledzionową.


UKŁAD NACZYŃ ŻYLNYCH SZYI
Do żyt powierzchownych szyi należą żyta szyjna zewnętrzna (uena jugularis exter-na) i żyta szyjna przednia (uena jugularis anterior), a do żył głębokich - żyła szyjna wewnętrzna (vena jugularis interna).
ŻYŁA SZYJNA ZEWNĘTRZNA (Vena jugularis externa)
Powstaje z połączenia żyły usznej tylnej (yena auricularis posterior) z żyłą zażu-chwową (vena retromandibularis). Biegnie po stronie bocznej szyi na powięzi po¬wierzchownej szyi pod mięśniem szerokim szyi, na mięśniu mostkowo-obojczykowo--sutkowym. Uchodzi najczęściej do żyły podobojczykowej (vena subclavia), do kąta żylnego lub do żyły szyjnej wewnętrznej. Kierunek jej przebiegu wyznacza linia biegną¬ca od kąta żuchwy do mniej więcej połowy długości obojczyka.
Dopływy:
• Początkowe:
- żyła uszna tylna (vena auricularis posterior);
- żyła zażuchwowa (uena retromandibularis).
• Boczne:
- żyły nadłopatkowe (yenae suprascapulares);
- żyły poprzeczne szyi (yenae transversae colli);
- żyła szyjna przednia (vena jugularis anterior) - może uchodzić do żyły pod¬obojczykowej.
ŻYŁA SZYJNA PRZEDNIA (Vena jugularis anterior)
Powstaje w trójkącie podbródkowym z połączenia kilku żył skórnych dna jamy ust¬nej na dolnej powierzchni mięśnia mostkowo-gnykowego i mięśnia żuchwowo-gnyko-wego. Zstępuje ku dołowi do przestrzeni nadmostkowej przeważnie wzdłuż przedniego brzegu mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego. W przestrzeni tej łączy się z żyłą drugostronną silnym zespoleniem poprzecznym, tzw. łukiem żylnym szyi (arcus veno-susjuguli), czyli łukiem nadmostkowym. Odcinek końcowy żyły skręca bocznie pod mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy i uchodzi albo do żyły szyjnej zewnętrznej w pobliżu jej końca, albo też bezpośrednio do żyły podobojczykowej.
ŻYŁA SZYJNA WEWNĘTRZNA (Vena jugularis interna)
Rozpoczyna się jako bezpośrednie przedłużenie zatoki esowatej opony twardej, w ob¬rębie części bocznej otworu szyjnego. Początek żyły tworzy niewielkie wypuklenie, tzw. opuszkę górną żyły szyjnej wewnętrznej. Opuszka ta wypełnia dół szyjny kości skroniowej. W dalszym przebie¬gu żyła szyjna wewnętrzna kieruje się ku dołowi, najpierw wzdłuż tylno-bocznego ob¬wodu tętnicy szyjnej wewnętrznej, a następnie wzdłuż bocznego obwodu tętnicy szyj¬nej wspólnej. Kończy się ona ku tyłowi od stawu mostkowo-obojczykowego, gdzie łą¬czy się z żyłą podobojczykową, wytwarzając żyłę ramienno-głowową. Tuż przed swoim ujściem (ok. l ,5-2 cm) ma ona swoje drugie wypuklenie - opuszkę dolną żyły szyjnej wewnętrznej.
Dopływy:
• Zatoka esowata.
• Zatoka potyliczna.
• Splot żylny kanału nerwu podjęzykowego
• Żyła kanalika ślimaka.
• Zatoka skalista dolna.
• Żyła potyliczna.
• Żyła twarzowa.
• Żyły gardłowe.
• Żyła językowa.
• Żyły tarczowe górne.
• Żyła tarczowa dolna

UKŁAD TĘTNICZY SZYI
TĘTNICA SZYJNA WSPÓLNA (Arteria carotis communis)
Tętnica szyjna wspólna prawa (arteria carotis communis dextrd) rozpoczyna się w miejscu podziału pnia ramienno-głowowego, ku tyłowi od górnego brzegu stawu mostkowo-obojczykowego prawego.
Tętnica szyjna wspólna lewa (arteria carotis communis sinistrd) odchodzi od części wypukłej łuku aorty między pniem ramienno-głowowym i tętnicą podobojczy-kową lewą w śródpiersiu przedtchawiczym (jest to tzw. część piersiowa tętnicy szyjnej wspólnej lewej). Biegnie ku górze i w stronę lewą i dopiero na poziomie górnego brze¬gu stawu mostkowo-obojczykowego lewego przechodzi w część szyjną.
Na szyi biegnie stromo ku górze i nieco bocznie. W dolnym odcinku tętnica szyjna wspólna leży bocznie od przełyku i tchawicy, a w części górnej jest położona bocznie od przełyku, gardła i krtani. Na całym swym przebiegu tętnica przylega do przyśrodko--wego obwodu żyły szyjnej wewnętrznej, tworząc razem z nią i nerwem błędnym (leżą¬cym do tyłu od tych naczyń i pomiędzy nimi) wspólny powrózek naczyniowo-nerwowy szyi. Powrózek jest przykryty przez mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy, który w stosunku do powrózka przebiega skośnie. W swej dolnej połowie mięsień przykrywa powrózek całkowicie. Powyżej, w obrębie trójkąta tętnicy szyjnej, tylko przedni brzeg mięśnia zachodzi na tętnicę. W górnym odcinku tętnica wychodzi spod mięśnia i jest w tym miejscu przykryta jedynie skórą, mięśniem szerokim szyi oraz blaszką powierz¬chowną powięzi szyi.
W obrębie trójkąta tętnicy szyjnej tętnica daje się łatwo przycisnąć do twardego podłoża, które stanowią wyrostki poprzeczne kręgów szyjnych C4-C6.
Na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowatej krtani (w stosunku do kręgo¬słupa szyjnego górna część kręgu C4 lub dolna C3) tętnica szyjna wspólna dzieli się na tętnicę szyjną wewnętrzną (arteria carotis interna) i zewnętrzną (arteria carotis externd). Miejsce podziału jest poszerzone i nosi nazwę zatoki szyjnej (sinus caroti-cuś). W kącie podziału, na tylnej powierzchni leży kłębek szyjny (glomus caroticum).
Zatoka szyjna (sinus caroticus)
Jest to poszerzone miejsce podziału tętnicy szyjnej wspólnej. Poszerzenie to obej¬muje zwykle początkowy odcinek tętnicy szyjnej wewnętrznej, rzadziej zewnętrznej. Zatoka ta może być widoczna dopiero ok. 4. roku życia (w pierwszych latach życia jest nieobecna). U dorosłych zatoka szyjna występuje w ok. 90% przypadków.
W ścianie tętnicy w miejscu zatoki szyjnej występuje skupisko receptorów wrażli¬wych na zmiany ciśnienia krwi, tzw. baroreceptorów. Impulsacje z tych receptorów płyną gałęziami zatokowymi nerwu językowo-gardłowego oraz włóknami współczulny-mi wiscerosensorycznymi do ośrodka sercowego i naczynioruchowego, położonych w rdzeniu przedłużonym (w rdzeniu przedłużonym poprzez twór siatkowaty następuje przełączenie impulsacji również do jądra nerwu błędnego). W przypadku podwyższo¬nego ciśnienia krwi impulsacje eferentne z tych ośrodków powodują rozszerzenie na¬czyń krwionośnych i zwolnienie czynności serca. Ucisk na miejsce podziału tętnicy może wywołać tzw. odruch zatoki tętnicy szyjnej.
Kłębek szyjny (glomus caroticum)
Jest to ciało przyzwojowe parasympatogenne, leżące powyżej zatoki tętnicy szyj¬nej, wielkości ok. 7x4x2 mm. Znajduje się w nim skupisko receptorów (tzw. chemo-receptorów) wrażliwych na spadek ciśnienia parcjalnego tlenu, wzrost ciśnienia par¬cjalnego dwutlenku węgla, spadek pH. Impulsacje z tych receptorów płyną głównie gałęziami zatokowymi nerwu językowo-gardłowego, do ośrodka oddechowego w rdze¬niu przedłużonym. Bodźce eferentne z tego ośrodka powodują pogłębienie i przyspie¬szenie oddechów. Do kłębka szyjnego dochodzą także ponadto włókna przywspółczul-ne od gałęzi gardłowych i krtaniowych nerwów błędnych i włókna współczulne ze zwo¬ju szyjnego górnego.

TĘTNICA SZYJNA ZEWNĘTRZNA (Arteria carotis externd)
Jest przednią gałęzią tętnicy szyjnej wspólnej, odchodzącą w miejscu jej podziału. W początkowym odcinku, w obrębie trójkąta tętnicy szyjnej odchyla się ona od tętnicy szyjnej wewnętrznej przyśrodkowo i do przodu, biegnąc w kierunku kąta żuchwy. Na¬stępnie krzyżuje od tyłu brzusiec tylny mięśnia dwubrzuścowego oraz mięsień rylco-wo-gnykowy, przechodząc z trójkąta tętnicy szyjnej do dołu zażuchwowego. Biegnie bardziej zewnętrznie, objęta miąższem gruczołu ślinianki przyusznej. W dole zażuchwo-wym przebiega ku tyłowi od szyjki żuchwy, 2-3 cm poniżej otworu słuchowego ze¬wnętrznego. Kończy się podziałem na dwie gałęzie końcowe. Obszar zaopatrzenia tęt¬nicy szyjnej zewnętrznej obejmuje szyję (wspólnie z tętnicą podobojczykową) oraz całą głowę z wyjątkiem mózgowia, narządu wzroku i ucha wewnętrznego.
Tętnica szyjna zewnętrzna oddaje gałęzie:
• W obrębie trójkąta tętnicy szyjnej odchodzą kolejno:
- ku przodowi (z przedniego obwodu):
1. Tętnica tarczowa górna (arteria thyroidea superior} - kieruje się ku dołowi do górnego bieguna płata gruczołu tarczowego, który zaopatruje. Ponadto oddaje ga¬łąź mostkowo-obojczykowo-sutkową (ramus sternodeidomastoidens), gałąź podgny-kową (ramus infrahyoideus), tętnicę krtaniową górną (arteria laryngea superior), gałąź pierścienno-tarczową (ramus cricothyroideus).
2. Tętnica językowa (arteria lingualis) - odchodzi na wysokości rogu większe¬go kości gnykowej.
3. Tętnica twarzowa (arteria faciaiiś) - na początku przebiegu jest przykryta przez brzusiec tylny mięśnia dwubrzuścowego oraz mięsień rylcowo-gnykowy. Wstę¬puje na twarz przy przednim przyczepie mięśnia żwacza (można tu wyczuć jej tętno).
- przyśrodkowo:
4. Tętnica gardłowa wstępująca (arteria pharyngea ascendenś) - odchodzi na poziomie tętnicy językowej. Biegnie następnie ku górze, początkowo między tętni¬cą szyjną wewnętrzną i zewnętrzną, wzdłuż bocznej ściany gardła. Odchodzą od niej: tętnica oponowa tylna (arteria meningea posterior) i tętnica bębenkowa dolna (ar¬teria tympanica anterior).
- ku tyłowi:
5. Tętnica potyliczna (arteria occipitalis) - kieruje się ku tyłowi i ku górze, pod przyczepem mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego. Wstępuje na potylicę. Od¬chodzi na poziomie dolnego brzegu mięśnia dwubrzuścowego i biegnie pod jego tyl¬nym brzuścem do wyrostka sutkowatego. Oddaje gałęzie oponowe.
• W obrębie dołu zażuchwowego:
6. Tętnica uszna tylna (arteria auricularis posterior} - niekiedy odchodzi w trój¬kącie tętnicy szyjnej. Kieruje się ku tyłowi od małżowiny usznej i biegnie poza nią.
7. Tętnica skroniowa powierzchowna -biegnie ku górze w przedłużeniu pnia do przodu od małżowiny usznej do okolicy skro¬niowej i dzieli się na gałąź czołową i gałąź ciemieniową. Od pnia głównego tętnicy skroniowej powierzchownej odchodzi tętnica poprzeczna twarzy (arteria transversa faciei).
8. Tętnica szczękowa - biegnie do przodu prawie pod ką¬tem prostym, zdążając do dołu podskroniowego, a następnie do dołu skrzydłowo-podniebiennego.
TĘTNICA SZYJNA WEWNĘTRZNA (Arteria carotis interna)
Rozpoczyna się na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowatej krtani w prze¬dłużeniu tętnicy szyjnej wspólnej (górny brzeg trzonu kręgu C4). Biegnie ku górze, leżąc początkowo bocznie i do tylu od tętnicy szyjnej zewnętrznej. Następnie stopnio¬wo przechodzi na jej stronę przyśrodkową (trójkąt tętnicy szyjnej). Krzyżuje od tylu tylny brzusiec mięśnia dwubrzuścowego i mięsień rylcowo-gnykowy. Biegnie w prze¬strzeni przygardlowej, docierając do podstawy czaszki. Następnie przez otwór zewnętrz¬ny kanału tętnicy szyjnej (foramen caroticum eoctemum) wchodzi do kanału tętnicy szyjnej. Biegnie w tym kanale najpierw ku górze, a następnie do przodu i przyśrodko-wo. Wchodzi do dołu środkowego czaszki przez otwór wewnętrzny kanału tętnicy szyj¬nej (foramen caroticum internum). Zakręca ku górze nad chrząstkozrostem klino-wo-skalistym. Biegnie w rowku tętnicy szyjnej (sulcus caroticus) najpierw w górę, a następnie ku przodowi i górze. Wchodzi do zatoki jamistej, w której ma przebieg esowaty (tzw. syfon tętnicy szyjnej wewnętrznej - w kształcie litery S). Zagina się do tyłu, a następnie ku górze. Przebya oponę twardą, wychodząc z zatoki jamistej. Prze¬chodzi przez oponę pajęczą i w przestrzeni podpąjęczynówkowej dzieli się na tętnicę przednią mózgu (arteria cerebri anterior) i tętnicę środkową mózgu (arteria cere-bri media). Miejsce podziału znajduje się w bocznej części zbiornika skrzyżowania (cistema chiasmatiś). Podobnie jak tętnica szyjna wspólna, tętnica szyjna wewnętrz¬na nie oddaje gałęzi w odcinku szyjnym i zachowuje tę samą grubość.
Odgałęzienia tętnicy szyjnej wewnętrznej:
1. Gałąź szyjno-bębenkowa (ramus caroticotympanicus), odchodzi w kanale tętnicy szyjnej, a następnie wchodzi do kanalika szyjno-bębenkowego, biegnąc nim do jamy bębenkowej.
2. Gałąź kanału skrzydłowego (ramus canalis pterygoidei), przebiega nad chrząstkozrostem klinowo-skalistym, biegnie przez otwór poszarpany (foramen lace-rum). Następnie przechodzi przez kanał skrzydłowy, gdzie zespala się z tętnicą kanału skrzydłowego (arteria canalis pterygoidei) od tętnicy szczękowej.
3. Gałęzie zatoki jamistej (rami sinus cavernosi), wśród których wyróżnia się tętnice przysadkowe dolne (arteriae hypophysiales inferiores), gałęzie ścian zatoki jamistej, gałęzie zwoju trójdzielnego.
4. Tętnica oczna (arteria ophthalmica).
Po wyjściu z zatoki, jeszcze przed przebiciem opony pajęczej, w przestrzeni podpą¬jęczynówkowej tętnica szyjna wewnętrzna oddaje:
5. Tętnicę łączącą tylną (arteria cornrnunicansposterior).
6. Tętnicę naczyniówkową przednią (arteria choroidea anterurr).
7. Tętnicę przednią mózgu (arteria cerebri anterior).
8. Tętnicę środkową mózgu (arteria cerebri media), stanowi przedłużenie głów¬nego pnia tętnicy szyjnej wewnętrznej.

ŻYŁY GŁOWY
Naczynia żylne głowy można podzielić na żyły mózgowia, żyły ściany czaszki, żyły oponowe, zatoki żylne opony twardej oraz żyły powierzchowne głowy i szyi. Wśród naczyń żylnych ściany czaszki wyróżniamy:
• żyły śródkościa (yenae diploicaey,
• żyły wypustowe (yenae emissariae}]
• sploty żylne kanałów kostnych.
ZATOKI ŻYLNE OPONY TWARDEJ (Sinus uenosus durae matris)
Zatoka żylna opony twardej jest to przestrzeń pomiędzy dwiema blaszkami opony twardej, wysłana śródbłonkiem i wypełniona krwią żylną. Zatoka różni się od żyły bra¬kiem mięśniówki i brakiem zastawek. Wyróżniamy dwa zespoły zatok:
• górny;
• dolny.
Górny zespół zatok
Punktem centralnym górnego zespołu zatok jest spływ zatok (confluens sinuum), położony na guzowatości potylicznej wewnętrznej.
Do spływu zatok uchodzą:
1. Nieparzysta zatoka strzałkowa górna (sinus sagittalis superior), która biegnie w górnym, wypukłym brzegu sierpa mózgu. Rozpoczyna się przy otworze ślepym ko¬ści czołowej (foramen cecum) i dochodzi do guzowatości potylicznej wewnętrznej, uchodząc do spływu zatok.
2. Nieparzysta zatoka prosta (sinus rectus), która powstaje przez połączenie zatoki strzałkowej dolnej (sinus sagittalis inferiar) i żyły wielkiej mózgu (yena cerebri ma¬gna seu Goleni). Zatoka prosta biegnie na granicy sierpa mózgu i namiotu móżdżku.
Krew ze spływu zatok odpływa przez:
1. Parzyste zatoki poprzeczne (sinus transversi), które przedłużają się w zatoki esowate (sinus sigmoidei), a te przechodzą w opuszki żył szyjnych wewnętrznych (bulbus venae jugularis intemae}.
2. Nieparzystą zatokę potyliczną {sinus occipitalis), która biegnie wzdłuż grzebie¬nia potylicznego wewnętrznego, a następnie dzieli się na dwie zatoki brzeżne (sinus marginaliś), otaczające otwór potyliczny wielki. Zatoki brzeżne częściowo uchodzą do splotu żylnego kręgowego wewnętrznego (plexus venosus yertebralis int&muś), a częściowo do żył szyjnych wewnętrznych.
Z całego zespołu górnego krew odpływa również do żył powierzchownych czaszki przez tzw. żyły wypustowe (yenae emissariae) oraz sploty żylne.



Żyły wypustowe to krótkie połączenia między układem żylnym zewnątrz- i wewnątrzczaszkowym, przechodzące przez specjalne otwory w kościach czaszki. Stano¬wią one zabezpieczenie przed przepełnieniem wewnętrznej przestrzeni żylnej. Ich licz¬ba jest zmienna. Do ważniejszych żył wypustowych należą:
1. Żyła wypustowa ciemieniowa , przechodząca przez otwór ciemieniowy. Łączy zatokę strzałkową górną z żyłą skroniową powierzchowną.
2. Żyła wypustowa sutkowa, przechodząca przez otwór sutkowy kości skroniowej. Łączy zatokę esowatą z żyłą potyliczną lub z uszną tylną.
3. Żyła wypustowa kłykciowa przechodząca przez kanał kłykciowy kości potylicznej. Łączy zatokę esowatą ze splotem żylnym kręgowym zewnętrznym oraz czasem z żyłą kręgową.
4. Żyta wypustowa potyliczna łączy zatokę poprzeczną lub spływ zatok z żyłą potyliczną.
Sploty źylne kanałów kostnych czaszki są również połączeniami układu żylnego wewnątrz- i zewnątrzczaszkowego. Od żył wypustowych różnią się głównie tym, że ich ściany nie są ściśle zrośnięte z kością. Do istotniejszych splotów żylnych mających związek z zespołem górnym zatok należy splot żylny kanału nerwu podjęzykowego. Splot ten oplata nerw podjęzykowy w kanale nerwu podjęzykowego i łączy zatokę potyliczną oraz splot żylny kręgowy wewnętrzny z opuszką górną żyły szyjnej wewnętrznej.

Dolny zespół zatok
Układ dolny zatok jest parzysty. Centralnym punktem jest zatoka jamista, która łączy się z drugostronną poprzez zatoki międzyjamiste przednią i tylną, leżące na przednim i tylnym obwodzie dołu przy¬sadki. Zatoka jamista, parzysta, leży po obu stronach siodła turec¬kiego w bruździe tętnicy szyjnej na podstawie skrzydła większego kości klinowej. Biegnie ona od szczeliny oczodołowej górnej aż do szczytu części ska¬listej kości skroniowej.
Przez światło zatoki jamistej przechodzi:
• tętnica szyjna wewnętrzna
• splot współczulny wokół tętnicy szyjnej wewnętrznej, zwany w tym miejscu splo¬tem jamistym
• nerw odwodzący .
Twory te objęte śródbłonkiem zatoki otacza krew zatoki jamistej, choć nie opłukuje ich bezpośrednio.
W ścianie bocznej zatoki jamistej biegną:
• nerw okoruchowy
• nerw bloczkowy ,
• nerw oczny,
• nerw szczękowy
Do zatoki jamistej uchodzą:
1. Zatoka klinowo-ciemieniowa biegnąca wzdłuż wolne¬go brzegu skrzydła mniejszego kości klinowej, począwszy od kąta klinowego kości ciemieniowej. Powstaje ona z żył powierzchni półkul mózgu.
2. Żyła oczna górna .
3. Gałąź górna żyły ocznej dolnej .
Krew z zatoki jamistej odpływa przez:
1. Zatokę skalistą górną zatoki esowatej. Zatoka ta biegnie ku tyłowi i bocznie, wzdłuż górnego brzegu części skalistej (piramidy) kości skroniowej, w przyczepie namiotu móżdżku.
2. Zatokę skalistą dolną do opuszki żyły szyjnej wewnętrz¬nej. Zatoka ta biegnie wzdłuż tylnego brzegu piramidy kości skroniowej w swojej bruź¬dzie, do części przyśrodkowej otworu szyjnego.
3. Splot żylny podstawny, nieparzysty, do splotów żyl-nych kręgowych wewnętrznych.
4. Splot żylny otworu owalnego do splotu żyl-nego skrzydłowego.
5. Splot żylny szyjno-tętniczy do splotu żylnego skrzy¬dłowego.
6. Żyłę wypustową otworu poszarpanego do splotu żylnego skrzydłowego.

Żyły śródkościa (venae diploicae)
Żyły te biegną w istocie gąbczastej kości czaszki, nie posiadając zastawek. Przymo¬cowane są pasmami tkanki łącznej do ścian kanalików, w których biegną. Ich światło jest stale otwarte, podobnie jak światło zatok żylnych opony twardej.
Zbierają krew z zawartości kości czaszki, ze szpiku i obu blaszek kostnych. Odpro¬wadzają krew w dwóch kierunkach: do zatok żylnych opony twardej oraz do zewnętrz¬nych żył czaszki. Zazwyczaj wyróżnia się trzy ich grupy:
• przednią - czołową;
• środkową - skroniową;
• tylną - potyliczną.
1. Żyła śródkościa czołowa (yena diploica jrontalis) rozgałęzia się w przedniej części czaszki, uchodząc do żyły nadoczodołowej oraz do zatoki strzałkowej górnej.
2. Żyla śródkościa skroniowa przednia (yena diploica temporaiis anterior) uchodzi do jednej z żyt skroniowych głębokich i do zatoki klinowo-ciemieniowej.
3. Żyla śródkościa skroniowa tylna (yena diploica temporaiis posterior) biegnie w kości ciemieniowej oraz części luskowej kości skroniowej. Następnie lączy się po¬przez żyle wypustową sutkową z żylą potyliczną lub żylą uszną tylną. Może też ucho¬dzić do zatoki poprzecznej.
4. Żyla śródkościa potyliczna (yena diploica occipitalis) biegnie w tylnej części czaszki i przez żyle wypustową potyliczną uchodzi do żyly potylicznej oraz do zatoki poprzecznej.
Zespolenia między krążeniem wewnątrz- i zewnątrzczaszkowym
1. Żyly oczne , które z jednej strony koń¬czą się w zatoce jamistej i splocie skrzydlowym , z drugiej strony zespalają się z żylą twarzową.
2. Zatoka potyliczna oraz splot podstawny zespalają się ze splotami kręgowymi wewnętrznymi
3. Żyly śródkościa: czołowa, skroniowa przednia, skroniowa tylna oraz potyliczna lączą zatoki żylne opony twardej z żyłami wewnątrzczaszkowymi.
4. Żyly wypustowe: ciemieniowa, sutkowa, klykciowa, potyliczna, otworu poszarpanego, także lączą zatoki żylne opony twardej z żylami wewnątrzczaszkowymi.
5. Sploty żylne kanalów kostnych: otworu owalnego, kanalu tętnicy szyjnej, kanalu nerwu podjęzykowego, łączą się z żyłami oraz splota¬mi żylnymi okolicy podstawy czaszki.


TĘTNICA PACHOWA
(arteria axillaris)
Tętnica pachowa rozpoczyna się jako przedłużenie tętnicy podobojczykowej na brzegu zewnętrznym pierwszego żebra, a kończy się na wysokości dolnego brzegu mięśnia piersiowego większego (musculus pectoralis major) lub na wysokości dol¬nego brzegu mięśnia najszerszego grzbietu (musculus latissimus dorsi). Biegnie wraz z żyłą pachową (vena axillaris), naczyniami chłonnymi i pęczkami nerwowymi splotu ramiennego w powrózku naczyniowo-nerwowym (żyła leży przyśrodkowo i z przodu).
Przebieg tętnicy w stosunku do mięśnia piersiowego mniejszego (musculus pecto¬ralis minor) warunkuje podział na trzy odcinki: Przyśrodkowo i powyżej mięśnia:
• Tętnica piersiowa najwyższa (arteria thoracica suprema).
• Tętnica piersiowo-barkowa (arteria thoracoacromialis); oddaje:
- Gałęzie piersiowe (rami pectorales)
- Gałąź naramienną (ramus dettoideus)
- Gałąź obojczykową (ramus clavicularis)
- Gałąź barkową (ramus acromialis).
Do tyłu od mięśnia:
• Tętnica piersiowa boczna (arteria thoracica lateralis)/
Poniżej i bocznie od mięśnia:
• Tętnica podłopatkowa (arteria subscapularis); dzieli się na:
- Tętnicę piersiowo-grzbietową (arteria thoracodorsalis)
- Tętnicę okalającą łopatkę (arteria circumflexa scapulae).
• Tętnica okalająca ramię tylna (arteria circumjlexa humeri posterior).
• Tętnica okalająca ramię przednia (arteria circumjlexa humeri anterior).


ŻYŁY POWIERZCHOWNE KOŃCZYNY GÓRNEJ
(venae superficiales membri superioris)
Kończyna górna ma dwa układy żylne - jeden powierzchowny, drugi głęboki. Powierzchowny stanowi u zarodka główną drogę żylną, głęboki (podpowięziowy) rozwija się później. Obydwa układy są połączone między sobą licznymi żyłami prze¬szywającymi.
Na palcach nie odróżnia się układu żylnego głębokiego. Żyły wytwarzają sieć dło¬niową i grzbietową. Sieć żylna dłoniowa rozpoczyna się splotem żylnym opuszkowym i zbiera się po obu stronach palca w pojedyncze pnie, tzw. żyły międzygłowowe (ve-nae intercapitatae), które uchodzą do łuków żylnych grzbietowych palców lub do żył grzbietowych śródręcza. U nasady każdego palca z wyjątkiem kciuka, po stronie dłoniowej z tej sieci powstaje poprzeczny łuk żylny dłoniowy palca, który łączy się z sąsiednim, tworząc żyłę międzypalcową.
Sieć żylna grzbietowa powstaje pod paznokciem ze splotu podpaznokciowego. Pośrodku paliczka bliższego żyłki łączą się w łuk żylny grzbietowy palca, który odpro¬wadza krew do sieci grzbietowej dłoni.
Na dłoni wyróżniamy żyły grzbietu ręki i żyły dłoni. Z miejsca połączenia sąsied¬nich łuków grzbietowych palców powstają żyły grzbietowe śródręcza (cztery), do któ¬rych uchodzą żyły międzygłowowe strony dłoniowej. Żyły te uchodzą następnie do łuku żylnego grzbietowego śródręcza. Z obu końców łuku odchodzą: żyła odłokciowa palca małego (vena basilica digiti minimi s. vena saluatelLa) i żyła odpromienio-wa kciuka (vena cephalica pollicis).
l. Żyła odpromieniowa (vena cephalica)
Powstaje z połączenia łuku żylnego grzbietowego ręki z żyłą odpromieniową
kciuka (vena cephalica pollicis), biegnie ku górze, przechodzi powierzchownie przez okolicę tabakierki anatomicznej, spiralnie okala brzeg promieniowy przedramienia (na granicy dolnej i środkowej 1/3) i przechodzi na powierzchnię przednią przedra¬mienia, gdzie na powięzi kieruje się wzdłuż mięśnia ramienno-promieniowego (mu-sculus brachioradialis) w towarzystwie nerwu skórnego bocznego przedramienia (neruus cutaneus antebrachii lateralis). Po dojściu do okolicy łokciowej przedniej łączy się z żyłą odłokciowa (vena basilica) za pomocą żyły pośrodkowej łokcia (vena mediana cubiti). Następnie biegnie ku górze w bruździe bocznej mięśnia dwugłowe¬go (sulcus bicipitalis brachii lateralis), potem w rowku naramienno-piersiowym (sulcus deltoideopectoralis), w trójkącie naramienno-piersiowym (trigonum delto-ideopectorale) i po przebiciu powięzi obojczykowo-piersiowej (Jascia clavipectora-lis) uchodzi do żyły pachowej (vena axillaris) lub podobojczykowej (vena subcla-via).
Dopływy:
• Żyła odpromieniowa dodatkowa (vena cephalica accessoria).
• Drobne żyły przedramienia, ramienia, barku.
• Żyła piersiowo-barkowa (vena thoracoacromialis).
• Zespolenie z żyłą szyjną zewnętrzną (vena jugularis extema).
2. Żyła odłokciowa (vena basilica)
Powstaje z połączenia łuku żylnego grzbietowego ręki z żyłą odłokciowa pal¬ca małego (vena basilica digiti minimi s. vena salvatella). Z początku obejmuje brzeg łokciowy dłoni i dolną część przedramienia, ukazując się na strome dłoniowej przedramienia wzdłuż mięśnia zginacza łokciowego nadgarstka (musculus jlexor carpii ulnaris). W okolicy łokciowej przedniej uchodzi do niej żyła pośrodkowa łok¬cia (vena mediana cubiti). Następnie biegnie w bruździe przyśrodkowej mięśnia dwugłowego ramienia (sulcus bicipitalis medialis), uchodząc do jednej z dwóch żył ramiennych (venae brachiales), po przebiciu powięzi ramienia w miejscu zwanym rozworem odłokciowym (hiatus basilicus).
3. Żyła pośrodkowa łokcia (vena mediana cubiti s. rena intermedia cubiti) Stanowi połączenie żyły odpromieniowej i odłokciowej w okolicy łokciowej przedniej, biegnie skośnie ku górze, do przodu od rozcięgna mięśnia dwugłowego ramienia. Łączy się z układem naczyń żylnych głębokich za pomocą żył przeszywają¬cych (venae perforantes).
4. Żyła pośrodkowa przedramienia (vena mediana antebrachii s. vena in¬termedia antebrachii)
Zbiera krew z powierzchownej sieci żylnej dłoni, biegnie pośrodku przedra¬mienia wzdłuż mięśnia dłoniowego długiego. Przeważnie towarzyszy jej gałąź przed¬nia nerwu skórnego przyśrodkowego przedramienia (ramus anterior neni cutanei antebrachii medialis). Kończy się w okolicy łokciowej przedniej, gdzie uchodzi do żyły pośrodkowej łokcia (vena mediana cubiti) lub rozdwaja się, uchodząc zarówno do żyły odpromieniowej, jak i odłokciowej.

TĘTNICA RAMIENNA
(arteria brachialis)
Jest przedłużeniem tętnicy pachowej (arteria aodllaris), która na poziomie mi꬜nia piersiowego większego (fałdu pachowego przedniego), bądź dolnego brzegu mi꬜nia najszerszego grzbietu (fałdu pachowego tylnego), zmienia nazwę na tętnicę ra-mienną. Wchodzi w skład pęczka naczyniowo-nerwowego ramienia wraz z żyłami to¬warzyszącymi, naczyniami chłonnymi głębokimi ramienia, nerwem pośrodkowym, nerwem łokciowym (w górnej 1/2 ramienia), nerwami skórnymi przyśrodkowymi ra¬mienia i przedramienia. Początkowo biegnie dobocznie od nerwu pośrodkowego wzdłuż mięśnia kruczo-ramiennego. Następnie w połowie długości ramienia krzyżuje ją od przodu nerw pośrodkowy, po czym przechodzi na jej stronę boczną. Obie struktury leżą w rowku przyśrodkowym mięśnia dwugłowego, schodząc do dołu łokciowego, gdzie do przodu od szyjki kości promieniowej tętnica ramienna dzieli się na dwie gałęzie końcowe: tętnicę promieniową i tętnicę łokciową (arteria radialis et arte¬ria ulnaris).
Gałęzie:
• Tętnica głęboka ramienia (arteria profunda brachii) wraz z iieiweiu promie¬niowym (neruus radialis) wchodzi do rowka nerwu promieniowego i przedostaje się na stronę prostowników ramienia - oddaje ona gałąź do mięśnia naramiennego (ra-mus deltoideus), tętnicę odżywczą kości ramiennej (arteria nutritia ktaneri), tęt¬nicę poboczną środkową i promieniową (arteria collateralis media et radialis).
• Tętnica poboczna łokciowa górna (arteria collateralis ulnaris superior).
• Tętnica poboczna łokciowa dolna (arteria collateralis ulnaris inferior).
• Tętnica powierzchowna fałdu łokciowego (arteria plicae cubiti superflcialis).
Gałęzie końcowe:
• Tętnica promieniowa (arteria radialis).
• Tętnica łokciowa (arteria ulnaris).
TĘTNICA PROMIENIOWA l ŁOKCIOWA
(arteria radialis et ulnaris)
W rozwoju osobniczym zarówno tętnica promieniowa, jak i łokciowa są słabymi gałęziami, a właściwe przedłużenie pnia ramiennego stanowią: tętnica międzykostna wspólna (arteria interossea communis) oraz tętnica pośrodkowa (arteria media¬na) . Pierwsze z nich nabierają zasadniczego znaczenia w późniejszym okresie rozwo¬ju, zaś te drugie ulegają uwstecznieniu. Tętnica promieniowa i łokciowa obejmują brzeg górny mięśnia nawrotnego obłego. Tętnica promieniowa wraz z gałęzią powierz¬chowną nerwu promieniowego biegnie nad mięśniem nawrotnym obłym; nerw po-środkowy przebiega między głowami mięśnia nawrotnego obłego, a tętnica łokciowa pod mięśniem nawrotnym obłym.
1. Tętnica promieniowa (arteria radialis)
Rozpoczyna się w dole łokciowym poniżej linii stawu łokciowego i do przodu od ścięgna mięśnia dwugłowego ramienia. Biegnie ku dołowi wzdłuż brzegu przyśrodkowego mięśnia ramienno-promieniowego, leżąc pomiędzy nim a mięśniem nawrotnym obłym i zginaczem promieniowym nadgarstka, a dalej leżąc na zginaczu powierzchow¬nym palców. Poniżej wyrostka rylcowatego kości promieniowej zawraca ona na stro¬nę grzbietową ręki i przebiega przez dołek promieniowy (tabakierkę anatomiczną). Następnie przechodzi pod ścięgnem odwodziciela długiego kciuka i prostownika krót¬kiego kciuka. Na grzbiecie ręki biegnie ona na kości czworobocznej większej i wcho¬dząc do I przestrzeni międzykostnej, krzyżuje od tyłu ścięgno prostownika długiego kciuka. Ostatecznie po przejściu pomiędzy głowami mięśnia międzykostnego grzbie¬towego I, kończy się w łuku dłoniowym głębokim (arcus palmaris profundus).
Gałęzie:
• Tętnica wsteczna promieniowa (arteria recurrens radialis).
• Gałęzie mięśniowe (rami musculares).
• Gałąź dłoniowa nadgarstka (ramus carpeus palmaris).
• Gałąź dłoniowa powierzchowna (ramus palmaris superficialis).
• Gałąź grzbietowa nadgarstka (ramus carpeus dorsalis).
• Tętnica grzbietowa śródręcza I (arteria metacarpea dorsalis