Prawo zobowiązań - Odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych

Odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych
1. Zachodzi wówczas, gdy wyrządzenie szkody nie pozostaje w związku z jakimkolwiek istniejącym stosunkiem zobowiązaniowym, lecz jest samoistnym źródłem powstania stosunku obligacyjnego - Odpowiedzialność ta jest przeciwstawiana odpowiedzialności kontraktowej. Odpowiedzialność ma w zasadzie charakter negatywny, bo szkoda jest wyrządzona w dobrach prawnie chronionych poza jakimkolwiek stosunkiem zobowiązaniowym. Tam gdzie szkoda prawnie chronionych dóbr dochodzi i istnieje szkoda, to wówczas jest odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych.
2. Świadczenie polegające na naprawieniu szkody wynikłej z czynu niedozwolonego jest świadczeniem pierwotnym – bo tak uznaje ustawodawca i przyjmuje, że jeśli w pewnych okolicznościach szkoda jest wyrządzona to trzeba obciążyć odpowiedzialność dany podmiot. W reżimie kontraktowym świadczenie jest wtórne, bo dochodzi wówczas, gdy odpowiedzialny nie wywiązał się z umowy
3. Obowiązek wskazania osoby ponoszącej odpowiedzialność obciąża zasadniczo wierzyciela – oprócz zasady domniemania winy i zasady ryzyka obowiązują inne zasady i stąd prawo jest modyfikowane różnie kształtując przesłanki odpowiedzialności
Odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych nie opiera się na zasadzie winy.

Czyn niedozwolony
• Czyn niedozwolony – działanie ludzkie zawinione i zabronione, a także inne różnorodne sytuacje, w których fakt wyrządzenia szkody jest samoistnym źródłem zobowiązania, ilekroć ustawa łączy z nim obowiązek naprawienia szkody, nakładając go na oznaczony podmiot
• Delikt – Działanie ludzkie, zawinione
• Czyn karalny – odnosi się tylko do czynu człowieka sprzecznego z porządkiem prawnym i zagrożonego sankcją karną. Nie każde przestępstwo jest czynem niedozwolonym i rodzi odpowiedzialność cywilną (np. usiłowanie)

Zasady odpowiedzialności deliktowej
Zasada winy – w ujęciu pozytywnym, zawinione działanie sprawcy szkody zobowiązuje do naprawienia szkody, natomiast w ujęciu negatywnym, oznacza, że bez winy nie ma odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę (art. 415). Wg tej zasady osoba musi być winna działania, które wyrządziło szkodę a między działaniem a szkodą istnieje związek przyczynowy.
Zasada ryzyka – wina nie stanowi koniecznej przesłanki odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. Jest to myląca zasada, np. w sytuacji gdy odpowiedzialność za czyny podwładnego ponosi przełożony. Winnym szkody jest podwładny gdyż występuje zasada winy, ale na zasadzie ryzyka odpowiedzialność ponosi przełożony a nie podwładny, który jest winny. Przełożony nie musi być winny. Przyczyną tej odpowiedzialności jest konieczność wzięcia w obronę podmiotu słabszego czy poszkodowanego. Trudno w sytuacji obowiązywania zasady winy pociągnąć do odpowiedzialności anonimowych pracowników przedsiębiorstwa. Jest to zwrot ku obiektywizacji odpowiedzialności cywilnej czyli jeśli wystąpi obiektywne zdarzenie będące przyczyną szkody to rodzi ono odpowiedzialność bez względu czy to zdarzenie było zawinione, karane czy nie. Przykładem odpowiedzialności ryzyka jest też odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkty niebezpieczne. Zakres stosowania tej zasady jest coraz większy
Zasada słuszności – obejmuje przypadki, w których zasady współżycia społecznego wymagają przyznania poszkodowanemu całkowitego lub częściowego naprawienia szkody, mimo braku pozostałych przesłanek odpowiedzialności. Występuje tylko przy odpowiedzialności deliktowej. Ustawodawca karze wziąć w obronę każdą osobę poszkodowaną nawet jeśli nie ma przesłanek odpowiedzialności. W Polskim systemie są tylko 3 przypadki stosowanie tej zasady np. szczepienie przeciwko chorobie dało przeciwny skutek.
Odpowiedzialność absolutna – przypadki obciążenia odpowiedzialnością za powstałą szkodę oznaczonego podmiotu, bez możliwości uwolnienia się od odpowiedzialności. Jest to najnowsza koncepcja odpowiedzialności bo z wieku XX. Powinno się przyjąć, że taka odpowiedzialność występuje, kiedy szkodę wyrządzono na większa skalę np. wprowadzenie leku w Polsce jest obramowane odpowiedzialnością ryzyka a w Beneluksie odpowiedzialnością absolutną. Różnica między zasadą ryzyka a odpowiedzialnością absolutną jest taka, że przy zasadzie ryzyka jest przesłanka egzomeracyjna (wyłączająca). W przypadku odpowiedzialności absolutnej ustawodawca w drodze ustawy wskazuje przypadki, kiedy odpowiedzialność absolutna nie występuje. Przykładowo odpowiedzialność za szkodę wyrządzona właścicielowi gruntu z uwagi na jego wkroczenie, wyrządzenie szkody przez dzika, daniela lub sarnę

Zasada winy
• Zasada naczelna (art. 415)
• Czyn sprawcy szkody musi wskazywać pewne znamiona odnoszące się do strony przedmiotowej (niewłaściwość postępowania, bezprawność czynu) i podmiotowej (wina w znaczeniu subiektywnym)
• Wina – naganna decyzja człowieka odnosząca się do podjętego przez niego bezprawnego czynu

Okoliczności wyłączające bezprawność
• Działanie w ramach obrony koniecznej (art. 423 k.c.)
• Działanie w stanie wyższej konieczności (art. 424 k.c.)
• Dozwolona samopomoc (art. 432 k.c.) np. zatrzymanie psa wyrządzającego szkodę
• Zgoda pokrzywdzonego np. wejście boksera na ring.
• Wykonywanie praw podmiotowych – np. prawo karcenia dzieci

Domniemanie winy
Ten typ odpowiedzialności charakteryzuje przerzucenie ciężaru dowodu. Ustawa wskazuje, że ilekroć szkoda zostanie wyrządzona w okolicznościach opisanych w hipotezie normy prawnej, to za tę szkodę ponosi odpowiedzialność wskazany podmiot, chyba że przeprowadzi udaną ekskulpację. W reżimie odpowiedzialności deliktowej tego typu odpowiedzialność występuje w 3 przypadkach:
• art. 427 – wina w nadzorze. Dotyczy szkód wyrządzonych przez osoby poddane nadzorowi.
• art. 429 – wina w wyborze, w sytuacji gdy ktoś wybiera osobę wykonującą za niego działanie
• art. 431 §1 – szkoda wyrządzona przez zwierzęta



Zasada ryzyka
Odpowiedzialność podmiotu wskazanego w przepisie, niezależnie czy jego zachowanie nosi znamiona winy. Oznaczony podmiot może zwolnić się od odpowiedzialności jeśli przeprowadzi udaną egzonerację przez wykazanie jednej z okoliczności egzoneracyjnych, zwalniających od odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, taksatywnie wskazanej w przepisie kreującym ten typ odpowiedzialność. Występuje w reżimie deliktowym w przypadkach:
• Art. 417
• Art. 430
• Art. 433
• Art. 434
• Art. 435
• Art. 436
• Art. 4491

Zasada słuszności
Występuje tylko w reżimie odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych w następujących przypadkach:
• Art. 4172 – odpowiedzialność Skarbu Państwa i jednostki samorządu terytorialnego np. za szczepienie
• Art. 428 – gdy zobowiązany do nadzoru przeprowadzi udaną ekskulpację
• Art. 431 – udana ekskulpacja osób hodujących zwierzęta
W tych przypadkach odpowiedzialność jest wtedy, gdy zasady współżycia społecznego uzasadniają taką odpowiedzialność.

Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta
• Zwierzę wyrządzające szkodę jest narzędziem w ręku człowieka (art. 415)
• Zwierzę chowane (zwierzęta hodowlane) lub którym człowiek się posługuje (dzikie) wyrządza szkodę z własnego popędu (art. 431 §1)
• Chowający lub posługujący się zwierzęciem wyrządzającym szkodę przeprowadza udaną ekskulpację (art. 431 §2)
• Zwierzę wyrządzające szkodę jest produktem (art. 4491)
• Szkodę w plonach lub uprawach wyrządza dzik, daniel, jeleń, łoś lub sarna (ustawa z 13 października 1995 r. – prawo łowieckie) – odpowiedzialność absolutna. Chyba, że plony nie zostaną sprzątnięte na czas z winy rolnika i jeśli wysokość szkody w plonach i uprawach nie przekracza 10% uprawy.
• Szkodę wyrządza zwierzę objęte ochroną gatunkową (żubr, niedźwiedź, bóbr – ustawa 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody) – odpowiedzialność absolutna