Prawo Zobowiązań-zarys

1. Pojęcie zobowiązania

Zobowiązanie – stosunek prawny, w którym jedna osoba (wierzyciel) może żądać świadczenia od drugiej strony (dłużnik), która zobowiązana jest to świadczenie spełnić. Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym, więzią o charakterze prawnym, którą należy odróżnić od innych więzi o charakterze społecznym.

Wyróżnia się trzy elementy:
- podmioty (osoby), między którymi stosunek istnieje
- przedmiot
- treść stosunku prawnego

Podmiotem uprawnionym jest wierzyciel, zobowiązanym jest dłużnik. Przedmiotem zobowiązania jest świadczenie, tj. określone zachowanie dłużnika, którego realizacji może domagać się wierzyciel. Treść zobowiązania stanowią uprawnienia wierzyciela i obowiązki dłużnika. Osobami uczestniczącymi w zobowiązaniu jest w zasadzie wierzyciel i dłużnik, istnieją jednak modele komplikujące klasyczny – najprostszy model:
a) umowa na korzyść osoby trzeciej, umowa o świadczenie przez osobę trzecią, wzięcie obowiązku spełnienia świadczenia przez dłużnika przez osobę trzecią
b) wielość wierzycieli i dłużników  odróżnienie pojęcia podmiotów i stron, w tym schemacie są nadal dwie strony, lecz więcej podmiotów
c) wielostronne stosunki zobowiązaniowe (np. umowa spółki cywilnej)
d) gdy jedna osoba występuje w roli zarówno wierzyciela jak i dłużnika (w zobowiązaniach wzajemnych)

Konkretyzacja roli osoby następuje w momencie zawiązania stosunku zobowiązaniowego, lecz są wyjątki, gdy taka konkretyzacja dokonuje się później: przyrzeczenie publiczne, wystawienie dokumentu na okaziciela. Dłużnik jednak musi być oznaczony w chwili zawiązania z obowiązania, treść stosunku lub przepis mówi o tym w jaki sposób ma być oznaczony. Zjawiskiem codziennym w obrocie jest posługiwanie się przez strony w stosunku zobowiązaniowym innymi osobami.

Przedmiotem jest świadczenie. Nie musi mieć ono wartości majątkowej, wystarczy by spełniało jakiś godny ochrony interes prawny. Należy rozróżnić świadczenie (określone zachowanie dłużnika i polegające na zadośćuczynieniu godnemu ochrony interesowi wierzyciela, polega z reguły na działaniu lub zaniechaniu) od przedmiotu świadczenia (np. rzeczy) co do której realizowane jest świadczenie, do którego świadczenie się odnosi.

Treścią zobowiązania są zawsze uprawnienia wierzyciela i odpowiadające im obowiązki dłużnika.

Celem zobowiązania jest przede wszystkim zapewnienie sprawnej wymiany ekonomicznej, dóbr i usług. Istnieją wszak inne cele, w których chodzi o zaspokojenie interesów jednej tylko strony (obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym)

2. Uprawnienia wierzyciela – obowiązki dłużnika

Stosunki zobowiązaniowe należą do kategorii stosunków cywilnoprawnych, stwarzających między ich uczestnikami więzi o charakterze względnym – inter partes. W przeciwieństwie do skuteczności bezwzględnej erga omnes. Nie oznacza to, że nie występują elementy wzmacniające ochronę wierzytelności, skierowane przeciwko osobie stojącej poza stosunkiem zobowiązaniowym. Są to następujące instytucje:
- art. 59 KC – w przeciągu roku od zawarcia umowy, gdy strony zawierające umowę wiedziały o roszczeniu osoby trzeciej lub gdy umowa była nieodpłatna to osoba trzecia może żądać uznania umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie jej roszczeniom, za bezskuteczną w stosunku do niej
- art. 527 KC – actio Pauliana – gdy działa się na szkodę wierzyciela dokonując umowy umniejszającej majątek dłużnika, w skutek czego staje się on niewypłacalny albo powiększa on stopień swojej niewypłacalności to wierzyciel może wnieść roszczenie o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną w stosunku do niego. Dłużnik musi działać świadomie co do pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy należytej staranności mogła się tego dowiedzieć
- art. 415 i następne KC – odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych
- instytucje prawa rzeczowego (wpis do księgi wieczystej, instytucja posiadania)
Z uprawnieniami względnymi łączy się z reguły zachowanie dłużnika w sposób „czynny”, podczas gdy w więzi skutecznej erga omnes jest to zachowanie bierne, powstrzymywanie się.

Spojrzenie na stosunek zobowiązaniowy od strony wierzyciela pozwala postrzegać wierzytelność jako prawo podmiotowe, w którym może się mieścić jedno lub kilka uprawnień. Może on żądać realizacji konkretnego zachowania się (roszczenie). Uprawnienia wierzyciela dzielimy na główne i uboczne. Główne to: uprawnienia do uzyskania świadczenia lub odszkodowania zamiast lub oprócz świadczenia. Uboczne mają charakter pomocniczy, uzupełniający wobec uprawnień zasadniczych, przygotowują uzyskanie świadczenia, ułatwiają ich realizację (np. uprawnienie do uzyskania od dłużnika wiadomości o przedmiocie świadczenia). Istnienie uprawnień pomocniczych jest uzależnione od uprawnienia głównego.

Przymusowa realizacja uprawnień wierzyciela może odbyć się na drodze sądowej (lub przed innymi organami do tego powołanymi). Środkiem przymusu jest w szczególności egzekucja sądowa. Wyjątkowo dopuszcza się samopomoc (instytucja wykonania zastępczego, samopomoc sensu stricto przy zobowiązaniach ex delicto).

Uprawnieniom wierzyciela odpowiadają obowiązki dłużnika, zespół tych obowiązków składa się na treść długu. Doktryna nie zna odpowiednika „prawa podmiotowego” wierzyciela dla dłużnika. Wyróżnienie to mogłoby być pomocne przy realizacji uprawnień wierzyciela. To samo tyczy się uprawnień ubocznych i głównych.

3. Odpowiedzialność dłużnika a dług

Dług (obowiązek określonego zachowania się, wyraz pewnej powinności) vs. Odpowiedzialność (możliwość przymusowego wyegzekwowania określonego zachowania się). Pojęcia te są rozłączne, choć blisko ze sobą związane. Najczęstszą sytuacją jest taka gdy dług istnieje i istnieje też odpowiedzialność za ten dług. Są jednak takie sytuacje:
- gdy istnieje dług i nie ma odpowiedzialności  zobowiązania niezupełne
- gdy istnieje odpowiedzialność bez długu  odpowiedzialność za cudzy dług, gdy ta osoba sama nie jest dłużnikiem)

W  odpowiedzialność + dług – D
 odpowiedzialność O3 (bez długu)

Rodzaje odpowiedzialności:
- odpowiedzialność osobista (dłużnik odpowiada za dług całym swoim majątkiem, zarówno obecnym jak i przyszłym, majątek – ogół aktywów majątkowych)
- odpowiedzialność rzeczowa (dłużnik odpowiada z konkretnych składników majątkowych wydzielonych z jego majątku – nie należy ona do prawa zobowiązań – zachodzi wtedy gdy mówi o tym treść czynności prawnej lub przepis – skuteczna bezwzględnie – istnieją konkretne instytucje: hipoteka, zastaw, przewłaszczenie na zabezpieczenie)

Porównanie:
- odpowiedzialność osobista jest odpowiedzialnością o szerszej skali
- odpowiedzialność osobista daje mniejszą pewność zaspokojenia roszczeń uprawnionego, gdyż zależna jest od stanu majątkowego dłużnika
- odpowiedzialność osobista nie uznaje w zasadzie przywilejów na korzyść jednych wierzycieli przeciwko innym

4. Zobowiązania niezupełne

Zobowiązanie niezupełne (łać. obligationes naturales), inaczej naturalne to takie zobowiązanie, któremu ustawodawca odmawia pełnej skuteczności przez pozbawienie wierzyciela możności przymusowego dochodzenia świadczenia. Posiadają one dwie cechy charakterystyczne:

- niezaskarżalność
- przyznanie mocy prawnej spełnieniu tego zobowiązania przez dłużnika, co oznacza, że wierzyciel może zatrzymać uzyskane świadczenie w swoim majątki u nie ma obowiązku jego zwrotu jako nienależnego.

Ze względu na różne przyczyny istnienia w nowoczesnym prawie cywilnym zobowiązań naturalnych, nie można wyprowadzić generalnej reguły jakie skutki zobowiązań zupełnych towarzyszą lub odpadają zobowiązaniom niezupełnym. W szczególności chodzi o kompensację, exceptio, możliwość wznowienia zobowiązania i inne.

W KC do zobowiązań naturalnych należą:
- takie, w których roszczenie wierzyciela uległo przedawnieniu
- zobowiązania pochodzące z gry lub zakładu, poza tymi zatwierdzonymi przez państwo
- zobowiązania, w których obowiązek świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego

We wszystkich tych przypadkach dobrowolne spełnienie świadczenia przez dłużnika uznane jest za ważne wypełnienie ciążącego na nim obowiązku i nie podlega zwrotowi, nawet jeśli dłużnik spełnił świadczenie w błędnym mniemaniu, że wykonuje zobowiązanie zupełne.

5. Ogólne uwagi o świadczeniu

Świadczenie jest przedmiotem stosunku zobowiązaniowego. Jest to zachowanie się dłużnika zgodnie z treścią zobowiązania i polegające na zadośćuczynieniu godnemu ochrony interesowi wierzyciela. Interes ten najczęściej ma wartość majątkową. Świadczenie wynika:

- z ustawy
- z czynności prawnych
- z elementów korygujących

Świadczenie według prawa rzymskiego polega na:
- dare (przeniesienie własności)
- facere (każde czynienie inne niż dare)
- non facere (zaprzestanie)
- pati (znoszenie)

Czachórski wyróżnia tylko działanie i zaniechanie

Podział doktrynalny zaadoptowany z literatury francuskiej, użyteczny z praktycznego punktu widzenia:
- wynikające ze zobowiązań rezultatu (obowiązek osiągnięcia określonego celu np. z umowy odzieło)
- wynikające ze zobowiązania starannego działania (obowiązek starania się przy osiąganiu celu np. zlecenie)

Oznaczenie świadczenia – wierzyciel musi wiedzieć czego może domagać się od dłużnika, a dłużnik jak się zachować wobec wierzyciela. Oznaczenie musi zajść w momencie zawarcia zobowiązania, świadczenie może też być oznaczone później, jeśli w momencie zawarcia zobowiązania wskaże się sposób oznaczenia świadczenia w przyszłości.

Świadczenie musi być możliwe do spełnienia (impossibilium nulla obligatio est). Nauka i praktyka określa granice możliwości spełnienia świadczenia. Wyróżnia się:
- niemożliwość pierwotną (gdy od samego początku nie jest możliwe do spełnienia to zobowiązanie w ogóle nie powstaje)
- niemożliwość następcza (gdy świadczenie staje się niemożliwe do spełnienia już po powstaniu zobowiązania, samo zobowiązanie jest ważne może ono wygasnąć lub być utrzymane w mocy, dłużnik będzie obowiązany do dania odszkodowania w miejsce świadczenia)

Pojęcie niemożliwości świadczenia według doktryny jest stanem niemożliwości obiektywnej, a więc odnoszącej się do wszystkich, a nie tylko do oznaczonego dłużnika. Stan subiektywnej niemożliwości świadczenia bywa określany terminem „niemożność” i jest eliminowany z zakresu kategorii „niemożliwości świadczenia”. Możliwe są jednak wyjątki kiedy traktujemy niemożność na równi z niemożliwością.

Niemożliwość świadczenia może mieć charakter zarówno faktyczny jak i prawny, istotnym jest by miała charakter trwały, niemożliwość powinna być nieprzemijająca. Strona, która w chwili zawarcia umowy wiedziała o niemożliwości świadczenia, a drugiej strony z błędu nie wyprowadziła, obowiązana jest do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o niemożliwości świadczenia.

6. Rodzaje świadczeń

Kryterium czasu:
- jednorazowe (jednorazowe zachowanie się dłużnika, nawet jeśli składa się z kilku czynności faktycznych)  umowa o dzieło, może być spełniane w ratach
- ciągłe (spełnienie świadczenia wymaga jakiegoś zachowania się dłużnika przez pewien przeciąg czasu i gdy nie może być ono wykonane jednorazowo)  przechowanie
- okresowe (w ramach jednego stosunku dłużnik ma spełnić wiele świadczeń jednorazowych, których przedmiotem są pieniądze lub rzeczy oznaczone rodzajowo, a które mogą nie składać się na całość z góry określoną, istotne jest powtarzanie się kolejnych świadczeń w regularnych odstępach czasu)  opłata czynszu

Kryterium właściwości przedmiotu:
- podzielne (gdy może być spełnione częściowo bez zmiany przedmiotu lub wartości)  tam gdzie pieniądze lub rzeczy oznaczone rodzajowo
- niepodzielne  wynajęcie rzeczy oznaczonej co do tożsamości

Kryterium odniesienia do przedmiotu:
- oznaczone indywidualnie (gdy przedmiotem świadczenia jest rzecz oznaczona co do tożsamości, według przymiotów jej tylko właściwych)
- oznaczone rodzajowo (gdy przedmiotem jest rzecz oznaczona co do gatunku)  w takim zobowiązaniu dłużnik ma znacznie większą swobodę, może zaciągnąć zobowiązanie co do rzeczy która nie jest w jego dyspozycji, ale którą może nabyć lub wyprodukować później. Świadczenie rodzajowe można spełnić tylko przez świadczenie rzeczy konkretnej. Przedmiotem in obligatione jest gatunek, a in solutione – rzecz konkretna spośród rzeczy tego gatunku. Rzecz konkretna, która jest świadczona powinna być „średniej jakości”.

Zniszczenie rzeczy a spełnienie świadczenia:
- indywidualnie – niemożliwość świadczenia, ryzyko ponosi wierzyciel, ewentualnie odszkodowanie
- rodzajowo – „gatunek nie ginie”, lecz gdy jest już skonkretyzowany to następuje przeniesienie ryzyka zniszczenia rzeczy z dłużnika na wierzyciela

Zachowanie należytej staranności:
- indywidualnie – odpowiedzialność dłużnika
- rodzajowo – odpowiedzialność zachowania należytej staranności wyłania się z momentem konkretyzacji świadczenia.

7. Świadczenia pieniężne

Rodzaje:
- sensu stricto (podstawowe według treści stosunku prawnego w zobowiązaniach pieniężnych)
- zastępcze i w zobowiązaniach niepieniężnych

Pieniądz – nie jest ani rzeczą oznaczoną indywidualnie, ani co do gatunku. Jest to określona wartość ekonomiczna pod postacią środka płatniczego, któremu państwo nadaje moc umarzania zobowiązań pieniężnych (pieniądz w znaczeniu ściślejszym). Jest to pieniądz gotówkowy. W Polsce pieniądzem w są bilety bankowe i monety NBP.

Wartość pieniądza:
- nominalna (imienna) – nadawana przez państwo, wyrażona w napisie lub znaku, wynika z przepisów prawa
- wewnętrzna (materialna)
- kursowa (w odniesieniu do innych walut)
- wartość nabywcza – określona przez rynek, wartość nabywcza w stosunku do innych dóbr i towarów

Zasada walutowości – Zobowiązania pieniężne na obszarze RP mogą być wyrażone tylko w pieniądzu polskim z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie.

Zasada nominalizmu – Jeśli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Sumy nominalnej – niezależnej od realnej wartości nabywczej pieniądza, może to prowadzić do pokrzywdzenia zarówno wierzyciela jak i dłużnika, zależnie od wzrostu lub spadku wartości nabywczej.

Zasada waloryzacji – przeciwieństwo zasady nominalizmu, polega na ustaleniu zniżki lub dopłaty do sumy nominalnej. Uregulowania w KC:
- umowna klauzula waloryzacyjna (strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika płatności – złoto, srebro, drogie kamienie, zboże, waluty obce)
- sądowa waloryzacja świadczeń pieniężnych (w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd po rozważeniu interesów stron może, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone wcześniejszym orzeczeniem lub umową)  można jej dokonywać wielokrotnie, tylko gdy wartość nabywcza pieniądza zmieni się w sposób istotny i gdy odpowiada to zasadom współżycia społecznego
- wyłączenie możliwości żądania waloryzacji sądowej wobec podmiotów prowadzących przedsiębiorstwo, gdy świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa  krytykowana, ze względu na praktyczną potrzebę!!!
- umowne klauzule waloryzacyjne i waloryzacja sądowa nie mogą prowadzić do zmiany cen i innych świadczeń pieniężnych wynikających z ustaw szczególnych o charakterze bezwzględnie obowiązującym

8. Odsetki

Odsetki – wynagrodzenie za korzystanie z pieniędzy lub innych rzeczy oznaczonych rodzajowo, obliczane wedle stopy procentowej. Mają one charakter uboczny i pobierane są periodycznie. Ustawa wymaga szczególnego tytułu w postaci:
- ustawy
- czynności prawnej
- orzeczenia sądowego
- decyzji organu właściwego

Wysokość odsetek jest określona przez źródło, z którego wywodzi się tytuł do ich pobierania, W braku takiego określenia należą się wierzycielowi odsetki ustawowe określane rozporządzeniem Rady Ministrów na podstawie przesłanek ekonomicznych. Ustawa nie przewiduje górnego pułapu odsetek, wynikają one z gry rynkowej. Wprowadzony jest ustawowy zakaz umawiania się z góry na zapłatę odsetek od zaległych odsetek – anatocyzm.

Powyższy zakaz nie obejmuje przypadku gdy zaległość w zapłacie odsetek już powstała lub gdy wytoczono o nie powództwo.

Termin płatności określany jest przez źródło, z którego wywodzi się tytuł do ich pobierania. W braku takiego określenia dłużnik winien płacić odsetki co roku z dołu, a gdy należność główna była mu oddana na czas krótszy, wraz z zapłatą tej należności. Należność z tytułu odsetek przedawnia się z upływem 3 lat.

9. Szkoda

Szkoda – uszczerbek jakiego doznaje poszkodowany we wszelkiego rodzaju dobrach przez prawo chronionych (życie, zdrowie, wolność, cześć, majątek itd.). Chodzi więc zarówno o uszczerbek majątkowy, jak i niemajątkowy. W polskiej doktrynie pojęcie szkody odnosi się raczej do uszczerbku majątkowego. Dla niemajątkowego uszczerbku rezerwuje się pojęcie „krzywda” i „zadośćuczynienie”.

Trzy główne grupy przypadków, w których przedmiotem świadczenia jest odszkodowanie:
- z czynów niedozwolonych (gdy szkoda powstaje niezależnie od istniejącego uprzednio między stronami stosunku prawnego i rodzi nowy stosunek zobowiązaniowy)
- przypadki szkody kontraktowej (niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika)
- w drodze umowy (zobowiązuje się wobec kontrahenta do świadczenia odszkodowawczego z tytułu szkody, którą temu kontrahentowi wyrządzi on sam, osoba trzecia lub zajście jakiegoś zdarzenia – umowy gwarancyjne i ubezpieczenia)
- inne sytuacje

Funkcje odszkodowania:
- przewaga funkcji kompensacyjnej
- funkcja prewencyjno-wychowawcza
- funkcja represyjna (istnieją pewne elementy ale odrzucana przez nowoczesne ustawodawstwo)

Rozróżnienie szkody:
a) szkoda na mieniu (odnosi się do uszczerbku dotyczącego majątku poszkodowanego) vs. szkoda na osobie (bezpośrednio dotyczy osoby poszkodowanego, jest konsekwencją naruszenia jego dóbr osobistych, zdrowia, czci, integralności cielesnej)
b) w świetle przepisów KC:
- damnum emergens (straty które poszkodowany poniósł)
- lucrum cessans (utrata korzyści jakie mógłby poszkodowany osiągnąć)

Ustalenie wysokości szkody:
- ustalenie uszczerbku majątkowego za pomocą sposobu dyferencyjnego (różnicowego)
- chwila decydująca o wysokości szkody (art. 363 par 2 – rozwiązanie ustalające wysokość szkody w momencie ustalania odszkodowania przez organ właściwy)  najwłaściwsze jest ustalenie wysokości szkody w chwili jej ujawnienia się
- miernik wartości (wartość rynkowa, wartość pretium singulare – ze względu na szczególny sposób użycia, wartość z upodobania – emocjonalny – KC uznaje raczej tylko wartość rynkową, choć trwają spory w doktrynie ;)

Ustalenie wysokości odszkodowania:
- związek przyczynowy
- wola stron (strony mogą ograniczyć wysokość odszkodowania oraz umawiać się za jakie szkody dłużnik ponosi odpowiedzialność)
- przepisy ustawy (za jaką szkodę się odpowiada i czy szkoda ma być pełną kompensacją)
- ius moderandii przyznawana organowi orzekającemu o obowiązku naprawienia szkody, art. 440 KC – W stosunkach między dwiema osobami fizycznymi istnieje możliwość ograniczenia zakresu obowiązku naprawienia szkody jeżeli wymagają takiego ograniczenia zasady współżycia społecznego ze względu na stan majątkowy poszkodowanego i osoby odpowiedzialnej za szkodę)

Naprawienie szkody powinno nastąpić, według wyboru poszkodowanego:
- przez przywrócenie stanu poprzedniego
- przez rekompensatę; jeśli przywrócenie jest niemożliwe, pociągałoby za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty to roszczenie ogranicza się do świadczenia w pieniądzu. Rekompensata może być pieniężna i naturalna.

10. Zwrot nakładów i wydatków

Nakład – dobrowolne użycie własnych przedmiotów majątkowych lub środków w interesie drugiej strony lub na jej rzecz. KC mówi o nakładach koniecznych i innych nakładach. Nakłady konieczne są podejmowane na utrzymanie jakiejś rzeczy i można je określić jako niezbędne do utrzymania stanu danej rzeczy lub też dla normalnego korzystania. Drugie podejmowane są w celu zwiększenia wartości (użyteczne) lub osiągnięcia celów ubocznych (zbytkowne).

Obowiązek zwrotu najczęściej dotyczy nakładów koniecznych, już rzadziej użytecznych. Zwrot ten może polegać albo na ich restytucji w naturze, albo na wydaniu wartości. Brak tutaj reguły ogólnej. Gdy nakład polega na zaciągnięciu zobowiązania wobec osoby trzeciej, zwrot może polegać na zaspokojeniu tej osoby albo na przejęciu długu dotychczasowego dłużnika. Niekiedy nie ma obowiązku zwrotu nakładów, strona, która je zainwestowała, jest uprawniona do ich zabrania – ius tollendi.

11. Świadczenia w zobowiązaniach przemiennych

Zobowiązania przemienne to zobowiązania, których wykonanie może nastąpić przez spełnienie jednego z dwóch lub kilku świadczeń, zależnie od wyboru osoby do tego uprawnionej. Uprawnionym do dokonania takiego wyboru może być zarówno dłużnik, jak i wierzyciel, a także osoba trzecia. Wyboru dokonuje się przez złożenie stosownego oświadczenia woli drugiej stronie. Gdy robi to osoba trzecia, to wobec obydwu stron zobowiązania. Świadczenie muszą być określane jako różne, różnice mogą dotyczyć, charakteru, przedmiotu, jak i sposobu wykonania świadczenia. Jeżeli strona uprawniona do wyboru świadczenia nie dokona tego wyboru, druga strona może wyznaczyć jej w tym celu odpowiedni termin, po jego upływie uprawnienie przechodzi na drugą stronę.

Upoważnienie przemienne – uprawnienie dłużnika do jednostronnego zwolnienia się z długu przez wykonanie innego świadczenia niż świadczenie główne. Przedmiot świadczenia jest od początku jeden, wierzyciel nie może domagać się od dłużnika niczego innego niż świadczenie główne tak jak w zobowiązaniach przemiennych. Upoważnienie to może przysługiwać także wierzycielowi, gdy w razie zajścia okoliczności przewidzianych ustawowo lub umownie, będzie mógł żądać innego świadczenia niż to, które mu się należy.

12. Zobowiązania podzielne i niepodzielne a wielość dłużników i wierzycieli

Świadczenie jest podzielne, jeżeli może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości – czyli dotyczy to właściwości fizycznych jak i wartości ekonomicznej.

Ogólna reguła jest następująca: Jeżeli jest kilku dłużników albo kilku wierzycieli, a świadczenie jest podzielne, zarówno dług, jak i wierzytelność dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest dłużników albo wierzycieli. Części te są równe, jeżeli z okoliczności nie wynika nic innego.

Gdy zobowiązanie jest niepodzielne to mogą nastąpić następujące sytuacje:
a) kilku współdużników zobowiązanych do świadczenia niepodzielnego
b) kilku współwierzycieli uprawnionych do otrzymania świadczenia niepodzielnego

ad a) odpowiadają tacy dłużnicy w taki sposób jak odpowiadają dłużnicy solidarni, nie są oni dłużnikami solidarnymi, mają tylko analogiczne obowiązki, każdy z dłużników odpowiada za całość długu, wierzyciel może żądać całości świadczenia od wszystkich łącznie, od niektórych z nich lub od każdego z osobna.

W zobowiązaniach wzajemnych jeśli nie ma odmiennej umowy dłużnicy są odpowiedzialni za spełnienie świadczenia solidarnie, jeśli wzajemne świadczenie wierzyciela jest niepodzielne.

Regres – analogicznie jak w zobowiązaniach solidarnych

ad b) każdy z wierzycieli może żądać spełnienia całego świadczenia, jednakże w razie sprzeciwu chociażby jednego z wierzycieli dłużnik obowiązany jest świadczyć wszystkim wierzycielom łącznie albo złożyć przedmiot do depozytu sądowego. Jeżeli jeden z wierzycieli uprawnionych zwolni dłużnika z takiego obowiązku to nie ma to skutku względem pozostałych wierzycieli. Natomiast zwłoka dłużnika i przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia względem jednego z wierzycieli rozciąga się także na pozostałych.

Regres – analogicznie jak wierzyciele solidarni

13. Zobowiązania solidarne

Przymiot solidarności jest niezależny od podzielnego lub niepodzielnego charakteru świadczenia. Wyróżniamy solidarność bierną i czynną.

Solidarność dłużników (bierna) – kilku dłużników może być zobowiązanych w ten sposób, że wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych. Wszyscy dłużnicy są zobowiązani aż do zupełnego zaspokojenia wierzyciela.

Solidarność wierzycieli (czynna) – kilku wierzycieli może być uprawnionych w ten sposób, że dłużnik może spełnić całe świadczenie do rąk jednego z nich, a przez zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli dług wygasa względem wszystkich. Można spełnić to świadczenie według wyboru dłużnika, do rąk któregokolwiek z wierzycieli solidarnych do czasu wytoczenia przez jednego z nich powództwa, wtedy należy spełnić świadczenie do jego rąk.

Szczególny tytuł jest wymagany do przyjęcia solidarności. Może to wynikać z:
- ustawy – gdy przewidują, że dane zobowiązanie jest solidarne (np. czyny niedozwolone)
- gdy dorozumiewa się solidarność w braku odmiennych zastrzeżeń umownych (np. 370 KC – zaciągnięcie zobowiązania dotyczącego wspólnego mienia)
- umowy stron

Zakres więzi wspólnej wynikającej z solidarności dłużników:
- działania i zaniechania jednego z dłużników solidarnych nie mogą szkodzić współdłużnikom
- przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia w stosunku do jednego z dłużników solidarnych nie ma skutku względem współdłużników
- zwolnienie z długu lub zrzeczenie się solidarności przez wierzyciela względem jednego z dłużników nie rozciąga się na pozostałych
- odnowienie dokonane między wierzycielem a jednym z dłużników zwalnia współdłużników, chyba, że wierzyciel zastrzegł zachowanie przeciwko nim swoich praw
- zwłoka wierzyciela względem jednego z dłużników solidarnych ma skutek względem pozostałych
- dłużnik solidarny może bronić się zarzutami, które przysługują mu osobiście względem wierzyciela
- dłużnik solidarny może również bronić się zarzutami wspólnymi wszystkim dłużnikom ze względu na sposób powstania lub treść zobowiązania
- wyrok zapadły na korzyść jednego ze współdłużników zwalnia pozostałych, jeśli uwzględnia zarzuty, które są im wspólne

Zakres więzi wspólnej wynikającej z solidarności wierzycieli:
- zwłoka dłużnika, przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia względem jednego z wierzycieli solidarnych ma skutek także względem pozostałych

Regresy [spełnienie świadczenia to spełnienie zewnętrznej więzi obligacyjnej, między stronami istnieją wewnętrzne stosunki i muszą się oni ze sobą rozliczyć]:
- między współdłużnikami – treść istniejącego między współdłużnikami stosunku prawnego rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach dłużnik który spełnił świadczenie może żądać zwrotu od współdłużników. Domniemuje się, iż może on żądać zwrotu w częściach równych. Część przypadająca na dłużnika niewypłacalnego rozkłada się między współdłużników
- między dłużnikami gdy źródłem jest wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym – decydujące znaczenie ma nie stosunek wewnętrzny łączący dłużników, lecz stosunek osób współodpowiedzialnych za szkodę do wyrządzenia szkodę  pogląd Czachórskiego
- między współwierzycielami – treść istniejącego między współwierzycielami stosunku prawnego rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach wierzyciel przyjmujący świadczenie jest odpowiedzialny względem współwierzycieli. Domniemuje się odpowiedzialność w częściach równych

14. Podział źródeł zobowiązań

Obecny podział zdaniem Czachórskiego:

- umowy
- jednostronne czynności prawne (przyrzeczenie publiczne)
- bezpodstawne wzbogacenie
- czyny niedozwolone
- decyzje administracyjne
- inne nie dające się zakwalifikować





15. Decyzja administracyjna jako źródło zobowiązań

W systemie gospodarki nakazowo-rozdzielczej decyzje administracyjne pełniły istotną rolę jako źródła zobowiązań. W gospodarce rynkowej uległo ono znacznej redukcji, lecz nie wyeliminowaniu. Indywidualny akt administracyjny musi jednak mieć wyraźne upoważnienie ustawowe. Powoduje on skutki cywilnoprawne bezpośrednie albo pośrednie, gdy wynikają one z ustawy na podstawie której został wydany.

16. Umowy jako źródło zobowiązań, rodzaje umów.

Umowa jest czynnością prawna co najmniej dwustronną obejmującą zgodny zamiar stron, skierowany na wywołanie powstania, zmiany lub ustania skutków prawnych. Istnieją rozbieżności co do tego czy umowa obejmuje uzgodnienie woli zewnętrznej, czy to uzgodnienie oświadczeń woli stron zawierających umowę. W polskim prawie znalazła wyraz druga z tych koncepcji.

Umowy rozporządzające (przeniesienie, obciążenie, ograniczenie lub zniesienie prawa podmiotowego) vs. zobowiązujące (zobowiązanie do świadczenia) vs. umowy o podwójnym skutku (zobowiązujące do świadczenia w postaci przeniesienia prawa powoduje na mocy 155 KC równoczesne przeniesienie takiego prawa)

Umowy jednostronnie zobowiązujące (darowizna, zrzeczenie się zobowiązania) vs. dwustronnie zobowiązujące (sprzedaż, umowa o dzieło, najem) – w zależności od tego, czy obowiązek świadczenia ciąży na jednej, czy na obydwu stronach.

Umowy wzajemne - to takie umowy w której świadczenie jednej strony jest odpowiednikiem świadczenia strony drugiej. Istnieje tutaj równowaga, ekwiwalentność świadczeń, które się zazębiają. (sprzedaż, dostawa, najem, dzierżawa etc.). Rażące naruszenie równowagi świadczeń może stanowić podstawę do zastosowania przepisów o wyzysku. Przeznaczeniem umów wzajemnych jest doprowadzenie do wymiany świadczeń między stronami. Wyróżnienie to ma znaczenie praktyczne, gdyż w KC znajduje się wiele przepisów szczególnych dotyczących takich umów.

Umowy odpłatne vs. nieodpłatne (darme) – zakres obowiązków dłużnika w tych ostatnich jest z reguły mniejszy niż przy umowach odpłatnych. Umowy nieodpłatne to: darowizna, użyczenie, przechowanie. Podział ten można przeprowadzać według kryteriów obiektywnych lub subiektywnych ze względu na wolę stron.

Umowy konsensualne vs. umowy realne – przeważa przywiązywanie wagi do samego porozumienia stron, umowy realne dochodzą do skutku przez porozumienie stron i wydanie rzeczy są to umowy użyczenia, przechowania, składu, zadatek.

Umowy losowe – umowy, w których według ich treści rozmiar świadczenia, a nawet samo jego istnienie zależą od przypadku. Od tych zawartych pod warunkiem różnią się tym, że warunek dotyczy skutku, natomiast losowość dotyczy świadczenia. Przykłady: umowy gry lub zakładu.

Umowy kauzalne vs. abstrakcyjne – kauza to jakiś wyobrażony stan rzeczy strony, która zawiera umowę. Jest to jakaś przyczyna, element treści czynności prawnej, ze względu na który dokonano czynności. KC stoi na gruncie reguły kauzalności czynności prawnych. Jedyny wyjątek stanowią przepisy o przejęciu długu, wedle ustaw szczególnych jako oderwane traktuje się czynności normowane przez prawo wekslowe i czekowe.

Umowy nazwane, nienazwane, mieszane – umowy nazwane to takie których esentialia negotii są objęte przepisami prawa, gdy treść umowy nie jest przewidziana przez żadną z postaci umów nazwanych, można taką umowę określić jako nienazwaną. Występuje ona wówczas jedynie w stosunku prawnym, który strony tak właśnie ukształtowały. Dopuszczalność stosowania umów nienazwanych wynika z zasady swobody umów. Umowy mieszane wywołują kontrowersje w doktrynie. Są bądź uznawane za złożony wycinek umów nienazwanych, bądź za zbiór różnorodnych umów, w których musi znaleźć się zawsze jakiś element połączenia treści występujących w innych umowach, najczęściej nazwanych.

17. Zasada swobody umów – treść i forma umów

Zasada swobody umów w ogólności:
- pełna swoboda wejścia w stosunek obligacyjny
- pełna swoboda wyboru kontrahenta
- kształtowanie treści umowy przez zawierające je strony tak by odpowiadała ich interesom (normy iuris dispositivi i ius cogens, które ograniczają możliwości kształtowania)
- uwolnienie stron od formalizmu prawnego

Zasada swobody umów w KC:
Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

Trzy ograniczenia:
a) ustawa – zakazy i nakazy zawarte w różnych sferach prawa, od konstytucyjnego, przez karne i administracyjne oraz przepisy iuris cogentis w prawie cywilnym
b) właściwość (natura):
- interpretacja szersza – nakaz respektowania podstawowych cech stosunku obligacyjnego, takich których brak może doprowadzić do podważenia istoty nawiązanej więzi prawnej jak na przykład uniemożliwienie dłużnikowi sądowego dochodzenia wierzytelności.
- interpretacja węższa – takie zniekształcenie umowy typowej, które wykracza poza ramy stosunku umownego, akceptowanego przez dane ustawodawstwo, gdy istnieją logiczne sprzeczności, a jednocześnie nie istnieje podstawa do uznania to za umowę o charakterze mieszanym czy nienazwanym.
WARIANTY INTERPRETACYJNE NIE KONKURUJĄ ZE SOBĄ!
c) zasady współżycia społecznego – pojęcie wywodzące się z okresu powstawania KC, miało ono zastąpić znane kodeksowi pojęcia „zasad dobrej wiary”, „zasad słuszności”. Rozumiało się te pojęcia jako nakaz nieprzekraczania granic uczciwości czy lojalności w prowadzeniu interesów – zasady te należy rozumieć inaczej w odniesieniu do przepisów 353 ze znaczkiem 1 i 5 KC. W pierwszym chodzi o ograniczenie zasady swobody umów, w drugiej chodzi o wykonywanie prawa podmiotowego. Konsekwencją jest fakt, że jeśli umowa nie sprzeciwia się w swojej treści zasadom współżycia społecznego, nie wyklucza możliwości podniesienia zarzutu nadużycia prawa przez stronę w trakcie jej wykonywania.

58 KC wprowadza sankcję nieważności umów sprzecznych z ustawą albo mających na celu jej obejście.

Jeśli z mocy ustawy lub z woli stron nie wynika nic innego, umowa może być zawarta w dowolnej formie, nawet ustnie. Stanowi to wyraz odformalizowania czynności prawnych i stosunków obrotu. Przepisy ustawy wprowadzają wyjątki, kiedy wymagają jakiejś specjalnej formy:
- ad solemnitatem (pod rygorem nieważności)
- ad probationem (w celach dowodowych)
- ad eventum (dla osiągnięcia określonych skutków)
Szczególną formę czynności prawnej strony zawsze mogą zastrzec w umowie, mimo że ustawa takiej formy nie wymaga. Uważa się wówczas, że czynność nie dochodzi do skutku bez zachowania zastrzeżonej formy. Jeśli jednak strony zastrzegły formę pisemną, bez określenia skutków jej niezachowania, poczytuje się w razie wątpliwości, że była ona zastrzeżona do celów dowodowych. Umowa zawarta na piśmie, winna być zmieniana, rozwiązania także na piśmie.

18. Wyzysk

Jedna ze stron, wyzyskując:
- przymusowe położenie
- niedołęstwo
- niedoświadczenie drugiej strony
w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia – nazywamy to wyzyskiem. Rażąca niewspółmierność świadczeń jest jedną z przesłanek.
Druga strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy jest to nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy. Jest to ostateczność, przyjęcie nieważności z mocy prawa mogłoby być niekorzystne czasem dla samego wyzyskanego. Uprawnienia strony pokrzywdzonej wygasają z upływem 2 lat od zawarcia umowy.

19. Wzorce umowne

Wraz z rozwojem masowej produkcji towarowej oraz świadczenia w skali masowej różnego rodzaju usług, upowszechnił się typ umów masowych. Kształtowały się one i upowszechniły poprzez wzorce umów wydawanych przez przedsiębiorstwa, które się nimi posługiwały. Nosiły one różne nazwy: ogólne warunki umów, wzory umów, regulaminy, umowy typowe, taryfy itp.

We wcześniejszym stanie prawnym pewne rodzaje wzorców miały charakter normatywny, obecnie w związku z art. 87 Konstytucji RP nie może być mowy o takim rozwiązaniu. Nie ma znaczenia w jaki sposób określony lub nazwany został wzorzec. Kodeks nie czyni tutaj dystynkcji między ogólnymi warunkami umów, wzorcami czy regulaminami. Zasadniczym celem regulacji KC jest ochrona słabszej strony w obrocie, jakkolwiek przepisy dotyczące wzorców mają charakter uniwersalny i dotyczą wszelkich postaci obrotu, także profesjonalnego.

Kodeks definiuje konsumenta jako osobę fizyczną zawierającą umowę z przedsiębiorcą w celu bezpośrednio nie związanym z działalnością gospodarczą lub zawodową. Powyższa regulacja stanowi inkorporację dyrektyw wspólnotowych.

Zawarcie umowy:
Przepisy dotyczące związania wzorcem mają charakter iuris cogentis. Podstawowym warunkiem skutecznego związania drugiej strony jest dostarczenie jej wzorca umowy przy jej zawieraniu. Od tej zasady jest wyjątek – w razie gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, wiąże on także wtedy, gdy druga strona mogła z łatwością dowiedzieć się o jego treści, co nie dotyczy umów zawieranych z udziałem konsumentów, z wyjątkiem umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego, co należy interpretować wąsko.

Gdy strona posługuje się wzorcem umowy w postaci elektronicznej, powinna udostępnić go drugiej stronie przed zawarciem umowy, w taki sposób, aby można było ten wzorzec przechowywać i odtwarzać w zwykłym toku czynności.

W zobowiązaniach ciągłych wzorzec wydany w czasie trwania takiego stosunku wiąże drugą stronę, jeśli zostały zachowane powyższe przesłanki, a strona nie wypowiedziała umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia. Czachórski podkreśla jednak, że samo uwzględnienie tych przesłanek nie przesądza jednak o skuteczności zmiany warunków umowy. Mogą tutaj wchodzić w grę inne przesłanki, jak na przykład właściwość stosunku prawnego.

Teoretyczne uzasadnienie mechanizmu kształtowania przez wzorzec treści stosunku prawnego jest dokonywane na gruncie dwóch wariantów:
- konsensu normatywnego (wzorce mają charakter oświadczeń woli)
- specyficzny charakter wzorców, szczególny instrument kreowania treści stosunku prawnego

Wymaga się by wzorzec był sformułowany jednoznacznie i zrozumiale. Postanowienia niejednoznaczne tłumaczy się na korzyść konsumenta. W razie sprzeczności wzorca z umową strony są związane umową.

Niedozwolone klauzule:
Regulacja kodeksowa dotyczy umów zawieranych z udziałem konsumentów, definicja także stanowi implementację prawa wspólnotowego. Za niedozwolone klauzule uważa się takie które (koniunkcyjnie):
- nie zostały uzgodnione z konsumentem indywidualnie
- kształtujące jego prawa i obowiązki sprzecznie z dobrymi obyczajami
Nie dotyczy to jednak postanowień określających główne świadczenie, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały jednoznacznie sformułowane. Postanowienia takie nie wiążą konsumenta ex lege, w pozostałym zakresie strony są związane postanowieniami umowy. Ocena zgodności postanowień umowy z dobrymi obyczajami dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy, bierze się pod uwagę jej treść, okoliczności zawarcia oraz uwzględnia umowy pozostające w związku z ocenianą umową.

Kodeks wprowadza także katalog niedozwolonych klauzul umownych, który ma jedynie charakter przykładowy i pomocniczy w razie wątpliwości. Każdą umowę należy jednak oceniać konkretnie.

Art. 385 ze znaczkiem 4 określa coś co w doktrynie anglosaskiej zwane jest „Battle of Forms” i określa iż, umowa między przedsiębiorcami stosującymi różne wzorce umów nie obejmuje tych postanowień wzorców, które są ze sobą sprzeczne. Ma tutaj zastosowanie reguła knock-out. Umowa nie zostaje zawarta, gdy po otrzymaniu oferty strona niezwłocznie zawiadomi, że nie zamierza zawierać umowy w warunkach konfliktu formularzy.

20. Szczególne zagadnienia związane z zawarciem umowy

Culpa in contrahendo – w związku z problematyką zawierania umów pojawia się pytanie, czy ten, kto prowadząc negocjacje, poniesie w czasie ich trwania szkodę wywołaną zachowaniem się drugiej strony, ma podstawę domagania się do jej naprawienia. W takich sytuacjach doktryna mówi o culpa in contrahendo – uznając że odpowiedzialność za szkodę może być usprawiedliwiona ilekroć zachowanie się strony, która wywołała powstanie szkody jest naganne.

KC normuje tą sytuację artykułami 72 i kolejnym.
Strona, która rozpoczęła lub prowadziła negocjacje z naruszeniem dobrych obyczajów (w szczególności bez zamiaru zawarcia umowy), jest zobowiązana do naprawienia szkody, jaką druga strona poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy.

Jeżeli w toku negocjacji strona udostępniła informacje z zastrzeżeniem poufności, druga strona jest zobowiązana do nieujawniania i nieprzekazywania ich innym osobom oraz do niewykorzystywania tych informacji do własnych celów, chyba że strony uzgodniły inaczej. W razie niewykonania lub nienależytego wykonania tego obowiązku uprawniony może żądać naprawy szkody lub wydania uzyskanych przez drugą stronę korzyści.

Powyższe uregulowania nie wykluczają odmiennej regulacji tzw. Umową o negocjację zawieraną przez strony, stanowią natomiast wskazówkę interpretacyjną w przypadku gdy takiej umowy nie ma.

Pactum de contrahendo – jest to umowa przez którą jedna ze stron lub obie zobowiązują sie do zawarcia oznaczonej umowy, winna ona zawierać esentialia negotii umowy przyrzeczonej. Drugą przesłanką jest termin, w ciągu którego umowa przyrzeczona ma być zawarta. Jeśli termin nie został oznaczony w umowie przedwstępnej to uprawnienie do wyznaczenia terminu ma strona uprawniona do żądania zawarcia umowy przyrzeczonej. Jeśli obie strony są uprawnione i każda z nich wyznaczyła inny termin, to strony są związane terminem wyznaczonym przez stronę, która oświadczyła go wcześniej. Termin powinien być odpowiedni (elastyczność – uznaje się za nieodpowiedni termin, który jedna strona kwestionuje. Jeśli w ciągu roku od zawarcia umowy przedwstępnej nie został wyznaczony termin do zawarcia umowy przyrzeczonej, nie można żądać jej zawarcia.

Skutki prawne dzielimy doktrynalnie na:
- silniejsze (gdy umowa przedwstępna czyniła zadość wymaganiom co do formy umowy przyrzeczonej – polega on na możliwości dochodzenia zawarcia umowy przez stronę uprawnioną)
- słabsze (gdy strona zobowiązana do zawarcia umowy uchyla się od jej zawarcia, druga strona może żądać naprawienia szkody jaka wynika z tego, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej – strony mogą odmiennie określić zakres odszkodowania)
- roszczenia przedawniają się w czasie roku od terminu w którym miała być zawarta umowa lub roku od dnia kiedy sąd prawomocnie orzekł o oddaleniu żądania zawarcia umowy

Umowy takie zawiera się w celu „przeczekania” przeszkód faktycznych lub prawnych.
21. Umowy o świadczenie przez osobę trzecią i na rzecz osoby trzeciej

Umowa o świadczenie przez osobę trzecią:
Dłużnik, który w umowie zastrzega, że osoba trzecia zaciągnie określone zobowiązanie albo spełni określone świadczenie, odpowiedzialny jest za szkodę, którą druga strona ponosi przez to, że osoba trzecia odmawia zaciągnięcia zobowiązania albo nie spełnia świadczenia. Może jednak zwolnić się od obowiązku naprawienia szkody spełniając przyrzeczone świadczenie, chyba że sprzeciwia się to umowie lub właściwości świadczenia (np. świadczenie o charakterze osobistym)

Drugi przypadek nie jest objęty regulacją kodeksową: polega na tym, iż dłużnik zobowiązuje się jedynie do dołożenia starań, aby osoba trzecia zaciągnęła określone zobowiązanie lub spełniła określone świadczenie, jednakże nie odpowiada za skutek, tylko za dołożenie należytej staranności.

Umowa o zwolnienie dłużnika:
Jeżeli osoba trzecia zobowiązała się przez umowę z dłużnikiem zwolnić go od obowiązku świadczenia, jest ona odpowiedzialna względem dłużnika za to, że wierzyciel będzie od niego żądał spełnienia świadczenia. Należy taką umowę odróżnić od umowy o zmianę dłużnika.

Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (pactum in favorem tertii) - polega ona na zastrzeżeniu, że dłużnik spełni świadczenie na rzecz osoby trzeciej, gdy umowa nie mówi inaczej, osoba trzecia może żądać bezpośrednio od dłużnika spełnienia świadczenia. Zastrzeżenie co do obowiązku świadczenia na rzecz osoby trzeciej można odwołać lub zmienić do czasu gdy osoba trzecia oświadczy którejkolwiek ze stron, że chce z tego zastrzeżenia skorzystać. Dłużnik może podnieść zarzuty z umowy także przeciwko osobie trzeciej, nie mogą to być jednak zarzuty opierające się na stosunku wewnętrznym, jaki osobę tę łączy z wierzycielem.

22. Dodatkowe zastrzeżenia umowne

Zadatek:
- w znaczeniu szerokim, oznacza sumę pieniężną lub rzecz, którą jedna strona daje drugiej przy zawarciu umowy – znaczenie takiego zadatku może być różne, zależnie od woli stron, może to być zaliczka, zabezpieczenie wykonania świadczenia, odstępne, znak zawarcia zobowiązania
- w znaczeniu ścisłym, kodeksowym – w braku odmiennego zastrzeżenia umownego lub zwyczaju jest to surogat odszkodowania na wypadek, gdy umowa zawarta między stronami nie zostanie wykonana.

Skutki prawne:
- strona w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej
- w razie wykonania umowy zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała; jeżeli zaliczenie nie jest możliwe podlega on zwrotowi
- w razie zgodnego rozwiązania umowy i gdy niewykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie odpowiada to zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek zapłaty sumy dwukrotnie wyższej odpada

Umowne prawo odstąpienia:
- zastrzeżenie, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy, następuje to przez oświadczenie złożone drugiej stronie
- w razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za nie zawartą, a to co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienonym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie wynagrodzenie
- do zwrotu pożytków stosuje się powyższą zasadę
- do zwrotu nakładów stosuje się przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu

Lex comissoria:
- zastrzeżenie, że strona może odstąpić od umowy, jeżeli druga strona nie spełni świadczenia lub spełni je nienależycie. Jest to uwarunkowane prawo odstąpienia, które wykonywane jest przez odpowiednie oświadczenie strony uprawnionej

Odstępne:
- zastrzeżenie, że jednej lub obu stronom wolno od umowy odstąpić za zapłatą oznaczonej sumy, oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego

23. Pojęcie bezpodstawnego wzbogacenia i unormowanie.

Bezpodstawnym wzbogaceniem jest uzyskanie korzyści majątkowej kosztem innej osoby bez podstawy prawnej (czyli zwiększenie majątku jednej osoby przy jednoczesnym uszczupleniu majątku osoby innej).

Przypadki powstawania:
- przez działanie wzbogaconego (budowa domu na własnej działce przy użyciu materiałów cudzych)
- przez działanie tego, czyim kosztem wzbogaca się drugi (wykonanie świadczenia, gdy nie jest się do tego zobowiązanym)
- przez działanie osoby trzeciej (osoba trzecia stawia na cudzym gruncie budynek z materiałów nie należących ani do właściciela gruntu ani do siebie)
- wskutek zdarzeń nie mających charakteru działania ludzkiego

Przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia:
- przesunięcie majątkowe
- związek między wzbogaceniem jednej osoby, a zubożeniem drugiej
- brak podstawy prawnej (nie obchodzi nas „niesłuszność”

Przedmiot roszczenia o zwrot z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia jest:
- zwrot korzyści w naturze, a gdy jest to niemożliwe zwrot wartości korzyści
- korzyści zastępcze (surogaty)
- korzyści jakie przynosi prawo lub rzecz

Obowiązek wydania korzyści uzyskanej bez podstawy prawnej przechodzi na osobę trzecią, gdy ten który ją uzyskał rozporządził nią bezpłatnie.

Rozliczenie nakładów:
- zwrot nakładów koniecznych, o tyle o ile nie znalazły pokrycia w użytku, który z nich osiągnął
- użytecznych i zbytkownych o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania, może jednak je zabrać, przywracając stan poprzedni
- gdy czyniący nakłady wiedział, że korzyść mu się nie należy, to może żądać zwrotu wszelkich nakładów tylko o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania

Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był się liczyć z obowiązkiem zwrotu.

24. Nienależne świadczenie

Świadczenie jest nienależne jeśli zachodzi nieprawidłowość co do kauzy tego świadczenia. Poszczególne przypadki odpowiadają tym z prawa rzymskiego, które były chronione kondykcjami:
- condictio indebiti (brak zobowiązania w ogóle lub brak zobowiązania względem osoby której świadczył)
- condicio causa finita, condictio casua data, causa non secuta (gdy odpadła podstawa prawna świadczenia lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty)
- condictio sine causa (gdy czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia)

Wyłączenie zwrotu następuje w czterech przypadkach:
- gdy spełniający świadczenie wiedział, że nie jest do niego zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej
- jeśli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego
- jeśli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia zobowiązaniu niezupełnemu
- jeśli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna

Sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym. Jeśli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, przepadkowi może ulec jego wartość.

W przypadku gry i zakładu nie można żądać zwrotu świadczenia, chyba że gra lub zakład były zakazane lub nierzetelne. Roszczeń z gry lub zakładu można dochodzić tylko wtedy, gdy gra lub zakład były prowadzone na podstawie właściwego organu państwowego.

25. Zbieg roszczeń z bezpodstawnego wzbogacenia z innymi roszczeniami

Przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu nie uchybiają przepisom o naprawieniu szkody. Przewidziana jest więc możliwość zbiegu roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniami odszkodowawczymi. Jednak wyłączenie zbiegu może wynikać bezpośrednio z przepisów szczególnych ustawy.

Zbieg z przepisami o odpowiedzialności ex delicto nie jest wyłączony. Wskazuje się na to, że dochodzenie roszczeń z tytułu czynów niedozwolonych jest łatwiejsze.

Zbieg z roszczeniami wynikającymi z praw rzeczowych. W doktrynie panuje pogląd, że przepisy o roszczeniach z tytułu własności i innych praw rzeczowych mają pierwszeństwo przed tymi z bezpodstawnego wzbogacenia. Możliwe jest jednak zastosowanie art. 405 KC gdy roszczenia windykacyjne z jakichś powodów wygasną.

26. Ogólne uwagi o czynach niedozwolonych

Czyn niedozwolony – (łać. delictum) – samoistne źródło zobowiązań, niezależne od istnienia wcześniejszego zobowiązania, pojęcie jest szersze niż tradycyjny łaciński „delikt”, gdyż ten odnosił się do zawinionego działania ludzkiego, czyn niedozwolony w KC zawiera w sobie zarówno to rozumienie „deliktu” jak i niektóre działania ludzkie nie noszące znamienia winy, a także różne zdarzenia nie mające z działaniami ludzkimi nic wspólnego, ilekroć wynika z nich szkoda to za tą szkodę prawo czyni kogoś odpowiedzialnym.

Rolą zobowiązań z tytułu czynów niedozwolonych jest kompensacja oraz wychowywanie i prewencja.

Przesłanki odpowiedzialności (bez ich istnienia odpowiedzialność nie powstaje):
- szkoda (uszczerbek w dobrach osoby poszkodowanej)
- fakt (działanie, zaniechanie lub inne zdarzenie)
- związek przyczynowy między szkodą a faktem (brak lub przerwanie takiego związku wyłącza odpowiedzialność)
- przesłanka ruchoma (lub jak to woli Czachórski zasada odpowiedzialności – wyłączona z przesłanek) – jest nią: wina, ryzyko lub słuszność.

27. Odpowiedzialność za czyny własne

Generalna formuła brzmi: „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”. Zasada winy ma pierwszeństwo przed innymi zasadami odpowiedzialności. Czynem sprawcy może być działanie lub zaniechanie. Podmiotem odpowiedzialnym może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. Co do osoby prawnej, odpowiedzialna jest do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu (teoria organów).

Na pojęcie winy składają się dwa elementy:
- obiektywny (bezprawność postępowania rozumiana szeroko, nie tylko jako sprzeniewierzenie się nakazom i zakazom, ale także zachowanie przekraczające zasady współżycia między ludźmi)
- subiektywny (wadliwość zachowania sprawcy, osobista zarzucalność czynu – jest to odpowiednik winy w prawie karnym, sprawcy czynu stawia się zarzut, że podjął i wykonał niewłaściwą decyzję, a w określonych sytuacjach, że nie uczynił tego, co należało, choć mógł to zrobić i powinien – analizując element subiektywny powinniśmy się odwoływać do psychiki sprawcy; Istnieją dwie koncepcje doktrynalne podmiotowego elementu wadliwości: teoria psychologiczna, która obejmuje wewnętrzne nastawienie sprawcy oraz teoria normatywna, która na podstawie zewnętrznych przesłanek karze stawiać zarzut z jakiegoś czynu, w polskiej doktrynie przeważającym jest kierunek optujący za teorią normatywną)

Stopnie winy stanowią problem związany w istocie z oceną jej elementu subiektywnego, wyróżnia się umyślność (dolus) i niedbalstwo (culpa), stopnie te kryją wiele gradacji pośrednich. W myśl jednak art. 415 KC każdy stopień winy zobowiązuje do odszkodowania. Z prawa rzymskiego przywoływane są takie pojęcia jak: dolus, culpa lata, culpa levis, culpa levissima), z prawa karnego adaptowane są pojęcia dolus directus i dolus eventualis oraz luxuria i neglegentia.

Umyślność według poglądów doktryny wyraża się w zamierzonym podjęciu działania sprzecznego z regułami postępowania lub na powstrzymaniu się od działania mimo obowiązku czynnego zachowania się. Sprawca przewiduje naruszenie wyżej wymienionej reguły i skutki w postaci szkody, oraz chce by nastąpiły. (Lub jak chcą niektórzy co najmniej się z tym godzi – dolus eventualis)

Niedbalstwo to z jednej strony luxuria (lekkomyślność) – sprawca wyobraża sobie skutek bezprawny, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że go uniknie, z drugiej jest to niedbalstwo sensu stricto (culpa, neglegentia) – w ogóle nie wyobraża sobie skutku, choć może i powinien go sobie wyobrazić. Ogólnie rzecz mówiąc sprawca nie dokłada należytej staranności. Miernikiem staranności w różnych ustawodawstwach jest coś innego (dobry ojciec rodziny – code civil, bezosobowo jak w BGB, ZGB). Wzorzec ten jest zobiektywizowany, według art. 355 KC – „dłużnik zobowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju” – ta formuła znajduje zastosowanie także dla stosunków deliktowych. Innym problemem jest rażące niedbalstwo (culpa lata) – niezachowanie staranności, jakiej można wymagać od osób najmniej rozgarniętych.

Poczytalność:

Winy nie można przypisać osobie, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Nie odpowiada ona za szkodę, w szczególności:
- małoletni do lat 13 wcale nie odpowiadają, a do lat 18 należy rozważać konkretne przypadki
- niedorozwinięci umysłowo lub chorzy psychicznie nie odpowiadają (oprócz lucida intervalla – przebłysków świadomości)
- osoby które uległy czasowemu zakłóceniu czynności psychicznych, wyjątek dotyczy wypadków, gdy stan ten został wywołany wskutek użycia napojów odurzających lub innych podobnych środków, chyba że zakłócenie czynności psychicznych nie wynikło z ich winy
- osobom z powodu stanu cielesnego lub z uwagi na wiek nie mogą swobodnie kierować swoim postępowaniem

Niepoczytalny nie odpowiada za czyn własny. W wyjątkowych przypadkach jednak mimo braku winy, niepoczytalny może ponosić odpowiedzialność na zasadzie słuszności, gdy ze względu na stan majątkowy poszkodowanego i sprawcy odpowiadałoby to zasadom współżycia społecznego

Wyłączenie bezprawności:
Obrona konieczna – kto działa w obronie koniecznej, odpierając bezpośredni i bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby, ten nie jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną napastnikowi. Za ekscesy (przekroczenie granic obrony koniecznej) już się odpowiada

Stan wyższej konieczności: kto zniszczył lub uszkodził cudzą rzecz albo zabił lub zranił cudze zwierzę, w celu odwrócenia od siebie lub innych niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio od tej rzeczy lub zwierzęcia, ten nie jest odpowiedzialny za wynikłą stąd szkodę, jeżeli niebezpieczeństwa sam nie wywołał, a niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec i jeżeli ratowane dobro jest oczywiście ważniejsze aniżeli dobro naruszone.

Samopomoc – z zasady zabroniona znajduje jednak w ustawie wyjątek w myśl którego posiadacz gruntu może zająć cudze zwierzę, które wyrządza szkodę na gruncie, jeżeli zajęcie jest potrzebne do zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody. Na zwierzęciu tym posiadacz gruntu uzyskuje ustawowe prawo zastawu oraz kosztów żywienia i utrzymania zwierzęcia.

Związek przyczynowy, dwie teorie:
- teoria równowartości przyczyn (condictio sine qua non)
- teoria przyczynowości adekwatnej („zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania”)

Skomplikowanie stanów faktycznych wyrządzenia szkody:
a) jeden podmiot wyrządza szkodę kilku jednocześnie – odpowiedzialny jest ten kto wyrządził szkodę, musi naprawić ją względem każdego
b) kilka podmiotów wyrządza szkodę jednemu lub więcej podmiotów:
- łączne działanie lub zaniechanie – stopień przyczynienia się nie ma wpływu na odpowiedzialność, ewentualnie może chodzić o jakieś regresy
- działanie rozłączne – każde działanie może wywołać odrębną odpowiedzialność, związek przyczynowy jest ustalany odrębnie dla każdego ze sprawców
c) przyczynienie się poszkodowanego – jeśli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega jej odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron
4 stanowiska:
- wystarcza ustalenie normalnego związku przyczynowego między zachowaniem się poszkodowanego
- potrzebny jest zarzut obiektywnie niewłaściwego zachowania się
- wina poszkodowanego jest decydująca
- przy przyczynieniu należy uwzględnić na czym oparta jest odpowiedzialność główna i w zależności od tego dążyć do ustalenia bądź winy poszkodowanego bądź postawienia mu zarzutu obiektywnie niewłaściwego zachowania

Wina poszkodowanego – postawienie zarzutu poszkodowanemu, że nie dołożył należytej staranności, jaką osoba rozważna powinna wykazać w danej sytuacji.

Współsprawstwo a współodpowiedzialność – za szkodę odpowiedzialny jest oprócz osoby która ją wyrządziła także podżegacz, pomocnik a także ten kto świadomie skorzystał z wyrządzonej drugiemu szkody. Odpowiadają oni solidarnie.

Ciężar dowodu co do wszystkich przesłanek odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem własnym sprawcy obciąża poszkodowanego. W innych ustawodawstwach bywa domniemanie winy.

28. Odpowiedzialność za czyny cudze

Odpowiedzialność za niepoczytalnych: winy nie można przypisać osobie niepoczytalnej (małoletnim, chorym psychicznie, niedorozwiniętym, kalekim, w podeszłym wieku), zwykle znajdują się oni pod nadzorem. Kto z mocy ustawy lub umowy zobowiązany jest do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten zobowiązany jest do nap