Odpowiedzialność Prawna Biura Turystycznego
WSTĘP
W epoce dynamicznego rozwoju turystyki, gdy mówi się wręcz o „eksplozji turystycznej", czy też o „wkraczaniu świata w złotą erę tury-styki" , działalność przedsiębiorstw turystycznych - a wśród nich biur podróży - odgrywa coraz większą rolę w gospodarkach niemal wszystkich państw. Nie może tego nie dostrzegać także ustawodawca polski, jego zadaniem jest stworzenie m.in. odpowiednich instrumentów prawnych służących właściwej organizacji i prowadzeniu działalności przez podmioty występujące na rynku turystycznym.
Aktem prawnym regulującym świadczenie usług tu-rystycznych jest ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycz-nych (jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 223, póz. 2268; zwana w dalszej części niniejszej pracy Ustawą). Po 1989 r., a przed wejściem w życie Ustawy, w Polsce brak było ram prawnych regulujących tworzenie i funkcjonowanie biur podróży, świadczenie usług turystycznych i ochronę uczestników obrotu gospodarczego w tym zakresie. Skutkiem takiego stanu rzeczy były nierzadkie przypadki rażącego naru-szania interesów konsumentów.
Ustawa o usługach turystycznych, jest wynikiem kolejnej próby uregulowania spraw turystyki, podjętej w 1992 r. Podejmując po raz kolejny prace nad ustawą o turystyce, za najpilniejsze uznano regulacje dotyczące ochrony konsumenta usług turystycznych, rozumianej zarówno jako ustalenie standardów świadczenia tych usług przez przedsiębiorców, jak i jako określenie warunków zawierania umów z klientami .
Wejście w życie ustawy, przewidziano na 1 stycznia 1998 r. Została ona jednak bardzo szybko znowelizowana ustawą z 4 grudnia 1997 r. (Dz. U. Nr 158, poz. 1043), w ramach, której odroczono pierwotny termin wejścia w życie o pół roku, to znaczy do 1 lipca 1998 r. Przyczyną tego odroczenia była zmiana rządu i związana z tym nowa polityka gospodarcza, której elementem stało się weryfikowanie wszelkich regulacji prawnych ingerujących w swobodę prowadzenia działalności gospodarczej. Odroczenie terminu wejścia w życie ustawy wynikało, zatem z intencji dokonania zmian w treści ustawy, jednak zmian takich ostatecznie nie zaproponowano. Potrzeba kolejnych nowelizacji ustawy związana była kolejno z wejściem w życie nowej Konstytucji RP, która wyłączyła z systemu powszechnie obowiązujących źródeł prawa zarządzeń centralnych organów administracji państwowej, a następnie z reformą administracyjną państwa przewidująca m.in. decentralizację administracji państwowej i przeniesienie wielu kompetencji organów centralnych na wojewodów i organy administracji samorządowej, a także projekt kompleksowej reformy prawa działalności gospodarczej, przewidujący m.in. doprecyzowanie pojęcia koncesji na działalność gospodarczą i ograniczenia zakresu koncesjonowania oraz jednolite uregulowanie instytucji zezwolenia na prowadzenie działalności gospodarczej.
Obszerna nowelizacja Ustawy została wprowadzona dnia 8 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o szkolnictwie wyższym, ustawy o wyższych szkołach zawodowych, ustawy o transporcie kolejowym i ustawy o usługach turystycznych oraz ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych i ustawy o działach administracji rządowej - w związku z dostosowaniem do prawa Unii Europejskiej (Dz. U. Nr 122, poz. 1314). Zmiany te dotyczyły pełniejszej harmonizacji ustawy z ostatecznie ukształtowanym tekstem ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. - Prawo działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 101, poz. 1178) w szczególności w zakresie pojęć przedsiębiorcy i przedsiębiorcy zagranicznego, uściślenia zasad działalności agentów turystycznych i warunków cofania zezwoleń. Zmiana dotyczyła także pełnej harmonizacji sformułowań ustawy z przepisami Dyrektywy Rady Wspólnot Europejskich z 13 czerwca 1990 r. w sprawie imprez turystycznych (Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich 390 Lo 314; cytowanej dalej jako: dyrektywa 90/314/EEC). Wolą ustawodawcy było bowiem odstąpienie od projektowanej i przygotowanej już zmiany kodeksu cywilnego, polegającej na dodaniu w jego księdze trzeciej tytułu XV Umowa o podróż, do którego pierwotnie planowano przeniesienie elementów cywilnoprawnych ochrony konsumenta z ustawy o usługach turystycznych, i ograniczenie się do szybkiej, literalnej implementacji wspomnianej dyrektywy .
Dyrektywa z 13 VI1990 r. dotyczy podróży organizowanej przez biura podróży [wycieczki, pobytu] składającej się, co najmniej z dwóch usług na okres powyżej 24 godzin albo w okresie krótszym z zakwaterowaniem za jednolitą cenę. Ze względu na to, że brak było w krajach Wspólnoty ujedno-liconego prawa, a rozbieżności pomiędzy ogólnymi warunkami stosowany-mi przez biura podróży były znaczne (zwłaszcza, gdy chodzi o odpowiedzial-ność biura podróży za osoby, którymi się posługuje przy wykonaniu swoich zobowiązań, podwyższenie ceny podróży czy odwołanie podróży przez or-ganizatora podróży], dyrektywa zawiera postanowienia mające charakter jednolity dla wszystkich państw członkowskich. Dyrektywa daje pewien po-ziom ochrony, który musi być zapewniony klientom biur podróży. Państwa członkowskie mogą ten poziom ochrony podnieść .
Obowiązki i odpowiedzialność płynące z dyrektywy obciążają zarówno organizatora podróży, jak i sprzedawcę-detalistę zawierającego umowę o podróż z konsumentem. Ten ostatni musi otrzymać dokument, w którym podana jest cena podróży oraz dokładne informacje dotyczące daty podróży, środków transportu, zakwaterowania, wyżywienia, trasy podróży, progra-mu, adresu organizatora, sprzedawcy i - jeśli potrzebne - ubezpieczyciela, terminów płatności, ceny, minimum osób wymaganych dla podróży, termi-nu do zawiadomienia klienta w przypadku odwołania podróży, terminów do zgłoszenia roszczeń przez klientów w razie niewykonania lub nienależyte-go wykonania umowy przez biuro podróży oraz specjalne wymagania, które konsument zgłosił organizatorowi (sprzedawcy) i które były zaakceptowane .
ROZDZIAŁ I: UMOWA O UDZIAŁ W IMPREZIE TURYSTYCZNEJ I JEJ
CHARAKTER PRAWNY
1. Strony umowy.
W celu ustalenie podmiotów będącymi stronami umów o usługę turystyczną konieczna jest analiza zakresu podmiotowego ustawy z dnia 29 sierpnia o usługach turystycznych.
W kręgu podmiotów, do których odnoszą się przepisy ustawy, wymienić należy:
przedsiębiorców – przedsiębiorcę i przedsiębiorcę zagranicznego w rozumieniu ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej; Przedsiębiorca to osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna nie będącą osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną - wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą. Za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej. Przedsiębiorcą zagranicznym jest natomiast - osoba zagraniczna wykonująca działalność gospodarczą za granicą (Dz.U. Nr. 173, poz.1807);
organizatora turystyki - przedsiębiorcę organizującego imprezę turystyczną, która w rozumieniu ustawy są, co najmniej dwie usługi turystyczne tworzące jednolity program i objęte wspólną ceną, jeżeli usługi te obejmują nocleg lub trwają ponad 24 godziny albo jeżeli program przewiduje zmianę miejsca pobytu;
pośrednika turystycznego - przedsiębiorcę, którego działalność polega na wykonywaniu, na zlecenie klienta, czynności faktycznych i prawnych związanych z zawieraniem umów o świadczenie usług turystycznych;
agenta turystycznego - przedsiębiorcę, którego działalność polega na stałym pośredniczeniu w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych na rzecz organizatorów turystyki posiadających zezwolenie w kraju lub na rzecz innych usługodawców posiadających siedzibę w kraju.,
przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek, a także osoby i instytucje zainteresowane szkoleniem przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, (Przewodnikiem turystycznym jest osoba zawodowo oprowadzającą turystów lub odwiedzających po wybranych obszarach, miejscowościach i obiektach oraz udzielającą o nich informacji, a pilotem wycieczek - osoba towarzysząca, w imieniu organizatora turystyki, uczestnikom imprezy turystycznej, sprawującą opiekę nad nimi i czuwającą nad sposobem wykonania na ich rzecz usług);
organy administracji rządowej i samorządowej, w tym szczególnie ministra właściwego do spraw turystyki, wojewodów, oraz wójtów (burmistrzów , prezydentów),
klientów - za klienta uznajemy osobę, która zamierza zawrzeć lub zawarła umowę o świadczenie usług turystycznych na swoją rzecz lub na rzecz innej osoby.
Mając na uwadze powyższy krąg podmiotów objętych przepisami Ustawy rozważyć należy pomiędzy, którymi z nich tworzony jest węzeł obligacyjny w postaci umowy o udział w imprezie turystycznej. Z przytoczonych wyżej definicji wynika, że w przypadku umowy o udział w imprezie turystycznej stronami są: organizator turystyki oraz pośrednik turystyczny, i Klient.
1.1 Biuro podróży
Jedną ze stron podpisujących umowę o świadczenie usług turystycznych jest w potocznym rozumieniu biuro podróży. Ustawa, co prawda nie posługuje się terminologią biura podróży, jednakże nauka i doktryna wyszczególniły następujące typy „biur podróży” opierając się na regulacjach ustawowych, a każdy z tych typów pełni inną rolę i ma inny zakres odpowiedzialności wobec klienta.
Organizator turystyki (Touroperator) – to przedsiębiorca organizujący imprezę turystyczną. Działalność organizatora turystyki wymaga uzyskania wpisu w odpowiednim rejestrze. „Organem właściwym do prowadzenia rejestru jest wojewoda właściwy ze względu na siedzibę przedsiębiorcy” . W celu uzyskania wpisu do rejestru organizatorów turystyki konieczne jest spełnienie przez podmiot przesłanek ustawowych przewidzianych w art. 5 ust 1 Ustawy. Zgodnie z warunkami przewidzianymi w ustawie podmiot ten musi po pierwsze być przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, a także:
1) zapewniać kierowanie działalnością przedsiębiorstwa przez osoby:
a) posiadające odpowiednie wykształcenie i praktykę, o których mowa w art. 6 ust. 1 i 2 Ustawy,
b) nie karane za przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu, wiarygodności dokumentów, mieniu oraz przeciwko obrotowi gospodarczemu,
2) zawrzeć:
a) umowę gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej albo
b) umowę ubezpieczenia na rzecz klientów.
3) składać marszałkowi województwa oryginały dokumentów potwierdzających zawarcie kolejnych umów gwarancji lub ubezpieczenia, o których mowa w pkt 2, przed upływem terminu obowiązywania umowy poprzedniej .
W nauce i doktrynie przyjmuje się, iż organizator turystyki zajmuje się, co do zasady „przygotowaniem, oferowaniem i realizacją imprez turystycznych.(…) Organizatorem turystyki jest więc nie tylko przedsiębiorca, który zarówno przygotowuje, jak i oferuje oraz realizuje określoną imprezę turystyczną, ale również i taki, który tylko ją przygotowuje albo oferuje ją klientom we własnym imieniu, albo jedynie zajmuje się jej realizacją, bądź dokonuje czynności organizacyjnych wchodzących do dwóch z wymienionych faz danej imprezy.”
Upraszczając można powiedzieć, iż organizator turystyki oferuje usługi najbardziej całościowe, najczęściej przedstawia Klientom pakiet zawierający wszystkie elementy: transport, noclegi, wyżywienie, organizacje czasu np. zwiedzanie zabytków, opiekę nad Klientem. Zakres odpowiedzialności organizatora turystyki jest również najszerszy, jednakże temat ten zostanie rozszerzony w kolejnych rozdziałach niniejszej pracy.
Przedsiębiorcą, który zobowiązany jest również do posiadania wpisu w rejestrze, ale jest jednocześnie podmiotem prowadzącym działalność z zakresu usług turystycznych na zupełnie innych zasadach niż organizator turystyki jest pośrednik turystyczny. Jest to przedsiębiorca, który na zlecenie klienta i w jego imieniu zawiera umowę z organizatorem turystyki lub innym usługodawcą (hotelarz, przewoźnik, przewodnik), zapewniając tym samym realizację świadczeń zawartych w umowie z klientem. Typ biura działającego jako pośrednik turystyczny „odnosi się do przedsiębiorcy wykonującego na zlecenie klienta czynności faktyczne i prawne związane z zawieraniem umów o świadczenie usług turystycznych. Takie pośredniczenie może dotyczyć zarówno umowy o imprezę turystyczną, jak i umów o świadczenie innych usług turystycznych.” Usługą turystyczną jest zarówno pojedyncze świadczenie: wynajęcie przewodnika, bądź wynajęcie środka transportu, jak również pakiet świadczeń – określanych mianem imprezy turystycznej to czyli „co najmniej dwóch usług turystycznych tworzących jednolity program i objętych wspólną ceną, jeżeli usługi te obejmują nocleg lub trwają ponad 24 godziny albo jeżeli program przewiduje zmianę miejsca pobytu.(…).Każda więc impreza turystyczna ma złożony charakter.”
Pośrednik nie ponosi odpowiedzialności za jakość usługi wykonanej np. przez hotelarza czy przewoźnika, jego odpowiedzialność jest ograniczona – odpowiada on mianowicie za niedochowanie należytej staranności przy wyborze kontrahenta i usługi dla klienta.
Trzecim typem biura podróży jest agent turystyczny „Jest to przedsiębiorca stale pośredniczący w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych na rzecz organizatorów turystyki posiadających zezwolenia w kraju lub na rzecz innych usługodawców mających siedzibę w kraju.” Agent turystyczny jest zobowiązany do rzetelnego prezentowania oferty touroperatora, oraz do poinformowania klienta, kto jest organizatorem imprezy turystycznej, która jest przedmiotem umowy z klientem. Agent zawsze reprezentuje innego przedsiębiorcę, nie występuje we własnym imieniu, ustawa o usługach turystycznych wprost stanowi, iż agent zawiera on umowy na rzecz organizatorów turystyki. Umowa winna być zawarta na druku umowy organizatora turystyki, gdzie agent jest jedynie sprzedawcą oferty. Agent nie ponosi odpowiedzialności wobec klienta zarówno za niewykonanie usługi, jak i nienależyte wykonanie umowy, chyba że wynika ono z wadliwie zawartej umowy. Działalność agentów nie wymaga uzyskania zezwolenia. Jednakże zgodnie z postanowieniami ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. przedsiębiorca, który w ramach wykonywanej działalności działa jako agent turystyczny, jest obowiązany:
wykonywać działalność tylko na rzecz organizatorów turystyki wpisanych do rejestru;
w umowie zawieranej z klientem wskazywać jednoznacznie właściwego organizatora turystyki, którego reprezentuje;
działać na podstawie ważnej umowy agencyjnej.
1.2. Klient biura podróży.
Umowa dochodzi do skutku przez zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej stron stanowi ona samodzielną i integralną całość. Po jej zawarciu nie rozpatruje się już poszczególnych oświadczeń woli jako odrębnych źródeł obowiązków każdej ze stron . Jedną ze stron umowy o świadczenie usług turystycznych są podmioty wskazane w pierwszej części niniejszego opracowania – organizator turystyki, pośrednik turystyczny, natomiast drugą stroną umowy jest klient.
Klienci są grupą podmiotów, których ochrona jest podstawowym celem ustawy. Wskazanie podmiotów korzystających z tej ochrony umożliwia definicja w art. 3 pkt 11 ustawy, na podstawie, której można wyróżnić kilka grup osób będących klientami. W szczególności chodzi o osoby, które:
1) zamierzają zawrzeć umowę o świadczenie usług turystycznych na swoją rzecz,
2) zawarły umowę o świadczenie usług turystycznych na swoją rzecz,
3) zamierzają zawrzeć umowę o świadczenie usług turystycznych na rzecz innej osoby,
4) zawarły umowę o świadczenie usług turystycznych na rzecz innej osoby,
5) na ich rzecz zawarto umowę o świadczenie usług turystycznych,
6) przekazano im prawo do korzystania z usług turystycznych objętych zawartą uprzednio umową.
W odniesieniu do wszystkich tych osób należy przyjąć, że zawarcie umowy o świadczenie usług turystycznych nie stanowi przedmiotu ich działalności gospodarczej.
W definicji tej nie rozróżnia się osób prawnych i fizycznych, przy czym z natury świadczeń objętych umową wynika, że korzystać z nich będą jedynie osoby fizyczne, dlatego osoby prawne mogą występować jedynie jako zawierające lub zamierzające zawrzeć umowę na rzecz innej osoby (fizycznej).
Objęcie definicją ustawową także osób, które jeszcze nie zawarły umowy, ale zamierzają taką umowę zawrzeć jest niezbędne, ze względu na objęcie ich ochroną w zakresie wiarygodności organizatorów turystyki oferujących usługi turystyczne oraz rzetelności materiałów informacyjnych i innych informacji przekazywanych przez organizatorów turystyki i innych przedsiębiorców. Oczywiście zamiar zawarcia umowy powinien zostać w pewien sposób ujawniony .
Skoro jednak celem ustawy jest ochrona interesów klienta jako nieprofesjonalisty, nie posiadającego odpowiedniego doświadczenia oraz wiedzy na temat przedstawianych mu propozycji umów i pozbawionego w praktyce możliwości sprawdzenia rodzaju i jakości usług, które będą świadczone. To także takie osoby prawne jak stowarzyszenia, szkoły, parafie a także zakłady pracy nabywające prawo korzystania z usług dla swoich pracowników w ramach działalności socjalnej, również nie maja wystarczającej wiedzy i doświadczenia, ani praktycznych możliwości dla oceny oferowanych im świadczeń. Pozbawienie tej grupy osób prawnych ochrony przewidzianej dla klientów, pozbawiałoby w konsekwencji takiej ochrony także osoby fizyczne faktycznie korzystające z usług turystycznych. Jeżeli do umów z osobami prawnymi występującymi jako klienci, organizatorzy turystyki nie stosowali by przepisów rozdziału III ustawy, to w konsekwencji i uczestnicy takich imprez byliby zaskakiwani np. zmianami cen, zmianami programu imprezy lub warunków pobytu.
Rozszerzenie ochrony na osoby, na rzecz których umowę zawarto, a także na osoby, którym przekazano prawo korzystania ze świadczeń z uprzednio zawartej umowy jest w sferze usług turystycznych uzasadnione powszechną praktyką zawierania umów na rzecz osoby trzeciej, nie tylko w odniesieniu do omówionych wyżej osób prawnych, takich jak stowarzyszenia, szkoły czy parafie, ale przede wszystkim praktyka zawierania umów o wyjazdy rodzinne i towarzyskie, w ramach której jedna osoba reprezentuje zwykle kilku uczestników wyjazdu. Łączy się to także z praktyką tzw. substytucji ( art. 16 ustawy), to znaczy przekazywania innej osobie prawa korzystania ze świadczeń, wraz z przejęciem obowiązków, najczęściej w sytuacji, w której klient nie może osobiście uczestniczyć w imprezie turystycznej.
1.3. Kontrahenci.
Kolejną ze stron, z którą biuro podróży podpisuje umowę jest kontrahent. Jest to podmiot z którym biuro podróży zawiera umowę celem zrealizowania świadczeń oferowanych klientowi. Kontrahentem może być hotelarz, przewoźnik, przewodnik turystyczny może być też pilot wycieczek krajowych lub zagranicznych. Umowy z kontrahentami zagranicznymi mogą być zawierane przez biuro podróży również przy współudziale pośredników turystycznych. Rzetelny pośrednik turystyczny, znający własny rynek transportowy, hotelarski jest w pewnym stopniu wyręczeniem biura podróży w indywidualnym poszukiwaniu kontrahentów zagranicznych.
2. Charakter umowy
Umowa o imprezę turystyczną należy do umów konsensualnych, dwu-stronnie zobowiązujących, wzajemnych i odpłatnych.
Umowa zobowiązaniowa, jak każda umowa jest zawsze zgodnym oświad-czeniem woli co najmniej dwóch stron i to stanowi o jej konsensualności. W związku z tym z mocy samej już definicji należy ona do klasy czynności prawnych dwu- albo wielostronnych. Szczególnym rodzajem umów dwustronnie zobowiązujących są umowy wzajemne. Odgrywają one podstawową rolę w obrocie gospodarczym, a prze-to i w stosunkach zobowiązaniowych.
W myśl art. 487 2 KC swoista cecha tych umów polega na tym, że „obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej". ,
Panujący w literaturze i w orzecznictwie polskim pogląd objaśnia ten zwrot, a w konsekwencji i pojęcie umów wzajemnych, przez odwołanie się do cechy ekwiwalentności świadczeń i to rozumianej w sensie subiektywnym. Przyj-muje się więc, że umowa wtedy jest wzajemna, gdy wedle oceny stron świadczenia ich są względem siebie równowartościowe. Natomiast nie wymaga się tzw. ekwiwalentności obiektywnej, to znaczy, że świadczenia niekoniecznie muszą mieć ten sam walor ekonomiczny ustalany wedle kryteriów obiektywnych.
W istocie strony mogą na podstawie zasady swobody umów ustanowić jako wzajemne dowolne świadczenia, byleby umowa mieściła się jeszcze w ramach odpłatnych czynności prawnych, do których zawsze należą umowy wzajemne. Odpłatne czynności prawne charakteryzują się tym, że każda ze stron uzyskuje jakąś korzyść majątkową - niekoniecznie w postaci pieniężnej; mogą to być tak-że świadczenia innego rodzaju (usługi, rzeczy, wierzytelności, inne prawa), byleby podlegały ocenie pieniężnej. .
Ani kodeks cywilny, ani ustawa o usługach turystycznych nie regu-lują umowy o imprezę turystyczną jako umowy nazwanej.
W ustawie o usługach tury-stycznych zawarte są natomiast przepisy o ochronie klienta; w zakresie nieuregulowanym w tej ustawie odsyła ona do kodeksu cywilnego oraz innych przepisów dotyczących ochrony konsumenta. Warto zauważyć, że Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego przygotowała w 1997 r. pro-jekt przepisów regulujących „umowę o podróż", którego ostateczna wer-sja pochodziła z 1998 r. Prace nad nim zostały prze-rwane w związku z uchwaleniem ustawy o usługach turystycznych, w której ostatecznie znalazła się znaczna część regulacji przewidzianych w pro-jekcie. Przepisy ustawy o usługach turystycznych w zakresie ochrony klienta sta-nowią lex specialis względem przepisów kodeksu cywilnego.
Wobec braku regulacji umowy o imprezę turystyczną (umowy o podróż) jako umowy nazwanej w kodeksie cywilnym lub w odrębnej ustawie, charakter prawny umowy o imprezę turystyczną wciąż wywołu-je kontrowersje. W literaturze polskiej wyrażono zasadni-czo cztery stanowiska w tej kwestii (należy uwzględnić, że poglądy te były wypowiedziane w różnych okresach, niektóre przed przyjęciem ustawy o usługach turystycznych, inne w odniesieniu do jej pierwotnej wersji, a jeszcze inne na podstawie kolejnych nowelizacji tej ustawy). Opowie-dziano się mianowicie, że umowa o imprezę turystyczną to :
a) podtyp umowy o dzieło (taki pogląd został wyrażony w pracach Jerzego Raciborskiego)
b) umowa nienazwana,
c) umowa nazwana (ten pogląd wyraża Jerzy Gospodarek; według niego za postanowienia istotne umowy o imprezę turystyczną należy uznać: określe-nie miejsca pobytu lub trasy wycieczki w zależności od tego, czy mamy do czynienia z imprezą turystyczną w postaci pobytu wypoczynkowego, czy też program danej imprezy obejmuje zmianę miejsca pobytu uczest-ników, ustalenie programu imprezy turystycznej, tj. rodzaju, jakości ter-minów usług turystycznych stanowiących zintegrowany pakiet, określe-nie ceny imprezy turystycznej oraz ewentualnych dodatko-wych opłat niewliczanych do ceny, np. opłat lotniskowych i portowych czy tzw. opłaty klimatycznej),
d) umowa mieszana zarówno zawierająca w sobie elementy róż-nych umów nazwanych, jak i wykazująca pewne cechy własne (taki pogląd wyraża w szcze-gólności Mirosław Nestorowicz w wielu swoich pracach dotyczących problematyki umów w prawie turystycznym)
Pogląd wyrażany przez M. Nestorowicza, wydaje się stanowiskiem najtrafniejszym, a przemawiają za tym następujące argumenty - do umowy mieszanej należy stosować:
- po pierwsze, art. 11-20 Ustawy dotyczące ochrony klienta i będące w tym zakresie lex specialis wobec kodeksu cywilnego,
- po drugie, przepisy o umowach nazwanych wprost lub w drodze ana-logii w zależności od podobieństwa określonych świadczeń z tej umowy do odpowiedniej umowy nazwanej, zwłaszcza: umowy o dzieło (w sto-sunku do najważniejszego świadczenia ze strony organizatora turystyki, jakim jest realizacja ustalonego programu wycieczki), umowy przewozu, umowy najmu (głównie najmu pomieszczenia), umowy sprzedaży (w za-kresie dostarczania uczestnikom wyżywienia), umowy przechowania (w stosunku do powierzonego bagażu), umowy zlecenia lub usług zbli-żonych do zlecenia (gdy chodzi np. o załatwienie wiz, rezerwacji hotelu):
- po trzecie, przepisy kodeksu cywilnego części ogólnej zobowiązań,
- po czwarte, przepisy kodeksu cywilnego o umowach w ogólności.
Jednocześnie, jak zauważa M. Nesterowicz, charakter mieszany tej umo-wy coraz bardziej się zatraca, tworzy się, bowiem jednolita umowa. Z tego powodu uznaje on, iż koncepcja umowy mieszanej, powodująca koniecz-ność sięgania do różnych przepisów ujętych w umowach ją tworzących, powinna być traktowana jako sytuacja przejściowa na drodze do wyodręb-nienia się nowej umowy, którą można by nazwać „umową o podróż" .
Klient przychodzący do biura podróży, będącego czy to organizatorem turystyki, pośrednikiem turystycznym, decyduje się na zakup oferowanego produktu podpisując umowę.
Biura podróży w zależności od tego, w jakim charakterze działają zawierają z klientami bardzo zróżnicowane umowy turystyczne. Może to być umowa o pakiet turystyczny, bądź też o pojedynczą usługę turystyczną.
Mając na uwadze, iż do umów tego typu zastosowanie mają przepisy Kodeksu cywilnego konieczne jest podkreślenie, że także i w tym przypadku chociaż w ograniczonym zakresie zastosowanie mają zasady ogólne, w tym zasada swobody kształtowania umów. Jest to jedna z podstawowych przesłanek gospodarki rynkowej, podstawę prawną stanowi art. 353 kc. Mając jednak świadomość, iż w przypadku usług o charakterze turystycznym całkowita swoboda kształtowania treści umowy mogłaby stawiać w niekorzystnej sytuacji klientów, ustawodawca zadecydował o wprowadzeniu norm o charakterze bezwzględnie obowiązującym i semiimperatywnym. W przypadku norm bezwzględnie obowiązujących strony nie mogą w sposób odmienny niż przewiduje ustawodawca regulować swojego stosunku zobowiązaniowego, a postanowienia umów niezgodne z normami bezwzględnie obowiązującymi są nieważne. Normy semiimperatywne pozwalają podmiotom kształtować treść łączącego ich stosunku prawnego w sposób korzystniejszy niż przewidują to przepisy. Natomiast zapisy umowy mniej korzystne są nieważne.
W przypadku umów dotyczących usług turystycznych ograniczenia pomiędzy podmiotami wynikają z:
ustawy z 29 sierpnia 1997 o usługach turystycznych (Dz.U.Nr 133, poz.844 z późn. zm.) art. 19 ust.2
kodeksu cywilnego i innych przepisów dotyczących ochrony konsumentów – to w przypadkach nie uregulowanych ustawą o usługach turystycznych (art. 11 w/w ustawy).
Umowa o świadczenie usług turystycznych, jest umową adhezyjną, czyli zawieraną przez przystąpienie. W związku z powyższym, klient biura podróży decydując się na podpisanie umowy wg wzoru proponowanego przez organizatora, staje się automatycznie stroną mającą mniejsze możliwości negocjowania warunków, podpisując umowę godzi się na ustalenia proponowane przez touroperatora.
„W umowie o podróż (o wycieczkę) widać wyraźnie jak pewne klauzule stanowiące wyraz nadużycia swojej przewagi ekonomicznej przez biura podróży, bądź godzące w niektóre zasady prawne (np. odpowiedzialności dłużnika za osoby trzecie, którymi się posługuje przy wykonywaniu swoich zobowiązań – art. 474 K.C.), są uznawane przez orzecznictwo wielu państw za nieważne.”
„W celu przeciwdziałania nadużywaniu przez organizatorów turystyki stosowanych przez nich wzorców umów ustawodawca wprowadził do ustawy o usługach turystycznych zabezpieczenia w postaci norm o charakterze semiimperatywnym. Wyrazem tego jest ustalenie art.19 powołanej ustawy, że postanowienia umów mniej korzystne dla klientów niż postanowienia tej ustawy są z mocy prawa nieważne. W miejsce tych nieważnych postanowień umowy mają obowiązywać przepisy ustawy”
2.1.Umowa o udział w imprezie turystycznej
Najczęściej zawieraną umową przez biura podróży jest umowa o imprezę turystyczną (w literaturze stosowane są różne nazwy tej umo-wy: umowa o podróż, umowa o wycieczkę, umowa o podróż turystyczną), z uwagi na to, że ustawa o usługach turystycznych posługuje się pojęciem „impreza turystyczna", która odpowiada przedmiotowi tej umowy, jest ona też najczęściej stosowana w praktyce. Jej przedmiotem jest świadczenie kompleksu usług, które składają się na funkcjonalną ca-łość, umożliwiając klientowi realizację celu: wypoczynko-wego, poznawczego, zdrowotnego, religijnego czy innego, znanego stro-nom w chwili zawierania umowy.
W literaturze przedmiotu wskazuje się na następujące cechy charaktery-styczne umowy o imprezę turystyczną:
układ podmiotowy- stronami umowy o imprezę turystycz-ną są - z jednej strony - organizator turystyki, z drugiej strony - klient, który zawarł umowę. Ten jest też naj-częściej jednocześnie uczestnikiem imprezy (w przypadku umowy na rzecz osoby trzeciej uczestnikiem jest osoba trzecia);
kompleksowy charakter świadczenia- przez impre-zę turystyczną należy rozumieć co najmniej dwie usługi turystyczne two-rzące jednolity program i objęte wspólną ceną. Usługi te muszą tworzyć wspólny program. Nie spełnia tego wymagania sytuacja, gdy klient za-planował swoją podróż i przychodzi do biura podróży, aby kupić bilet na przelot oraz zawrzeć umowę hotelową, nawet jeżeli klient otrzymuje je-den rachunek za te usługi. Impreza turystyczna to nie tylko usługi składające się na turystykę w tradycyjnym znaczeniu; chodzić tu może nie tylko o wy-cieczki pobytowo-wypoczynkowe czy wycieczki krajoznawcze, ale także np. wyjazdy na imprezy sportowe, kulturalne, handlowe czy lingwistycz-ne,
zryczałtowana odpłatność za usługę organiza-tora turystyki- klient otrzymuje określony produkt za określoną cenę;
element opieki świadczonej uczestnikom przez organizatora imprezy, związany zwłaszcza z opieką pilota wy-cieczki; treść tego obowiązku uzależniona jest od charakteru imprezy oraz cech uczestników imprezy turystycznej, takich jak wiek, doświad-czenie, stan zdrowia i sprawność .
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych wskazuje na minimalny zakres postanowień umownych. Szczegółowe uregulowanie treści umowy o świadczenie usług turystycznych ułatwia sytuację klienta na wypadek sporu o nienależyte wykonanie zobowiązania.
Zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawy umowa o świadczenie usług turystycznych powinna zawierać m.in. określenie:
organizatora turystyki i numer jego wpisu do rejestru, numer identyfikacji podatkowej (NIP) a także imię i nazwisko oraz pełniona funkcję osoby, która w jego imieniu umowę podpisała, (w przypadkach kiedy umowa jest podpisywana przez agenta turystycznego, umowa musi jasno określać, kto jest organizatorem imprezy turystycznej i powinna być podpisywana na formularzu organizatora, ponieważ to nie agent a organizator ponosi odpowiedzialność za oferowaną imprezę),
miejsce pobytu lub trasę wycieczki,
program imprezy turystycznej obejmujący rodzaj, jakość i terminy oferowanych usług,
cenę imprezy turystycznej, wraz z wyszczególnieniem wszelkich koniecznych należności, podatków i opłat, jeżeli nie są one zawarte w cenie oraz wyraźne sformułowanie okoliczności, które mogą spowodować podwyższenie ceny zgodnie z art. 17 w/w ustawy,
rodzaj i zakres ubezpieczenia turystów oraz nazwę i adres ubezpieczyciela,
termin powiadomienia klienta na piśmie o ewentualnym odwołaniu imprezy turystycznej lub usługi turystycznej z powodu niewystarczającej liczby zgłoszeń, jeżeli realizacja usług jest uzależniona od liczby zgłoszeń,
sposób zgłaszania reklamacji związanych z wykonywaniem usług przez organizatora turystyki wraz z podaniem terminu zgłaszania takich reklamacji,
podstawy prawne umowy i konsekwencje prawne wynikające z umowy.
Przed zawarciem umowy firma turystyczna ma obowiązek podać klientowi ogólne informacje o przepisach paszportowych, sanitarnych i wizowych oraz o przeciwwskazaniach zdrowotnych w kraju, gdzie odbędzie się impreza turystyczna. Klient powinien być poinformowany przez biuro podróży o szczególnych zagrożeniach życia i zdrowia na odwiedzanych obszarach oraz o możliwości zawarcia umowy ubezpieczenia od kosztów rezygnacji i udziału w imprezie turystycznej.
Umowa powinna zawierać również załączniki, takie jak np. ogólne i szczegółowe warunki uczestnictwa w imprezie. W przypadku, gdy zapisy w umowie (lub załącznikach do niej) dotyczące programu imprezy nie są zbyt jasne lub dostatecznie dokładne, należy je doprecyzować. Klient powinien ustalić z biurem podróży ostateczny tekst umowy, a szczególnie tych punktów, które nie są w niej dość precyzyjnie ujęte, a na których klientowi szczególnie zależy. Ułatwi to dochodzenie ewentualnych rekompensat w przypadku niezrealizowania przez organizatora jakiejś części programu imprezy.
Wskazać również należy, iż na biurach podróży ciążą obowiązki dodatkowe związane z zawarciem umowy o organizowanie imprezy turystycznej. Część obowiązków dodatkowych, w zakresie informacji dodatkowych przekazywanych klientom przez organizatora turystyki, w związku z zawieraniem i wykonywaniem umowy o organizowanie imprezy turystycznej, omówiono już powyżej, ale należy podkreślić, że regulacje te odnoszą się nie tylko do umów o imprezy turystyczne, ale także, zwłaszcza w zakresie materiałów informacyjnych, do innych umów o pojedyncze usługi turystyczne.
Ustawa polska, w art. 13 ust. 4 , zawiera sformułowanie podkreślające wyraźnie istnienie obowiązku opieki nad turystami ciążącego na organizatorze turystyki. Sformułowanie to nie daje podstaw do określenia zakresu ani form tej opieki, potwierdza jednak stanowisko ukształtowane w orzecznictwie sądowym i jednoznacznie akceptowane w doktrynie, że obowiązki organizatora nie wyczerpują się jedynie na dostarczeniu świadczeń objętych programem imprezy. Najogólniej, obowiązek opieki dotyczy sytuacji, w których klient w związku ze zmianą miejsca pobytu traci możliwość samodzielnego rozwiązywania swoich problemów związanych zarówno ze stanem zdrowia czy bezpieczeństwem osobistym, jak i z załatwieniem spraw majątkowych, np. związanych z dochodzeniem naprawienia szkody, wymaganiami administracyjnymi w trakcie podróży. Podstawą opieki ze strony organizatora jest jego lepsza znajomość miejscowych stosunków, języka i szczególne kwalifikacje zatrudnianych przez niego pracowników.
Ustawa nakłada na organizatora turystyki dwa dodatkowe obowiązki bezpośrednio związane z zawarciem umowy o imprezę turystyczną, nie wynikające natomiast z przepisów dyrektywy, a ze szczególnych potrzeb naszego rynku turystycznego. Pierwszy z nich to obowiązek zawarcia na rzecz uczestników imprezy turystycznej organizowanej (tzn. realizowanej) za granicą umów ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków . Drugi z obowiązków związanych z zawarciem umowy o imprezę turystyczną, to konieczność wydania klientowi - wpłacającemu należność za imprezę lub zaliczkę przekraczającą 10% ceny - pisemnego potwierdzenia posiadania gwarancji lub zawarcia umowy ubezpieczenia, wymaganych jako zabezpieczenie kosztów sprowadzenia klienta do kraju i wniesionych przez niego wpłat. Ustawa wymaga także pouczenia klienta w treści tego dokumentu o sposobie ubiegania się o wypłatę środków z tego tytułu .
Kolejny wymóg dotyczący tego typu umowy wynika, wprost z art. 14 Ustawy, a mianowicie przewiduje się dla umowy wymóg formy pisemnej.
2.2. Umowa o pojedyncze świadczenie i umowa zlecenia
Omawiając umowę o imprezę turystyczną, jako jedną z cech charakterystycznych tej umowy wskazuje się na kompleksowy charakter świadczenia. Zdawać sobie jednak należy sprawę, iż biuro podróży występujące, jako profesjonalista w dziedzinie turystyki i zawiera z klientami rozmaite umowy. Mogą to być umowy o świadczenie usług turystycznych w charakterze pakietowym, jak również umowy o pojedynczą usługę turystyczną. Taki rodzaj umowy nie wymaga formy pisemnej.
Pojedyncza usługa turystyczna dotyczy najczęściej turystyki indywidualnej i może to polegać na rezerwacji pokoju hotelowego, biletu lotniczego, załatwieniu wizy czy paszportu, rezerwacji samochodu bądź na innych czynnościach informacyjnych związanych z korzystaniem z usług turystycznych. W przypadku umowy o pojedyncze świadczenie turystyczne biuro podróży występuje najczęściej w roli zleceniobiorcy podejmującego się wykonania zlecenia złożonego przez klienta, zawarcia umowy w imieniu i na rzecz klienta z danym usługodawcą (przewoźnikiem autokarowym, samolotowym, przewodnikiem, hotelarzem itp.).
Dla takich umów zastosowanie mają przepisy umowy – zlecenia, chociaż należy mieć świadomość, iż w prawie polskim zgodnie z definicją umowy zlecenia, przez jej zawarcie przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie – klienta, a nie do podejmowania czynności faktycznych w jego imieniu. „Umowa ta polega na zobowiązaniu zleceniobiorcy do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie.”
Biuro podróży przyjmując zlecenie zobowiązuje się jedynie do dokonania ustalonych w umowie czynności, natomiast nie odpowiada za to czy osiągnięty cel jest zgodny z oczekiwanym przez zleceniobiorcę rezultatem. Podkreślić również należy, iż biuro podróży nie jest stroną tych umów i dlatego nie odpowiada za rezultat dokonanej czynności. Mimo to na biurze podróży spoczywa obowiązek starannego wywiązania się z umowy. Staranność wynika z zaufania, jakie okazuje zleceniodawca zleceniobiorcy, licząc na jego znajomość dziedziny, w której świadczy usługi. Miara staranności powinna być duża, ponieważ biuro podróży występuje tutaj w charakterze profesjonalisty trudniącego się zawodowo dokonywaniem tego rodzaju czynności zatem mamy tutaj do czynienia z podwyższoną starannością, o której mowa w art., 355 2 kc.
2.3. Cena
Cena jest istotnym warunkiem umowy o charakterze cywilnoprawnym, do jakich należą umowy o świadczenie usług turystycznych. Biuro podróży przedstawiając ofertę wycieczki musi podać cenę. „Organizator turystyki lub pośrednik turystyczny, który proponuje klientom imprezy turystyczne lub usługi turystyczne, udostępniając im odpowiednie informacje pisemne, a w szczególności broszury, foldery, katalogi, jest obowiązany wskazać w materiałach w sposób dokładny i zrozumiały : (…) cenę imprezy turystycznej lub usługi turystycznej albo sposób jej ustalenia…”
Jeżeli cena podawana jest na umowie w walucie obcej, klient musi uzyskać informację. według kursu jakiego banku jest przeliczana na walutę polską i z jakiego dnia brany jest pod uwagę kurs, tj. wpłaty zaliczki czy wpłaty ostatecznej kwoty
Cena wycieczki ma charakter jednolitego ryczałtowego wynagrodzenia i obejmuje koszty świadczeń podanych w programie, oraz
• opłaty skarbowe
• opłaty manipulacyjne i wizowe
• wynagrodzenie pilota i przewodników
• składki ubezpieczenia, kosztów leczenia i następstw nieszczęśliwych wypadków
• marżę biura.
Klient ma prawo sądzić, że cena obejmuje wszystkie opłaty związane z wycieczką. Jeżeli jest inaczej, biuro podróży jest obowiązane wyraźnie to określić. Cena podana w ofercie wiąże biuro podróży i nie może być zmieniona z chwilą, gdy klient ofertę przyjął. Klient w momencie wyboru oferty powinien być poinformowany, czy cena obejmuje wszystkie usługi. czy za niektóre – i jakie – będzie musiał zapłacić na miejscu, np. czy leżaki są bezpłatne, czy napoje podawane przy posiłkach są wliczone w cenę, czy w trakcie pobytu przewidywane są wycieczki "fakultatywne" płatne dodatkowo na miejscu, co z opłatą za wejście do zwiedzanych obiektów, czy można dostać zniżki dla rodziny z dziećmi. z czego mogą korzystać dzieci nieodpłatnie itd.
„1. Cena ustalona w umowie nie może być podwyższona, chyba że umowa wyraźnie przewiduje możliwość podwyższenia ceny, a organizator turystyki udokumentuje wpływ na podwyższenie ceny jednej z następujących okoliczności:
1)wzrost kosztów transportu;
2)wzrostu opłat urzędowych, podatków lub opłat należnych za takie usługi, jak lotniskowe, załadunkowe lub przeładunkowe w portach morskich i lotniczych;
3)wzrostu kursów walut.
2. W okresie 20 dni przed datą wyjazdu cena ustalona w umowie nie może być podwyższona.”
Wskazać tutaj można na orzeczenia Sadu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, w szczególności na wyrok z dnia 21.07.2005 r., sygn. akt. XVII Ama 89/2003 „Biuro podróży nie ma prawa dowolnie wskazywać okoliczności, na skutek których cena wycieczki może zostać podwyższona, ani wyłączać swojej odpowiedzialności za niedogodności występujące w hotelach, w których zakwaterowało turystów.”
Jeżeli przed rozpoczęciem imprezy, organizator jest zmuszony zmienić istotne postanowienia umowy o wycieczkę (takimi postanowieniami są m. in. program, hotel, termin, cena, itd.), powinien on poinformować klienta o takich zmianach. Klient w tej sytuacji może - przyjąć nową ofertę lub odstąpić od umowy za zwrotem wszystkich wpłaconych należności.
ROZDZIAŁ II: ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIURA PODRÓŻY Z TYTUŁU UMOWY O
IMPREZĘ TURYSTYCZNĄ
1. Zasady ogólne
Mówiąc o obowiązku odpowiedzialności odszkodowawczej biura podróży, z tytułu niewykonania bądź nienależytego wykonania umowy, wynikającym z Ustawy o usługach turystycznych z dnia 29 sierpnia 1997r., nie sposób nie omówić podstawowych zasad oraz pojęć związanych z odpowiedzialnością w ogólności. Mając na uwadze Kodeks Cywilny możemy wyróżnić dwa rodzaje odpowiedzialności odszkodowawczej:
odpowiedzialność deliktową - źródłem jej powstania jest tzw. czyn niedozwolony. Odpowiedzialność tą ponosi osoba, która wyrządziła innemu podmiotowi szkodę własnym działaniem, a konkretnie taka osoba, której można przypisać winę. Jest to odpowiedzialność na zasadzie winy z tytułu czynu niedozwolonego. Podmiot odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym zo-bowiązany jest do jej naprawienia. Do czynów niedozwolonych ustawa zalicza nie tylko zawinione działania człowieka, ale również i innego rodzaju zachowania ludzkie oraz zdarzenia niezależne od woli człowieka, z którymi ustawa łączy obowiązek naprawienia szkody.
odpowiedzialność kontraktową - jest to odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań. Dla realizacji odpowiedzialności kontraktowej wierzyciel jest zmuszony wykazać, iż poniósł szkodę oraz, że szkoda ta pozostaje w związku przyczynowym z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania. Podobnie jak odpowiedzialność deliktowa, odpowiedzialność kontraktowa oparta jest
W kodeksie cywilnym unormowano odpowie-dzialność z tytułu czynów niedozwolonych odrębnie od odpowiedzialności za szkodę spowodowaną niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiąza-nia.
Dla reżimu odpowiedzialności odszkodowawczej przyjęto wyróżniać cztery zasady, każda z nich w inny sposób uzasadnia odpowie-dzialność:
zasada winy - uznawana jest zgodnie za zasadę naczelną. Jeżeli ktoś z własnej winy wyrządził drugiemu szkodę, jest zobligowany do jej naprawienia. Wina jest tu rozumiana jako bezprawne bądź naganne postępowanie. Mogą istnieć subiektywne i obiektywne czynniki winy, jednak zgodnie z art. 415 K.C wszystkie postaci winy podlegają działalności odszkodowawczej.
zasada ryzyka – wiąże się ze zwiększonym zagrożeniem dla zdrowia, życia oraz majątku człowieka w wyniku rozwoju mechanicznych środków komunikacji poruszanych za pomocą sił przyrody, dotyczy szkód wyrządzonych przez niebezpieczne dla otoczenia urządzenia, jak również posługiwania się innymi osobami przy prowadzeniu działalności gospodarczej, w tych sytuacjach odstępuje się od winy wywołującej powstanie szkody, zachodzi wówczas konieczność odpowiedzialności za skutek (chyba że jest on wywołany obiektywnymi okolicznościami – tzw. siłą wyższą, zdarzeniem zewnętrznym którego nie można było przewidzieć a jej skutkom zapobiec)
zasada słuszności - ma charakter zdecydowanie pomocniczy i odwołuje się do zasad współżycia społecznego jako uzasadnienia omawianej odpowiedzialności w sytuacjach wyjątkowych.
zasada gwarancyjno – repartycyjna, która jest związana z działalnością ubezpieczeniową, i na niej oparta jest odpowiedzialność zakładów ubezpieczeń, które ze składek ubezpieczeniowych tworzą specjalny fundusz przeznaczony na wypłatę odszkodowań i innych świadczeń osobom ubezpieczonym.
1.1. Podstawy odpowiedzialności
Oceniając podstawy odpowiedzialności ponoszonej przez biura podróży wobec klientów odnieść się należy w pierwszej kolejności do przepisów ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych. Postanowienia art. 11 ww. ustawy decydują, iż w zakresie nie uregulowanym ustawą do umów zawieranych przez organizatorów turystyki i pośredników turystycznych stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego oraz inne przepisy dotyczące ochrony konsumenta.
Odpowiedzialność biura podróży za szkody wyrządzone klientom może mieć zarówno charakter kontraktowy, jak i deliktowy. Odpowiedzialność deliktowa zachodzić będzie wówczas, gdy mimo umowy istnieje prym-odpowiedzialności deliktowej (np. gdy szkoda na osobie lub mieniu została wyrządzona w trakcie przewozu dokonywanego autokarem biura podróży -art. 436 l k.c.; albo gdy szkoda nastąpiła na skutek oderwania się balkonu w hotelu - art. 434 k.c.]. Przesłanką odpowiedzialności będzie czyn niedozwolony po stronie biura podróży w rozumieniu przyjętym w prawie cywilnym. Przypadki odpowiedzialności deliktowej będą jednak rzadkie, częściej natomiast nastąpi zbieg obu rodzajów odpowiedzialności (art. 443 k.c.). Będzie tak wówczas, gdy biuro podróży naruszy ogólnie obowiązujące zasady postępowania, zwłaszcza w przypadku szkód na osobie klienta. Wyrządzenie szkody na osobie jest czynem niedozwolonym bez względu na to, że powstała ona przede wszystkim skutek nienależytego wykonania umowy . Sam fakt naruszenia tych zasad rodzi bowiem czyn niedozwolony i prowadzi do odpowiedzialności deliktowej
Odpowiedzialność kontraktowa biura podróży wynika z faktu zawarcia umowy o podróż (o wycieczkę). Gdy biuro podróży samo dokonuje poszczególnych świadczeń (np. przewozu lub usług hotelarskich), należy stosować przepisy dotyczące tych świadczeń. Występuje bowiem ono wówczas to pośrednio w roli przewoźnika, prowadzącego hotel itp.
W większości przypadków jednak odpowiedzialność biura podróży jest odpowiedzialnością kontraktową, uregulowaną w art. 471 i 472 KC. Ten rodzaj odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie bądź nienależyte wykonanie zobowiązania powstałego w wyniku podpisania umowy (kontraktu), wiązany jest z niezachowaniem należytej staranności, dopuszcza się też że zakres tej odpowiedzialności może zostać poszerzony bądź zawężony przez przepisy ustawowe lub czynność prawną. Biuro podróży jednak nie ma prawa zmniejszać zakresu swojej odpowiedzialności zawierając w warunkach umowy klauzul będących niezgodnymi z przepisami zawartymi w Ustawie.
1.2. Przesłanki odpowiedzialności
Dla powstania odpowiedzialności biura podróży za szkodę wyrządzoną klientowi, tak jak przy każdym innym stosunku prawnym muszą zaistnieć przesłanki przewidziane ustawą. W tym przypadku odnieść się na należy do przepisów Kodeksu cywilnego regulujących zobowiązania stron, w tym problematykę niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązań wynikających z umowy – w tym wypadku z umowy o organizację imprezy turystycznej.
Jeżeli biuro postępuje w sposób niezgodny z treścią zobowiązania, w następstwie czego interes klienta nie zostaje zaspokojony, można po-wiedzieć, że narusza ono zobowiązanie, a jego zachowanie uzyskuje z tego wzglę-du kwalifikację zachowania bezprawnego. Odnosi się to zarówno do przypad-ków całkowitego niewykonania świadczenia, jak i do nienależytego jego wy-konania polegającego w szczególności na nieprzestrzeganiu norm regulujących prawidłowe spełnienie świadczenia.
Powstanie obowiązku odszkodowawczego uzależnione jest od wystąpienia warunków, czyli przesłanek. Konieczne są trzy przesłanki kontraktowej odpowiedzialności odszkodowawczej:
fakt, z którym system prawny wiąże czyjąś odpowie-dzialność;
związek przyczynowy między tym zdarzeniem a
powstałą szko-dą.
Dwie ostatnie przesłanki są wspólne dla odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej. Trzecią przesłanką w odpowiedzialności deliktowej jest zdarzenie, z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy oznaczonego podmiotu, nie mające związku ze stosunkiem umownym.
Bliższego objaśnienia wymaga pierwsza z wymienionych przesłanek, a mianowicie wina. W przypadku winy można mówić o:
winie umyślnej, która polega na tym, że albo dłużnik chce naruszyć ciążące na nim obowiązki powinnego zachowania (dolus directus) albo przewidując możli-wość takiego naruszenia na to się godzi (dolus eventualis)
winie nieumyślnej, której postaciami są: niedbalstwo - można je zarzucić temu, kto nie dochował należytej staran-ności w sytuacji, gdy powinien i zarazem mógł zachować się prawidłowo, oraz rażące niedbalstwo.
Zasadniczo jednak, niezależnie od rodzaju winy zgodnie z art. 415 KC każda jej postać, powoduje odpowiedzialność odszkodowawczą .
Drugą przesłanką jest zaistnienie związku przyczynowego pomiędzy faktem, z którym system prawny łączy czyjąś odpowiedzialność odszkodowawczą, a szkodą doznaną przez poszkodowanego. Taki związek powstaje w wyniku następstw działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Konieczność istnienia związku przyczynowego akcentuje art. 471 KC, sta-nowiąc o naprawieniu szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania .
Trzecią przesłanką odpowiedzialności kontraktowej jest szkoda- rozumiana jako uszczerbek majątkowy, pojęcie to nie dotyczy się uszczerbku niemajątkowego, który w Kodeksie Cywilnym art. 445 określany jest jako krzywda.
W szczególności należy podkreślić, że odpowiedzialność kontraktowa obej-muje tylko szkody majątkowe. Niezależnie od faktu czy powstała szkoda dotyczy osoby (szkoda rzeczywista i ewentualne utracone korzyści) czy też jest szkodą na mieniu w obydwóch przypadkach chodzi o konsekwencje majątkowe wyrządzonej szkody. Dodatkowo wskazać należy, iż w takich przypadkach uwzględnia się jedynie szkody bezpośrednio poniesione przez samego pokrzywdzonego, a nie szkody pośrednie doznane przez inne osoby.
Z kolei przy uwzględnianiu utraconych korzyści trzeba mieć na uwadze, czy istnieje dostatecznie wysoki stopień prawdopodobieństwa uzyskania spodziewanych korzyści. Sama bowiem szansa osiągnięcia zysku nie wystar-czy do wykazania zasadności roszczenia odszkodowawczego.
1.3. Granice odpowiedzialności
W grudniu 2000 roku wprowadzona została obszerna nowelizacja Ustawy o usługach turystycznych, która doprowadziła do istotnych zmian w zakresie odpowiedzialności kontraktowej organizatora turystyki. Nowelizacja ta uchyliła art. 18 Ustawy, który umożliwiał organizatorowi ograniczenie swojej odpowiedzialności w przypadku gdy ta tyczyła się usług świadczonych przez miejscowych usługodawców, jeżeli możliwość taka wynikała z przepisów obowiązujących w kraju pobytu klienta – było to sprzeczne z postanowieniami dyrektywy 90/314/EEC. Efektem nowelizacji ustawy było dodanie art. 11a, który wyraźnie określa odpowiedzialność organizatora turystyki w przypadku niewykonania bądź nienależytego wykonania umowy, odpowiedzialność korzystną z punktu widzenia klienta.
Zgodnie z art. lla Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych organizator turystyki odpowiada za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umo-wy o świadczenie usług turystycznych, chyba że niewykonanie lub niena-leżyte wykonanie jest spowodowane wyłącznie:
działaniem lub zaniechaniem klienta, warunkiem wyłączenia odpowiedzialności orga-nizatora turystyki jest jednak odpowiednie udzielenie klientowi wszel-kich koniecznych informacji (art. 12 i 13 Ustawy),
działaniem lub zaniechaniem osób trzecich, nieuczestniczących w wykonywaniu usług przewidzianych w umowie, jeżeli tych działań lub zaniechań nie można było przewidzieć ani uniknąć,
siłą wyższą.
Pierwsza okoliczność zwalniająca organizatora z odpowiedzialności dotyczy działania lub zaniechania klienta, nawet jeśli jest ono działaniem nie zawinionym przez niego samego, (np. w związku z opóźnieniem pociągu klient nie zgłasza się na czas na odprawę na lotnisku).
Druga okoliczność dotyczy działania lub zaniechania osób trzecich, tu ustawodawcy chodzi wyłącznie o osoby, które nie uczestniczą w wykonywaniu usług objętych umową, jeśli działań tych bądź zaniechań nie można było przewidzieć. Tak wiec ograniczenie to nie dotyczy, osób które są podwykonawcami czynności związanych z realizacją umowy, za które organizator ponosi odpowiedzialność. Ten rodzaj odpowiedzialności zostanie omówiony w następnym podpunkcie.
Trzecią okolicznością zwalniającą organizatora turystyki z odpowiedzialności jest siła wyższa.
Jednakże na organizatorze spoczywa obowiązek udzielenia pomocy poszkodowanym klientom w czasie trwania imprezy turystycznej, nawet jeśli zaistniały wskazane wyżej okoliczności wyłączające jego odpowiedzialność.
Zgodnie z art. llb ust. l ustawy nie można w drodze umowy wyłączyć lub ograniczyć odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wy-konanie umowy o świadczenie usług turystycznych, także w razie wybo-ru prawa obcego, z dwoma wyjątkami, a mianowicie:
odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną klientowi wskutek niewy-konania lub nienależytego wykonania umowy o świadczenie usług tury-stycznych może być ograniczona tylko wówczas, gdy określa to umowa międzynarodowa, której stroną jest Rzeczpospolita Polska (art. llb ust. 2 u.t.) (np. konwencja warszawska, z 1929r., konwencja ateńska z 1974r., konwencja z 1962r. o odpowiedzialnośći osób utrzymujących hotele).
organizator turystyki w umowach z klientami może ograniczyć od-powiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie usług w czasie imprezy turystycznej do dwukrotności ceny imprezy turystycz-nej względem każdego klienta (art. llb ust. 3 u.t.;)
Ograniczenie odpowiedzialności do dwukrotności ceny imprezy turystycznej jest nowością wprowadzoną nowelizacją z 2000 roku, klauzula dotycząca takiego ograniczenia odpowiedzialności musi być umieszczona w treści umowy, jednak zapis ograniczający odpowiedzialność nie może dotyczyć szkód na osobie (art. llb ust. 4 u.t.) .
Jeżeli postanowienia umowy są mniej korzystne niż postanowienia art. lla i llb u.t. (np. ograniczają odpowiedzialność za działania osób trzecich wykonujących umowę, wprowadzają wyłączenie odpowiedzial-ności za szkodę na osobie), są one nieważne (art. 19 ust. l u.t.) .
1.4. Odpowiedzialność biura podróży za osoby trzecie
Biuro podróży w umowie o imprezę turystyczną zobowiązują się w swoim imieniu wobec klienta do świadczenia np. przewozu, zakwaterowania, wyżywienia, określenia programu, usług przewodników, opieki pilota – wszystkie te usługi mają tworzyć integralną całość. Przy dokonywaniu tych świadczeń biuro często posługuje się osobami trzecimi zarówno w kraju, jak i zagranicą. Z zasady są to inne biura podroży, przedsiębiorstwa transportowe, hotele. Powstaje więc problem, który z podmiotów w tym zakresie ponosi odpowiedzialność za niewykonanie bądź nienależyte wykonanie umowy wobec klienta. Mając na uwadze zapis art. 11 odpowiedzi na ww. problem szukać należy w przepisach Kodeksu Cywilnego.
W artykule 474 KC ustawodawca zawarł wyjątek od ogólnej reguły, że dłużnik odpowiada za swoją winę i rozciąga odpowiedzialność dłużnika również za działania innych osób.
Chodzi tu o osoby, z pomocą, których dłużnik wykonuje zobowiązanie lub którym powierza w całości lub w części wykonanie zobowiązania. We współczesnych stosunkach społecznych, opartych na dużej koncentra-cji sił wytwórczych i daleko idącej specjalizacji produkcji, sfera zastosowania art. 474 KC jest ogromna. Sprzyja temu zresztą ogólna zasada, według której dłużnik nie jest zobowiązany do osobistego świadczenia (art. 356 l KC).
Otóż za działania lub zaniechania tych osób dłużnik odpowiada tak jak za własne działania lub zaniechania (art. 474 KC). Z reguły więc odpowiada on wtedy, gdy osobom tym można przypisać winę polegającą na niezachowa-niu należytej staranności (art. 472 KC). Dzięki takiemu rozstrzygnięciu usta-wodawcy interes klienta jest w taki sam sposób chroniony w przypadku, gdy świadczenie spełnia biuro osobiście, jak w razie, gdy dokonuje tego ktoś inny.
Jednakże przyjęcie tej zasady prowadzi w konsekwencji do zaostrzenia podstaw odpowiedzialności samego biura w przypadkach, gdy spełnia on świadczenie przez inne osoby, za które odpowiada. Sam bowiem nie może uchylić się od odpowiedzialności powołując się na brak winy po swojej stro-nie; zwłaszcza za to, że nie dołożył należytej staranności w wyborze osoby lub w sprawowaniu nadzoru nad wykonywanym przez nią świadczeniem. Jego odpowiedzialność względem wierzyciela opiera się tu na zasadzie ryzyka, aczkolwiek jej przesłanką jest wina innej osoby .
„Biuro podróży odpowiada więc za działania lub zaniechania zagranicznych osób trzecich, którymi się posługuje w wykonaniu swych zobowiązań w zakresie wyżywienia uczestników za-granicznej wycieczki - także wówczas, gdy nie miało możliwości kontroli i nadzoru nad tymi osobami” orzeczenie. SN z 25.2.1986 r. (OSN 1987, póz. 10).
2. Zasady szczegółowe
Umowa o imprezę turystyczną polega na świadczeniu kompleksu usług, składających się na wspólną całość. Powyższa cecha powoduje jednak szereg stanów faktycznych (odstąpienie od umowy przez jedną ze stron, niewykonanie umowy, jej nienależyte wykonanie), które mogą pociągać za sobą powstanie po stronie biura podróży obowiązku odszkodowawczego. Pojęcia odstąpienia od umowy, niewykonania, nienależytego wykonania umowy należą do zakresu regulacji ustawy Kodeks cywilnych. Jednak mając na uwadze, że w tym przypadku umowy o imprezę turystyczną podlegają regulacji ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych trzeba brać pod uwagę odmienności stąd wynikające.
2.1. Odstąpienie od umowy przed rozpoczęciem imprezy
Instytucja odstąpienia od umowy została uregulowana przez ustawodawcę w przepisach Kodeksu cywilnego – w art. 395 oraz 396. Odstąpienie od umowy rozumiane jest jako zastrzeżenie umowne. Ma ono charakter czynności konsensualnej, co oznacza, że powstaje na skutek samego uzgodnienia przez strony. Jeżeli chodzi o treść zastrzeżenia o odstąpienia od umowy, to powinno ono wskazywać:
termin, w czasie którego będzie możliwe skorzystanie z prawa (odstąpienia),
określenie czy prawo to przysługuje obydwu stronom umowy, czy tylko jednej z nich i której.
Nie ma natomiast konieczności uzasadniania odstąpienia. Pamiętać jednak należy, że w ramach swobody umów (art. 3531 kc) strony mogą określić skutki odstąpienia od umowy odmiennie niż regulują to przepisy. Skutkiem odstąpienia od umowy jest nie tylko jej wygaśnięcie z mocą wsteczną, ale również powrót do stanu, jaki istniał przed jej zawarciem. Rodzi to obowiązek zwrotu wzajemnych świadczeń, jeśli zostały uprzednio wykonane. Zwrot świadczeń powinien nastąpić zgodnie z zasadami zwrotu świadczeń z umów wzajemnych .
Ustawa o usługach turystycznych nie reguluje, w sposób szczegółowy, kwestii odstąpienia od umowy o imprezę turystyczną. Artykuł 14 ust 1 pkt 7 stanowi jedynie, iż w umowie o imprezę turystyczną powinny znaleźć się zapisy dotyczące terminu powiadomienia klienta na piśmie o ewentualnym odwołaniu imprezy turystycznej lub usługi turystycznej z powodu niewystarczającej liczny zgłoszeń, jeżeli realizacja zgłoszeń jest od tego uzależniona. Dalej analizując treść ustawy - w art. 14 ust 1 pkt 5 zawarty jest zapis, z którego wynika, iż umowa powinna określać cenę imprezy turystycznej, wraz z wyszczególnieniem wszystkich koniecznych należności, podatków i opłat, jeżeli nie są one zawarte w cenie, oraz wyraźne sformułowanie okoliczności, które mogą spowodować podwyższenie ceny zgodnie z art. 17 ustawy. W takim wypadku zgodnie z art. 14 ust 5 klientowi biura podróży przysługują następujące uprawnienia:
przyjmuje proponowaną zmianę umowy,
odstąpienie od umowy za natychmiastowym zwrotem wszystkich wniesionych świadczeń i bez obowiązku zapłaty kary umownej.
Klient o swoim wyborze powinien poinformować biuro turystyczne niezwłocznie.
W przypadku odstąpienia przez Klienta od umowy, może on według swojego wyboru:
uczestniczyć w imprezie zastępczej o tym samym lub podwyższonym standardzie chyba, że wyrazi zgodę na uczestnictwo w imprezie o niższym standardzie za zwrotem różnicy w cenie. Podkreślić jednak należy, iż uzależnione jest to od zaproponowania klientowi przez biuro podróży imprezy zastępczej. Klient nie może dowolnie wybrać imprezy z katalogu bez uprzedniej propozycji biura podróży.
żądać natychmiastowego zwrotu wszystkich wniesionych świadczeń.
Obok żądania zwrotu wszystkich świadczeń klientowi przysługują wobec biura podróży roszczenia odszkodowawcze.
Podobnie, jak w przypadku zmiany istotnych warunków umowy z klientem, jeżeli organizator turystyki odwołuje imprezę turystyczną z przyczyn niezależnych od klienta, klient ma prawo, według swojego wyboru:
uczestniczyć w imprezie zastępczej o tym samym lub podwyższonym standardzie, chyba, że wyrazi zgodę na uczestnictwo w imprezie o niższym standardzie za zwrotem różnicy w cenie,
żądać natychmiastowego zwrotu wszystkich wniesionych świadczeń.
W takiej sytuacji Klient może również dochodzić roszczeń odszkodowawczych za niewykonanie umowy, chyba że odwołanie imprezy turystycznej nastąpiło z powodu (art. 14 ust 7):
zgłoszenia mniejszej liczy uczestników niż liczba minimalna określona w umowie, a organizator powiadomił o tym na piśmie w uzgodnionym przez strony terminie,
siły wyższej.
Biuro podróży, może się zwolnić z odpowiedzialności odszkodowawczej, w razie zgłoszenia się mniejszej liczy uczestników niż liczba minimalna przewidziana w umowie, pamiętać jednakże należy, iż kon