Czyny niedozwolone

Czyny niedozwolone

Czyny niedozwolone (delikty) – działania lub zaniechania człowieka sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego, wywołujące szkodę. Czynem niedozwolonym może być również inne zdarzenia nie mające z działaniami ludzkimi nic wspólnego, ilekroć wynika z nich szkoda i za tę szkodę prawo czyni kogoś odpowiedzialnym.
Podmiot odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym zobowiązany jest do jej naprawienia.

Świadczenia polegające na naprawieniu szkody wynikłej z czynu niedozwolonego jest świadczeniem pierwotnym w tym stosunku zobowiązaniowym. Obowiązek naprawienia tej szkody powstaje, bowiem wtedy, gdy poszkodowany doznał jej w następstwie czynu niedozwolonego, za który inny podmiot ponosi odpowiedzialność. Jeżeli ziści się wspomniany stan faktyczny, osoba odpowiedzialna za wyrządzenie szkody (dłużnik) od razu jest zobowiązany do jej naprawienia poszkodowanemu (wierzycielowi).
Pod tym względem różni się system odpowiedzialności deliktowej od odpowiedzialności kontraktowej, pojawiającej się jako następstwo niewykonania lub nienależytego wykonania istniejącego już stosunku zobowiązaniowego.
Przy odpowiedzialności kontraktowej wyrządzenie szkody następuje w ramach istniejącego stosunku zobowiązaniowego, wskutek czego od razu znany jest i zindywidualizowany ewentualny podmiot odpowiedzialny za szkodę; powstaje tylko kwestia uchylenia jej odpowiedzialności z tego tytułu. Przy odp deliktowej trzeba dopiero poszukiwać dłużnika tego stosunku zobowiązaniowego, i to spośród nieograniczonego kręgu podmiotów.
Z zasady wyłączona jest możliwość umownego modyfikowania ustawowych przesłanek odpowiedzialności deliktowej.

Przy określaniu społecznych konsekwencji czynów niedozwolonych nie można poprzestać tylko na kodeksowej regulacji tej problematyki. Ogromny rozwój różnych postaci ubezpieczeń, a zwłaszcza ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej, w znacznej mierze modyfikuje konsekwencje społeczne wyznaczone normami KC. Zamiast osoby bezpośrednio odpowiedzialnej ciężar odpowiedzialności odszkodowawczej przejmuje w takich przypadkach zakład ubezpieczeń, a za jego pośrednictwem rozkłada się on na liczne grupy osób ubezpieczających się od ryzyk tego rodzaju.

Odpowiedzialność za własne czyny
Odpowiedzialność za własne czyny oparta jest na zasadzie winy. Wyraźnie wskazuje na to podstawowy w tym względzie art. 415 KC, który mówi, że „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”.
Podstawowe da art. 415 KC pojęcie winy ani w tym, ani w innych przepisach KC wyjaśnione. Nie ulega wszakże wątpliwości, że za czyn zawiniony może uchodzić jedynie takie zachowanie człowieka, które jest zarazem bezprawne.

Bezprawność pojmuje się w prawie cywilnym szeroko, a mianowicie jako niezgodność zachowania się sprawcy z porządkiem prawnym.

Wyłączenia
Obowiązujące prawo przewiduje bardzo różnorodne wyłączenia bezprawności działania. Trzeba więc poprzestać na wymienieniu jedynie najważniejszych ich typów:
Obrona konieczna (art. 413 KC) polega na odparciu bezpośredniego i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby.
W przeciwieństwie do prawa karnego, prawo cywilne nie zawiera szczególnych postanowień dotyczących przekroczenia granic obrony koniecznej.
Stan wyższej konieczności (art. 424 w zw. Z art. 142 KC) również znamionuje bezpośrednie zagrożenie dla dowolnego dobra jakiejkolwiek osoby. Jednakże źródłem tego zagrożenia nie jest zamach, a więc bezprawne działanie człowiek, lecz jakaś rzecz lub zwierzę (np. rzucający się na człowieka pies).
Do uchylenia tej odpowiedzialności konieczne jest ponadto, aby:
1) Osoba sama nie wywołała niebezpieczeństwa;
2) Niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec;
3) Ratowane dobro było oczywiście ważniejsze niż dobro zagrożone.
Zgoda poszkodowanego na działanie ingerujące w sferę jego dóbr uchyla bezprawność tych działań.
Wykonywanie własnych praw podmiotowych wyłącz bezprawność tych działań i zwalnia z odpowiedzialności za nie. Np. właściciel gruntu nie może powoływać się na szkodę wynikającą z faktu, że użytkownik jego gruntu lub uprawniony z tytułu służebności gruntowej pozbawia go korzyści, jakie mógłby osiągnąć gospodarząc sam na gruncie.

Bezprawność czynu stanowi jego klasyfikację przedmiotową. Natomiast wina jest pojęciem odnoszącym się do sfery zjawisk psychicznych sprawcy i dlatego określa się ją mianem podmiotowej strony czynu.
Przez winę rozumie się naganną decyzję człowieka odnoszącą się do podjętego przez niego bezprawnego czynu (także zaniechania).

Szkoda może być wyrządzona nie tylko przez jednego sprawcę, ale także przez kilku działających w porozumieniu lub nawet bez porozumienia. W przypadkach takich wszyscy ponoszą odpowiedzialność, i to solidarną (por. art.441 KC), za wyrządzoną wspólnie szkodę, jeżeli, oczywiście, czyny ich były zawinione (art. 41 KC).
Zgodnie z art. 6 KC, ciężar dowodu okoliczności wskazanych w art. 415 KC w całości spoczywa na poszkodowanym.

Odpowiedzialność za cudze czyny
I. Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru
Zawiniony czyn człowieka może również polegać na tym, że nie dopełnił on ciążącego na nim obowiązku nadzoru nad inną osobą, która w następstwie tego wyrządziła komuś szkodę.
Odpowiedzialność sprawującego nadzór
Niemożność przypisania winy małoletniemu do lat 13 (art. 426 KC), albo osobie niepoczytalnej (art. 425 KC) rodzi pytanie o ewentualną odpowiedzialność innych podmiotów, aniżeli sprawca szkody. Zgodnie z art. 427 KC, odpowiedzialność ponosi każdy, „kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można”, jak również ten, kto wykonuje bez obowiązku ustawowego lub umownego stałą pieczę nad tymi osobami.
Odpowiedzialność sprawcy
Przewidziana w art. 427 KC odpowiedzialność, za czyn cudzy, osób zobowiązanych do nadzoru nie zapewni poszkodowanemu naprawienia szkody w następujących trzech przypadkach:
1) jeżeli obalone zostanie domniemanie winy w nadzorze lub domniemanie związku przyczynowego;
2) jeżeli ściągnięcie wierzytelności (odszkodowanie) od osoby odpowiedzialnej z tytułu winy w nadzorze jest niemożliwe lub bardzo utrudnione;
3) jeżeli brak jest osób zobowiązanych do nadzoru.

W takich przypadkach art. 428 KC przewidzianą na zasadzie słuszności odpowiedzialność bezpośredniego sprawcy, któremu z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego nie można przypisać winy. Natomiast czyn jego musi mieć cechę bezprawności. Zasada słuszności została bliżej sformułowana w art. 428 KC.
II. Odpowiedzialność osób powierzających wykonanie czynności innej osobie
Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez samodzielnego wykonawcę
Na mocy art. 429 KC ustawodawca obciąża powierzającego odpowiedzialnością jedynie za dokonanie właściwego wyboru wykonawcy. Odpowiedzialność powierzającego czynność oparta jest na winie w wyborze, przy czym art. 429 KC konstruuje domniemanie te j winy. Należy starannie odróżnić, czy wykonawca wyrządził osobie trzeciej szkodę jedynie przy okazji wykonania powierzonej czynności – za co powierzający nie odpowiada – czy w funkcjonalnym związku z powierzeniem czynności (przy wykonywaniu), co jest objęte jego odpowiedzialnością.
Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez podwładnego
Drugi rodzaj odpowiedzialności za powierzeni wykonania jakiejś czynności reguluje art. 430 KC. Odnosi się on do szczególnej sytuacji w której wykonawca powierzonej czynności występuje w roli podwładnego względem osoby powierzającej jej wykonanie określonej czynności. Osoba ta z kolei zajmuje względem wykonawcy pozycję zwierzchnika.

Odpowiedzialność organów władzy publicznej
To zagadnienie regulują art. 417 – 421 KC.
Art. 417 KC określając podmioty prawa cywilnego ponosząc odpowiedzialność odszkodowawczą za działania lub zaniechania wymienia:
1) osoby prawne wykonujące z mocy prawa władzę publiczną, a w szczególności: Skarb Państwa oraz jednostki samorządu terytorialnego (1),
2) osoby prawne, którym zlecono wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej, na podstawie porozumienia, w szczególności: jednostki samorządu terytorialnego (2).

Przepisy art. 417 – 421 KC przewidują, że Skarb Państwa oraz jednostki samorządu terytorialnego ponoszą odpowiedzialność odszkodowawczą za własne, a nie za cudze działanie.
Pomiędzy osobą prawną wykonującą władzę publiczną a bezpośrednim sprawcą mogą zachodzić bardzo różne powiązania uzasadniające przypisane tej właśnie osobie prawnej odpowiedzialności odszkodowawczej. Istotne jest jedynie, aby bezpośredni sprawca występował w roli wykonawcy władzy publicznej.
Przyjęta w art. 417 KC konstrukcja własnej odpowiedzialności podmiotów za szkody wyrządzone przy wykonywani władzy publicznej nie wymaga identyfikacji bezpośredniego sprawcy szkody, tj. ustalenia osoby fizycznej, realizującej tą funkcję. Wystarczy dowód, że szkoda niewątpliwie powstała wskutek działania jakiejś, nawet niezidentyfikowanej, osoby wykonującej władzę publiczną.
Podmioty wykonujące władzę publiczną odpowiadają za swoje działania albo zaniechania, gdy zachowania te są niezgodne z prawem.

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem aktu normatywnego
Przepis art. 4171 1 KC wiąże odpowiedzialność z wyrządzeniem szkody przez wydanie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.
Żądanie naprawienia szkody uzależnione zostało od uprzedniego stwierdzenia tej niezgodności we właściwym postępowaniu. Chodzi o stwierdzenie niezgodności aktów normatywnych z niższego rzędu z aktami hierarchicznie wyżej usytuowanymi. Dopiero więc po stwierdzeniu tej niezgodności poszkodowany może dochodzić przed sądem powszechnym, w drodze postępowania cywilnego, naprawienia poniesionej szkody. Pozwanym powinien być podmiot, który wyda zakwestionowaną normę prawną. Jeżeli chodzi o prawo miejscowe to jest nim właściwa jednostka samorządu terytorialnego, natomiast za wydanie normy stanowionej przez organy państwowe odpowiada Skarb Państwa.

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem orzeczenia lub decyzji
Przepis art. 4171 2 KC wiąże odpowiedzialność odszkodowawczą z wyrządzeniem szkody przez wydanie niezgodnego z prawem prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji. Uzależnia także dochodzenie odszkodowania od przedsądu.

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem orzeczenia lub decyzji
Odpowiedzialność odszkodowawcza organu powołanego do stosowania prawa może obejmować tylko takie sytuacje, gdy organ ten był obowiązany do dokonania takiej czynności.
Przepis art. 4171 3 KC reguluje skutki prawne wyrządzenia szkody spowodowanej niewydaniem orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa. Chodzi więc o szkodę spowodowaną przewlekłością postępowania sądowego lub administracyjnego. Również w tym przypadku konieczną przesłanką żądania odszkodowania jest stwierdzenie we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem przewlekłości postępowania zarówno sądowego, jak i administracyjnego. Jednakże końcowy fragment cytowanego przepisu wskazuje zarazem na możliwość uchylenia ej przesłanki z mocy ustawy z 17.07.04 o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz. U. Nr 179, poz. 1843), obowiązująca od 17.9.04. w myśl art. 2 cyt. ustawy przewlekłym jest postępowanie, które trwa dłużej niż jest to konieczne do rozstrzygania lub załatwiania sprawy. Skarżący się na tej podstawie może już w toku postępowania żądać swoistego zadośćuczynienia od Skarbu Państwa lub komornika – w wysokości do 10000 zł (art. 12 ust. 4).

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem aktu normatywnego
Także w przypadku tej szkody, odpowiedzialność odszkodowawcza organu powołanego do stosowania prawa obejmuje tylko takie sytuacje, gdy organ ten był zarazem obowiązany do dokonania takiej czynności. Przepis art. 4171 4 KC konkretyzuje przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej za zaniechania legislacyjne. Przede wszystkim wskazuje, że obowiązek wydania aktu normatywnego powinny nakazywać przepisy konstytucyjne.
O zaniechaniu legislacyjnym można mówić tylko wtedy, gdy z przepisu prawa wynika w jakim terminie organ władzy publicznej ma wydać nakazaną ustawę lub rozporządzenie albo akt prawa miejscowego. W normie upoważniającej określony organ do wydania rozporządzenia (art. 92 Konstytucji) ów termin jest zwykle określony. Jeżeli brak takiego postanowienia, należy przyjąć, że organ jest obowiązany wydać rozporządzenie niezwłocznie.
Dla dochodzenia odszkodowania za zaniechania legislacyjne art. 4171 4 KC nie przewiduje przedsądu. Naprawienie szkody stwierdza sąd rozpoznający sprawę.

Naprawienie szkody na zasadzie słuszności
KC sięga po odpowiedzialność na zasadzie słuszności, gdy chodzi o łagodzenie szczególnie dotkliwych następstw wyrządzonej szkody, których usunięcie na podstawie przepisów ogólnych nie jest możliwe.
Przepis art. 4172 KC przewiduje naprawienie szkody, która jest następstwem wykonywania władzy publicznej w sposób zgodny z prawem, w sytuacji jednak, gdy byłoby niesłuszne, aby skutki wyrządzenia szkody obciążały wyłącznie poszkodowanego. Taką właśnie odpowiedzialność kwalifikuje się w nauce jako opartą na zasadzie słuszności.

Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy
Odpowiedzialność za zwierzęta
Wg art. 431 1 KC odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta ponosi ten, kto je chowa lub nimi się posługuje. Chodzi tu więc o zwierzęta domowe oraz dzikie, które przebywają pod pieczą człowieka, np. w ogrodach zoologicznych, cyrkach albo w fermach hodowlanych. Wspomnianą odpowiedzialność ponoszą także osoby, które nie chowają zwierzęcia, lecz dorywczo posługują się nimi dla własnego celu.
Odpowiedzialność za zwierzęta w stanie wolnym reguluje ustawa z 13.10.1995 – Prawo łowieckie. Przewiduje ona, że dzierżawcy lub zarządcy obwodów łowieckich odpowiadają za szkody wyrządzone przez dziki, łosie, jelenie, daniele i sarny w uprawach i płodach rolnych, natomiast Skarb Państwa odpowiada za wszelkie szkody wyrządzone przez zwierzęta łowne objęte całoroczną ochroną. Odpowiada on także za niektóre straty wyrządzone przez żubry, wilki i rysie, niedźwiedzie i bobry.

Odpowiedzialność z art. 431 1 KC opiera się na zasadzie domniemanej winy w nadzorze osoby, która chowa zwierzę lub się nim posługuje.
Jeżeli osobie, która zwierzę chowa lub się nim posługuje nie można przypisać winy, ale jej odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę jest uzasadniona ze względów moralnych, wówczas istnieje możliwość obciążenia tej osoby obowiązkiem naprawienia szkody na zasadzie słuszności.



Samopomoc
Jeżeli cudze zwierzę wyrządza szkodę na gruncie, wówczas posiadacz gruntu może zająć to zwierzę, w celu zabezpieczenia roszczeń o naprawienie szkody (art. 432 1 KC).

Odpowiedzialność za wyrzucenie, spadnięcie lub wylanie przedmiotu
Ten, kto zajmuje pomieszczenie, odpowiada za szkodę wyrządzoną w następstwie wyrzucenia, wylania lub spadnięcia z tego pomieszczenia jakiegokolwiek przedmiotu (art. 433 KC).
Jeżeli pomieszczenie zajmuje łącznie kilka osób, ich odpowiedzialność jest solidarna (art.441 KC).
Od odpowiedzialności tej zajmujący pomieszczenie może się uwolnić tylko wtedy, gdy za przyczynę odpowiada:
1) siła wyższa;
2) wyłączna wina poszkodowanego;
3) wyłączna wina osoby trzeciej, za którą zajmujący pomieszczenie nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu nie mógł pomóc.

Odpowiedzialność za zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części
Na podstawie art. 434 KC za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części odpowiedzialny jest samoistny posiadacz budowli.
Samoistny posiadacz odpowiada za szkody na zasadzie ryzyka, ograniczonej do dwóch zdarzeń:
1) braku utrzymania budowli w należytym stanie;
2) wad w budowie.
Natomiast samoistny posiadacz nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części było następstwem innych od wskazanych wyżej zdarzeń.

Odpowiedzialność związana z użyciem sił przyrody
Intensywny rozwój techniki doprowadził do stosowania w przemyśle i transporcie urządzeń oraz mechanizmów, które powodują powstanie poważnych zagrożeń dla otoczenia. Odpowiedzialność te szkody oparta jest na zasadzie ryzyka. Uznano przy tym za właściwe, by odpowiedzialność tę ponosiły osoby, które władają wspomnianymi środkami technicznymi i wykorzystują je w swoim interesie. Przepisy te odrębnie określają dwie grupy podmiotów ponoszących wspomnianą, zaostrzoną odpowiedzialność:
1) prowadzący przedsiębiorstwo – w myśl art. 435 1 KC, odpowiedzialność ciąży na każdym, kto prowadzi na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiony w ruch za pomocą sił przyrody.
Do zastosowania art.. 435 KC nie wystarczy, by przedsiębiorstwo lub zakład bezpośrednio wykorzystywał elementarne siły przyrody. Chodzi tu o procesy polegające na przetwarzaniu energii elementarnej na pracę lub inne postacie energii, co wymaga użycia maszyn lub innych urządzeń przetwarzających. Ponadto konieczne jest, aby działalność przedsiębiorstwa opierała się na funkcjonowaniu wspomnianych maszyn i urządzeń. Analogiczną odpowiedzialność ponoszą osoby prowadzące na własny rachunek przedsiębiorstwa lub zakłady, które wprawdzie nie są wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody, ale które wytwarzają środki wybuchowe lub posługują się takimi środkami.
2) posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody odpowiada za szkody wyrządzone przez ruch tych pojazdów (art. 436 1 KC).
Uznaje się, że pojazd jest w ruchu wtedy, gdy pracuje silnik lub mechaniczny środek komunikacji przemieszcza się w przestrzeni własnym napędem albo nawet siłą bezwładności.

W dwóch szczególnych sytuacjach, a mianowicie w razie zderzenia się mechanicznych środków komunikacji oraz w razie przewozu z grzeczności, uchylona zostaje z mocy art. 436 2 KC surowa, oparta na zasadzie ryzyka, odpowiedzialność zarówno posiadaczy tych pojazdów (art. 436 1 KC), jak i przedsiębiorstw określonych w art. 435 KC, które posługują się nimi. W sytuacjach tych odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę określają ogólne przepisy deliktowe, a więc przede wszystkim art. 415 KC.

Okoliczności egzoneracyjne są w świetle art.435 i 436 KC takie same i obejmują:
1) siłę wyższą;
2) okoliczność, że szkoda nastąpiła wyłącznie z winy poszkodowanego;
3) okoliczność, że szkoda nastąpiła wyłącznie z winy osoby trzeciej, za którą prowadzący przedsiębiorstwo lub posiadacz pojazdu nie ponosi odpowiedzialności.
W ramach odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych prawo nie tylko nakłada obowiązek naprawienia już wyrządzonej szkody, ale zobowiązuje również do jej zapobieżenia.
Tę funkcję w najszerszym zakresie pełni art. 439 KC.





Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny
W myśl art. 4491 2 KC, przez produkt należy rozumieć rzecz ruchomą, choćby została ona połączona z inną rzeczą, a także zwierzęta i energię elektryczną.
Produkt niebezpieczny to taki produkt, który ma cechy niezapewniające bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać uwzględniając normalne jego użycie (art. 4491 3 zd. 1 KC).

Przede wszystkim podmiotem odpowiedzialnym za szkodę wyrządzoną produktem niebezpiecznym jest jego producent, ale tylko taki, który wytwarza go w zakresie swojej działalności gospodarczej (art. 4491 1 KC). Chodzi tu jednak nie tylko o wytwórcę produktu finalnego, ale również o wytwórcę materiału, surowca albo części składowej produktu, chyba że przyczyną szkody była wadliwa konstrukcja produktu lub wskazówki producenta finalnego (art. 4495 1 KC).
Jednakże odpowiedzialność producenta powstaje dopiero z chwilą wprowadzenia produktu do obrotu i to w zakresie jego działalności gospodarczej(art. 4493 1 KC).
Poza producentem za szkody wyrządzone produktem niebezpiecznym odpowiadają osoby, które przez umieszczenie na produkcie swojej nazwy, znaku towarowego lub innego oznaczenia odróżniającego podają się za producenta. Tak samo odpowiadają również importerzy produktów zagranicznych. Kolejna grupa osób odpowiedzialnych to profesjonalni zbywcy produktów niebezpiecznych. Odpowiadają oni tylko wtedy, gdy nie wiadomo kto jest producentem ani importerem.

W myśl art. 4491 1 KC podmiotem uprawnionym jest każdy, kto poniósł szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Ochroną objęci są nie tylko nabywcy produktu niebezpiecznego, ale także inne osoby, które znalazły się w zasięgu oddziaływania niebezpiecznych właściwości produktu.

Odpowiedzialność opiera się na zasadzie ryzyka. Opiera się ona na założeniu, że ten, kto z działalności gospodarczej odnosi korzyści, powinien ponosić także ryzyko niebezpieczeństw z tym związanych dla innych i odpowiadać za szkody stąd wynikłe, mimo iż są one przez niego niezawinione.