Polityka banku centralnego w Polsce, w latach 1990 – 2009

Spis treści


Wstęp………………………………………………………………………………….

I. Pojęcie banku centralnego, jego rozwój na świecie i w Polsce…………….

1.1. Pojęcie i rozwój banku centralnego na świecie……………………….
1.2. Uformowanie się banku centralnego w Polsce…………………………..

II. Zasady funkcjonowania banku centralnego…………………………………….

2.1. Organy banku centralnego……………………………………….
2.2. Zadania banku centralnego……………………………………..
2.3. Funkcje banku centralnego…………………………………………

III. Instrumenty polityki pieniężnej banku centralnego…………………………

3.1. Operacje otwartego rynku…………………………………………………
3.2. Polityka rezerw obowiązkowych………………………………………..
3.3. Transakcje kredytowo - depozytowe…………………………………

IV. Polityka redyskontowa, jako jeden z instrumentów polityki pieniężnej,
realizowanej przez bank centralny w latach 1990 – 2009………………..

4.1. Oddziaływanie instrumentami polityki pieniężnej na gospodarkę
w latach 1990 -1990…………………………………………………...
4.2. Oddziaływanie instrumentami polityki pieniężnej na gospodarkę
w latach 2000 -2009………………………………………………….

Zakończenie…………………………………………………………………………

Bibliografia……………………………………………………………………………

Wstęp.

Regulacje prawne z 1989 roku nadały polskiemu systemowi bankowemu dwuszczeblową strukturę. Na szczeblu wyższym znajduje się Narodowy Bank Polski jako bank centralny państwa, a na szczeblu niższym wszystkie inne banki niezależnie od ich nazwy, formy własności czy też zakresu działania (tzw. banki komercyjne).

Bank centralny realizuje w gospodarce narodowej szereg istotnych zadań związanych z obiegiem pieniężnym i zaopatrzeniem gospodarki w kredyt.
Jest przede wszystkim odpowiedzialny za dopływ do gospodarki pieniądza gotówkowego i kreację przez banki komercyjne pieniądza kredytowego.
Oprócz tego stwarza warunki do sprawnego przebiegu rozliczeń pieniężnych dokonywanych za pośrednictwem banków. Wykonując swoje podstawowe zadania
w zakresie polityki pieniężnej bank centralny kieruje się postawionymi przed nim celami. We współczesnych rozwiniętych gospodarkach rynkowych takim niekwestionowanym celem długoterminowej polityki banku centralnego jest stabilność pieniądza.


I. Pojęcie banku centralnego, jego rozwój na świecie i w Polsce.

1.1. Pojęcie i rozwój banku centralnego na świecie.

Sama nazwa „bank” pochodzi od włoskiego słowa banco – oznaczającego kontuar czy ławkę. Pierwsze operacje bankowe były przeprowadzone
już w starożytności. Jednakże pierwszy bank, we współczesnym tego słowa znaczeniu, powstał w 1407 roku w Genui (Banca di San Georgio). Kolejne banki, które nazywane były domami handlowymi powstały również w innych średniowiecznych miastach włoskich (Wenecja, Mediolan) oraz w miastach hanzatyckich (Amsterdam , Hamburg). Jednak sam bank centralny jest instytucją stosunkowo młodą. Funkcjonujące dziś banki centralne powstawały na przełomie XIX i XX wieku (japoński Nippon Ginko w 1882 r., Schweizenrische Nationalbank w 1907 r., Reserve Bank of Australia w 1907 r.), niektóre pojawiły się dopiero 20-30 lat temu (np. na Bahamach w 1976 r.), a tylko nieliczne mają dłuższą historię (np. założony w 1694 r. Bank Anglii, Bank Francji – 1800 r., najstarszy w Ameryce Bank Antyli Holenderskich założony w 1828 r. pod nazwą Curacaosche Bank ). W 1900 r. było na świecie tylko 18 banków centralnych,
w 1930 r. – 34, w 1960 r. – 80, w 1990 r. już 161.
W przeszłości rygorystyczne przepisy wyraźnie wyodrębniały pola działania różnych instytucji finansowych. Banki nie mogły np. obracać papierami wartościowymi bezpośrednio na giełdzie, a towarzystwom budowlanym nie wolno była zajmować się działalnością bankową. Przepisy te ograniczały swobodę wejścia na dane rynki finansowe i tym samym osłabiały konkurencję ze strony nowych firm.
Przyjęte kodeksy postępowania na tych rynkach miały często nieformalny charakter,
a bank centralny pełnił w sektorze finansowym funkcję swoistego policjanta.
Od połowy lat osiemdziesiątych rynki finansowe na całym świecie objęła fala głębokich przeobrażeń. Były one związane z coraz silniejszą konkurencją, deregulacją, a następnie ponowną regulacją działalności finansowej w nowym kształcie. Przeobrażenia te nazwano rewolucją w usługach finansowych. W jaki sposób wpłynęła ona na możliwość realizowania przez bank centralny funkcji nadzoru nad działalnością finansową i jakie były jej konsekwencje dla podaży pieniądza i popytu na pieniądz?
Londyn był pierwszym centrum finansowym, które objęła fala zmian.
„Big Bank” w 1986r. umożliwił bankom (mającym znaczne środki finansowe) podjęcie bezpośrednich operacji giełdowych typu maklerskiego i spełnianie aktywnej roli
na rynku papierów wartościowych. Inna zasadnicza zmiana polegała na ułatwieniach
w podejmowaniu bezpośredniej konkurencji z bankami przez towarzystwa budowlane. Podobne reformy dokonywały się w innych krajach; prowadziły one do rosnącej globalizacji światowych rynków finansowych. Bariery wejścia do różnych sektorów usług finansowych zostały rozmontowane, w wyniku, czego zdecydowanie wzrosła presja konkurencyjna. Ponieważ nastąpiła deregulacja warunków wejścia na rynki finansowe, konieczna stała się regulacja dopuszczalnych sposobów postępowania na tych rynkach. Tradycyjne zasady obowiązującego dżentelmenów kodeksu honorowego – „moje słowo to mój papier wartościowy” – przestały wystarczać.
Istotą rewolucji finansowej był nie tylko lawinowy wzrost liczby instytucji występujących na rynku, gwałtownie zwiększyła się przede wszystkim skala transakcji
i różnorodność coraz bardziej złożonych produktów finansowych. Duża część nowych usług finansowych miała charakter operacji pozabilansowych. W miejsce tradycyjnej roli bankiera przyjmującego wkłady i udzielającego kredytów, banki zaczęły coraz bardziej rozszerzać zakres swej działalności poprzez operacje polegające
na „przepakowywaniu” wcześniej udzielonych kredytów.
Nadzór nad działalnością instytucji finansowych zaczął przerastać siły samego banku centralnego. W Londynie powołano do życia Izbę ds. Inwestycji i Papierów Wartościowych (ang. Securites and Investment Board – SIB). Jej zadaniem był nadzór nad całym sektorem finansowym. Na każdym z rynków tego sektora, np. ubezpieczeń na życie, istnieje instytucja nadzoru i kontroli (tzw. SRO, czyli Self-Regulatiry Organization). Jej rola sprowadza się do opracowania zestawu dostosowanych
do specyfiki danego rynku zasad właściwego postępowania oraz czuwania nad ich przestrzeganiem. W ten sposób są chronione interesy inwestorów.
Globalizacja działalności finansowej zrodziła postulaty ujednolicenia zasad regulacji wszystkich banków i „wyrównania pola gry”, tak, aby pobudzić rozwój efektywnej konkurencji między instytucjami finansowymi. Kraje G-10 (grupa najsilniejszych gospodarczo krajów świata), podpisały w 1988r. w Bazylei porozumienie, w wyniku którego działalność bankowa stała się – jako pierwsza dziedzina - przedmiotem regulacji w skali ponadnarodowej.


W porozumieniu z Bazylei ustalono zasady dotyczące m.in.:
1. współczynnika wypłacalności, w tym zwłaszcza minimalnej wysokości zabezpieczenia finansowego dla każdego rodzaju ryzyka kredytowego;
2. oceny ryzyka, określające m.in. hierarchię różnych typów ryzyka
3. kodeksu postępowania menedżerów.
Podobne zasady regulacji działalności bankowej przyjęto w Unii Europejskiej.
Zostały one zapisane w Dyrektywach Bankowych, będących częścią Programu
z Maastricht z 1992r., którego celem jest stworzenie jednolitego ryku wewnętrznego.
Jak z tego wynika, mikroekonomiczna rola banków centralnych w Europie będzie
w coraz większym stopniu polegała na realizacji polityki pieniężnej ustalanej
w ogólnych zarysach na szczeblu ponadnarodowym bądź – w szczególnym przypadku – Unii Europejskiej.
W latach dziewięćdziesiątych zmienia się również makroekonomiczna rola banku centralnego. Jeżeli krajom UE uda się w końcu stworzyć unię monetarną,
to zostanie wówczas powołany do życia Europejski Bank Centralny, który będzie podejmował jednolite decyzje związane z realizacją wspólnej polityki pieniężnej Unii.
Rewolucja w usługach finansowych miała jeszcze dwie inne konsekwencje,
o których należy pamiętać. Po pierwsze, definicja banku staje się coraz bardziej nieostra. Po drugie, zwiększona konkurencja między instytucjami finansowymi prowadzi do wzrostu oprocentowania rachunków bieżących.

Dziś banki centralne istnieją w większości współczesnych krajów.
W jakimś stopniu służą one zawsze rządowi i systemowi bankowemu, choć ich główne cele, zakres przeprowadzanych operacji, uprawnienia i stosowane techniki mogą być różne w różnych państwach. Podstawowym obszarem działalności banków centralnych jest cena i dostępność pieniądza oraz kredytu. Ze względu na funkcje i realizowane zadanie są one uważane za instytucje sektora publicznego.

Banki centralne tworzone często, jako instytucje podporządkowane rządom (władcom) służące obsłudze budżetu, finansujące wojny, udzielające kredytów firmom handlowym i produkcyjnym, ale również odpowiedzialne za emisje banknotów i monet. Ostatnie dziesięciolecia wyraźnie uwidaczniają ewolucję banków centralnych
w kierunku umożliwiającym skoncentrowanie się na kontroli podaży pieniądza
i nadzorze nad sektorem finansowym.
Formy prawne banków centralnych mogą być rozmaite. Na przykład w RPA bank centralny jest własnością prywatną, we Włoszech zdecydowaną większość udziałów
w nim (ponad 80 %) posiadają banki komercyjne, a Schweizenrische Nationalbank
jest co prawda spółką akcyjną, ale o nieco specyficznym charakterze, gdyż działającą
na podstawie odrębnej ustawy, pod nadzorem i pewnym wpływem rządu.
Z kolei Bank of England jest (od 1946 r.) po prostu własnością państwa, podobnie
jak banki centralne : Danii ( 1936 r. ), Kanady ( 1938 r. ), Holandii i Belgii ( 1948 r. ) oraz Norwegii i Indii ( 1948 r. ).
Struktury terenowe banków centralnych nie są na ogół zbyt rozbudowane.
W niektórych krajach oddziałów terenowych nie ma w ogóle ( np. Wielkiej Brytanii, Holandii, Nowej Zelandii, Izraelu, na Malcie, w Brazylii, Urugwaju ), w innych jest ich kilka ( Austria – 7, Ekwador i Kanada – 9, Tajlandia – 3 ), kilkanaście ( Norwegia – 13, Finlandia – 12, Chile – 12 ), albo kilkadziesiąt czy jeszcze więcej ( Japonia – 33, Indonezja – 37, Polska – 39 oddziałów i 10 oddziałów, Chiny Ludowe około 23 000 )
Stosunkowo rzadko spotykaną praktyką jest tworzenie biur reprezentujących interesy banku centralnego za granicą. Czyni tak Bank of Japan, który ma 6 takich biur.

1.2. Uformowanie się banku centralnego w Polsce.

Dyskusja nad potrzebą uporządkowania spraw monetarnych i skarbowych
oraz powołania banku narodowego pojawiła się w Polsce w II połowie XVIII wieku. Upadek państwa u schyłku tego stulecia uczynił ją bezprzedmiotową. Idea utworzenia banku emisyjnego powróciła w Królestwie Polskim, po wojnach napoleońskich
i Kongresie Wiedeńskim. 29 stycznia 1828 r. został wydany dekret królewski Mikołaja I, powołujący Bank Polski. Bankowi podlegała mennica. Pierwsze banknoty Banku Polskiego pojawiły się w obiegu w 1830 r. Wybuch Powstania Listopadowego, a potem przegrana wojna z Rosją zmieniły sytuację polityczną i doprowadziły do likwidacji autonomii Królestwa, co oznaczało również stopniowe pozbawianie Banku Polskiego atrybutów banku centralnego. W 1832 r. odebrano mu mennicę. W 1842 r. wprowadzono do obiegu (oprócz złotego) ruble i kopiejki, a bilety Banku opatrzono dodatkowym napisem w języku rosyjskim. W 1860 r. powstał rosyjski Bank Państwowy, w 10 lat później Bankowi Polskiemu odebrano przywilej emisyjny
i w 1885 r. przekształcono go w kantor rosyjskiego Banku Państwa.
Po wybuchu I wojny światowej Królestwo Polskie znalazło się pod okupacją niemiecką i austriacką. Rozporządzeniem niemieckiego generał-gubernatora z 9 grudnia 1916 r. powołano Polską Krajową Kasę Pożyczkową, nową instytucję emisyjną.
Walutą przez nią emitowaną była marka polska. Wraz z powstaniem niepodległego państwa polskiego w listopadzie 1918 r. pojawiła się konieczność powołania banku centralnego państwa.
Już w grudniu 1918 r. zapowiedziano, że w przyszłości zostanie utworzony Bank Polski. Nowy bank emisyjny miał nawiązywać swą nazwą do instytucji, która od 1828 r. zajmowała się sprawami monetarnymi i gospodarczymi w okresie krótkotrwałej autonomii Królestwa Polskiego.
W lutym 1919 r. zapowiedziano wprowadzenie złotego w miejsce marki polskiej. Miało to być nawiązanie do długiej tradycji monetarnej. Złoty polski był bowiem jednostką pieniężną stosowaną w dawnej Polsce już w końcu XV wieku.
Nawet w czasach porozbiorowych, gdy w obiegu był obcy pieniądz, przywiązanie
do złotego było silne. Złoty polski był np. odpowiednikiem 15 kopiejek w codziennych rachunkach.
W odrodzonej w 1918 r. Polsce w obiegu była marka polska. Walcząc o ustalenie swych granic i dysponując nikłymi dochodami skarbowymi, Polska ciągle powiększała swe zadłużenie. Dług Skarbu finansowano drukiem pieniądza. Szybko rósł jego obieg i podobnie szybko spadał kurs marki polskiej. W połowie 1923 r. inflacja osiągnęła fazę hiperinflacji. Ceny rosły z miesiąca na miesiąc w tempie 50% i wyższym.
W połowie grudnia 1923 r. Władysław Grabski został premierem i jednocześnie zatrzymał tekę ministra skarbu. Zamierzał zrównoważyć budżet i pozyskać dochody z podatku majątkowego oraz uniknąć pożyczek zagranicznych w obawie przez koncesjami politycznymi. Na przełomie lat 1923-1924 katastrofa monetarna była już oczywista. Miesięczny wzrost cen przekraczał 150%.
Sejm w dniu 11 stycznia 1924 r. uchwalił ustawę o naprawie Skarbu Państwa i reformie walutowej.
20 stycznia ustanowiono statut Banku Polskiego i nadano mu wyłączne prawo emisji banknotów. Organizacją Banku zajął się pięcioosobowy komitet,
któremu przewodniczył przyszły prezes Stanisław Karpiński. Zgodnie z ówczesnymi wzorami powstał bank centralny w formie prywatnej spółki akcyjnej, co miało zapewnić jego niezależność. Akcje Banku objęło 176 tys. akcjonariuszy. Skarb Państwa miał tylko 1% akcji. Bank rozpoczął działalność 28 kwietnia 1924 r. Dokonał wymiany marek polskich w relacji 1.800.000 marek za 1 złotego. Złoty był równy frankowi złotemu (czyli szwajcarskiemu). Początkowo dobra sytuacja w budżecie i bilansie płatniczym oraz zgromadzone rezerwy złota i dewiz dawały poczucie stabilizacji
i zapewniały sukces reformy.
Jednak sukces reformy okazał się krótkotrwały. W 1924 r. wielki nieurodzaj zbóż i głęboki kryzys w przemyśle, a w 1925 r. załamanie w bilansie płatniczym radykalnie osłabiły kurs złotego. Interwencje walutowe Banku Polskiego były nieskuteczne. Bojąc się spadku skromnych rezerw złota i dewiz, Bank wycofał się
z obrony kursu złotego. Premier Grabski w listopadzie 1925 r. podał się do dymisji.
Pod wpływem sytuacji gospodarczej znów pojawił się deficyt budżetu. Rząd finansował wydatki emisją państwowych znaków pieniężnych, w tym bilonu. Wróciła inflacja, którą nazwano inflacją bilonową. Ceny rosły w tempie rocznym przekraczającym 15%. Dopiero poprawa koniunktury poprawiła budżet i bilans płatniczy oraz zaczęła stabilizować kurs złotego.
Ustabilizował się on ostatecznie w 1927 r. dzięki pożyczce międzynarodowej. Złoty pozostał walutą stabilną i silną do końca okresu międzywojennego. Choć nie brakowało dyskusji o polityce pieniężnej Banku Polskiego, to jednak - bez wątpienia - był on bardzo ważną instytucją w Drugiej Rzeczypospolitej.
W 1945 r. rozpoczął działalność Narodowy Bank Polski. Zaczął funkcjonować jako bank państwowy pod nadzorem ministra skarbu. NBP szybko skupił świetne kadry, w tym sztab pracowników Banku Polskiego. Ich fachowe umiejętności i doświadczenie były wielką siłą NBP przez wiele lat.
Początkowo NBP przyjął zasady skopiowane ze statutu Banku Polskiego. Zakładano, że będzie on bankiem emisyjnym, nieangażującym się w bezpośrednie finansowanie przedsiębiorstw. Jednak szybko gospodarka nakazowo-rozdzielcza zasadniczo zmieniła rolę NBP i pieniądza. Już na początku 1946 r. powierzono NBP kontrolę finansową i bezpośrednie finansowanie górnictwa, hutnictwa i przemysłu włókienniczego. Narodowy Bank Polski stopniowo stawał się monobankiem - monopolistą w dziedzinie nie tylko emisji pieniądza, ale także udzielania kredytu
i gromadzenia oszczędności. Innymi słowy, stawał się kolosem, ale zależnym
od zewnętrznych decyzji politycznych i administracyjnych. Złoty zaś stał się cieniem realizowanych planów, będąc wyłącznie walutą wewnętrzną, niewymienialną na inne waluty. Był też z trudem wymienialny na towary, bo nieodłączną cechą gospodarki centralnie planowanej były kolejki oraz braki na rynku. Nic więc dziwnego, że złotego wypierały dolar i inne waluty obce.
Jednak nawet w warunkach ustrojowych ograniczających rolę banku centralnego NBP wykonywał prace, które przyczyniały się do racjonalizacji procesu gospodarowania. Wymienić tu trzeba zwłaszcza organizowanie rozliczeń bezgotówkowych, obsługę budżetu, gospodarowanie skromnymi rezerwami dewizowymi i opracowywanie bilansu płatniczego oraz innych syntetycznych bilansów gospodarki narodowej.
Dopiero koniec lat osiemdziesiątych zapoczątkował powrót złotego do świata prawdziwego pieniądza. Dzięki reformom udało się przywrócić złotemu zdolność pełnienia funkcji narodowego pieniądza, a Narodowemu Bankowi Polskiemu nadano rolę banku centralnego, odpowiedzialnego za wartość polskiego pieniądza. Na początku 1990 r. problemem był wysoki stopień dolaryzacji gospodarki. Zasoby pieniężne obejmowały w 75% waluty obce, a w 25% złote w gotówce i na rachunkach bankowych. W krótkim okresie udało się odwrócić te proporcje. Po wielu latach odgórnego hamowania ruchu cen i zniekształcania ich struktury oraz wskutek odziedziczonego ogromnego deficytu, w 1989 r. doszło do wybuchu inflacji, która osiągnęła poziom czterocyfrowy, ale dość szybko zeszła do wymiaru dwucyfrowego. Wprowadzenie ograniczonej wymienialności złotego zbliżyło złotego do prawdziwego pieniądza.
W 1995 r. przeprowadzono denominację złotego, która przeszła do historii,
jako "skreślenie czterech zer". Unormowanie sytuacji płatniczej pozwoliło też wówczas zapoczątkować kształtowanie kursu złotego na rynku walutowym oraz zapewnić złotemu status waluty wymienialnej według standardu międzynarodowego.
Do istotnych zmian doszło po 1997 r. Nowa Konstytucja zapewniła mocną pozycję Narodowego Banku Polskiego w systemie instytucji publicznych i związała politykę pieniężną z nowym organem NBP - Radą Polityki Pieniężnej. Sprawowanie nadzoru nad bankami powierzono Komisji Nadzoru Bankowego, a jego realizację Generalnemu Inspektoratowi nadzoru Bankowego, wydzielonemu w strukturze NBP.
W ten sposób dbałość o złotego oraz czuwanie nad stabilnością systemu finansowego stały się głównymi celami działalności polskiego banku centralnego.


II. Zasady funkcjonowania banku centralnego.

2.1. Organy banku centralnego.

Podstawowymi organami Narodowego Banku Polskiego są :
- Prezes NBP,
- Rada Polityki Pieniężnej oraz
- Zarząd NBP.

Prezes NBP jest powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, na 6-letnią kadencję. Jest on przewodniczącym Rady Polityki Pieniężnej, Zarządu NBP oraz Komisji Nadzoru Bankowego.

Rada Polityki Pieniężnej jest organem NBP, powołanym na mocy ustawy o Narodowym Banku Polskim z dnia 29 sierpnia 1997 r. W jej skład wchodzi 9 członków - powoływanych po trzech przez Prezydenta, Sejm i Senat - oraz przewodniczący, którym jest Prezes NBP. złonkowie Rady Polityki Pieniężnej powoływani są na 6 lat.
Rada polityki pieniężnej ustala:

a) Ustala górne granice zobowiązań wynikających z zaciągania przez NBP pożyczek i kredytów w zagranicznych instytucjach bankowych i finansowych (banki są skłonne nabywać waluty obce, NBP bierze zobowiązanie zagranicą,
w bankach zagranicznych). Limit- ile może 8% aktywów NBP (nie więcej)
b) Ustala zasady operacji otwartego rynku (sprzedaż i kupno papierów wartościowych przez NBP). NBP może emitować własne papiery wartościowe (są to bony pieniężne). Nie możemy ich kupić, przeznaczone są tylko dla banków. W ustawie jest zakaz finansowania Skarbu Państwa przez NBP.
NBP nie może kupować żadnych papierów wartościowych emitowanych przez Skarb Państwa.
c) Pełni funkcję Rady Nadzorczej NBP - zatwierdza plan finansowy NBP
i sprawozdania z działalności NBP.Co NBP robi - plan założenia dot. przyszłości, jak będziemy wydawać pieniądze.
d) Przyjmowanie sprawozdania finansowego NBP (Rada zatwierdza plan i potem przyjmuje sprawozdanie z działalności).
e) Dokonuje oceny Zarządu w zakresie realizacji polityki pieniężnej (za resztę rzeczy wykonywanych przez Zarząd odpowiada przez Prezesem).
f) Ustala wysokość stóp procentowych NBP.
NBP nie ustala oprocentowania w bankach. Ustala tylko stopy procentowe,
po których pożycza innym bankom. To ustalanie stóp jest w każdym miesiącu
(przynajmniej raz na miesiąc), zwykle wtorek, środa.

g) Ustalanie wysokości stopy rezerwy obowiązkowej banku i wysokość jej oprocentowania.


Zarząd kieruje działalnością NBP, podejmując uchwały w sprawach nie zastrzeżonych w ustawie o NBP do wyłącznej kompetencji innych organów NBP
Działalnością Narodowego Banku Polskiego kieruje Zarząd. W jego skład wchodzą: Prezes NBP - jako przewodniczący oraz 6-8 członków zarządu, w tym 2 Wiceprezesów NBP. Zarząd NBP realizuje uchwały Rady Polityki Pieniężnej oraz podejmuje uchwały w sprawach nie zastrzeżonych w ustawie do wyłącznej kompetencji innych organów NBP.
Do zakresu działania Zarządu NBP należy w szczególności:
a) podejmowanie uchwał w sprawie udzielania bankom upoważnień do wykonywania czynności obrotu dewizowego,
b) realizowanie zadań z zakresu polityki kursowej,
c) okresowa ocena obiegu pieniężnego i rozliczeń pieniężnych oraz obrotu dewizowego,
d) nadzorowanie operacji otwartego rynku,
e) ocena funkcjonowania systemu bankowego,
f) uchwalanie planu działalności i planu finansowego NBP,
g) uchwalanie prowizji i opłat bankowych stosowanych przez NBP oraz ustalanie ich wysokości,
h) określanie zasad gospodarowania funduszami NBP,
i) określanie zasad organizacji i podziału zadań NBP,
j) określanie zasad polityki kadrowej i płacowej NBP,
k) uchwalanie rocznego sprawozdania z działalności NBP,
l) sporządzanie bilansu NBP oraz rachunku zysków i strat,
m) opracowywanie bilansów obrotów płatniczych państwa z zagranicą,
n) przygotowywanie i rozpatrywanie projektów uchwał i innych materiałów kierowanych do Rady Polityki Pieniężnej.
Możemy również wyróżnić instytucję sprawująca nadzór nad działalnością polskich banków od 1 stycznia 1998 r. do 31 grudnia 2007 r. Organem wykonawczym Komisji był Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego działający w strukturze Narodowego Banku Polskiego.
Komisja Nadzoru Bankowego sprawowała nadzór nad działalnością banków. Organem wykonawczym Komisji, realizującym i koordynującym decyzje oraz określone przez nią zadania był, wydzielony organizacyjnie w strukturze NBP, Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego.
Komisja została powołana 29 sierpnia 1997 r. kiedy sejm uchwalił ustawy: prawo bankowe i o Narodowym Banku Polskim. Przejęła ona wcześniejsze kompetencje Narodowego Banku Polskiego i prezesa NBP.
Od 1 stycznia 2008 kompetencje Komisji Nadzoru Bankowego przejęła Komisja Nadzoru Finansowego.

Do jej zadań należy w szczególności:
- określanie zasad działania banków zapewniających bezpieczeństwo środków
pieniężnych zgromadzonych przez klientów w bankach,
- nadzorowanie banków w zakresie przestrzegania ustaw, statutu i innych przepisów
prawa oraz obowiązujących je norm finansowych,
- dokonywanie okresowych ocen stanu ekonomicznego banków i przedstawianie
ich Radzie Polityki Pieniężnej oraz wpływu polityki pieniężnej, podatkowej
i nadzorczej na ich rozwój,
- opiniowanie zasad organizacji nadzoru bankowego
i ustalanie trybu jego wykonywania.

2.2. Zadania banku centralnego.

Narodowy Bank Polski, jako bank centralny Rzeczypospolitej Polskiej podejmuje działania na rzecz stabilności monetarnej i stabilności systemu finansowego, służące stworzeniu podstaw długotrwałego rozwoju gospodarczego.
Zadania NBP oraz kształt systemu bankowego określa Art. 227 Konstytucji RP oraz ustawa o Narodowym Banku Polskim i ustawa Prawo bankowe, uchwalone przez Sejm 19 sierpnia 1997 r.
Bank centralny realizuje w gospodarce narodowej szereg istotnych zadań związanych z obiegiem pieniężnym i zaopatrzeniem gospodarki w kredyt.
Jest przede wszystkim odpowiedzialny za dopływ do gospodarki pieniądza gotówkowego i kreację przez banki komercyjne pieniądza kredytowego.
Oprócz tego stwarza warunki do sprawnego przebiegu rozliczeń pieniężnych dokonywanych za pośrednictwem banków. Wykonując swoje podstawowe zadania w zakresie polityki pieniężnej bank centralny kieruje się postawionymi przed nim celami. We współczesnych rozwiniętych gospodarkach rynkowych takim niekwestionowanym celem długoterminowej polityki banku centralnego jest stabilność pieniądza.


Do głównych zadań NBP należą :
- czuwanie nad realizacją uchwalonej przez sejm polityki pieniężnej,
- emitowanie pieniądza,
- ustalanie, w porozumieniu z Ministrem Finansów, wzorów nominałów banknotów i monet oraz zasad i trybu wymiany znaków pieniężnych,
- wykonywanie obsługi bankowej budżetu państwa,
- ustalanie form, trybu i zasad udzielania kredytu refinansowego bankom oraz udzielanie tego kredytu,
- określanie wysokości oraz gromadzenie rezerw obowiązkowych innych banków,
- sporządzanie planu kredytowego i opracowanie założeń polityki pieniężno-kredytowej państwa, a po uzyskaniu opinii Rady ministrów, przedstawienie go Sejmowi,
- współdziałanie z Ministrem Finansów w opracowywaniu planu bilansu płatniczego.

2.3. Funkcje banku centralnego.

Centralny bank państwa - będąc bankiem państwa NBP, prowadzi rachunki bankowe dla budżetu państwa, centralnych instytucji państwowych oraz jednostek budżetowych. Przeprowadza w imieniu państwa operacje finansowe w kraju i za granicą, gromadzi i zarządza rezerwami dewizowymi, zaciąga i spłaca kredyty zagraniczne, jest odpowiedzialny za utrzymanie stabilnego poziomu cen.

W rozwiniętej gospodarce rynkowej bank centralny odgrywa kluczową rolę. Pełni on trzy podstawowe funkcje, jako:

a) Bank emisyjny.

Bank centralny, jako jedyny bank w Polsce, ma wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych i określania wielkości emisji, ponadto organizuje zasady obiegu pieniężnego. Bank centralny ustala wielkość emisji i monet wprowadzania pieniądza gotówkowego do obiegu, zajmuje się organizowaniem obiegu pieniężnego, reguluje ilość znajdującego się w nim pieniądza, dbając pry tym o płynność systemu bankowego i utrzymanie kursu waluty krajowej na ustabilizowanym poziomie.
b) Bank banków.

Bank centralny organizuje system rozliczeń pieniężnych, prowadzi bieżące rozrachunki międzybankowe i aktywnie uczestniczy w międzybankowym rynku pieniężnym. Narodowy Bank Polski jest odpowiedzialny za stabilność i bezpieczeństwo całego systemu bankowego.
Jest źródłem rezerwy kredytowej (kredytodawcą ostatniej instancji) dla innych banków, które w razie problemów z płynnością mogą wystąpić do Banku centralnego z wnioskiem o kredyt lombardowy lub redyskontowy. NBP sprawuje nadzór nad funkcjonowaniem banków komercyjnych. Pełniąc funkcję banku banków, sprawuje on kontrolę nad działalnością banków komercyjnych, a w szczególności nad przestrzeganiem przepisów prawa bankowego oraz obowiązkiem utrzymywania rezerw obowiązkowych na rachunku w banku centralnym. Bank centralny odgrywa ponadto coraz większą rolę w zakresie nadzoru nad systemami płatności w Polsce.

c) Centralny bank państwa.

Narodowy Bank Polski prowadzi obsługę bankową budżetu państwa, prowadzi rachunki bankowe rządu i centralnych instytucji państwowych, państwowych funduszy celowych i państwowych jednostek budżetowych oraz realizuje ich zlecenia płatnicze.

Poza funkcjami nadzorczymi bank centralny pełni w stosunku do banków komercyjnych funkcje regulacyjne, które mają na celu zapewnienie bezpieczeństwa banków i zgromadzonych w nich wkładów pieniężnych oraz zachowanie płynności w systemie bankowym. Narodowy Bank Polski występuje w tej funkcji również jako kredytodawca ostatniej instancji. W przypadku wystąpienia przejściowych kłopotów z płynnością bank komercyjny może otrzymać od banku centralnego pomoc finansową: albo w formie kredytu redyskontowego, albo kredytu lombardowego.
III. Instrumenty polityki pieniężnej banku centralnego.

Polityka pieniężna to działalność banku centralnego polegająca na oddziaływaniu
na podaż pieniądza, a także na regulowaniu jego obiegu w celu zapewnienia równowagi pieniężnej w gospodarce. Ponieważ najważniejszą cechą równowagi pieniężnej jest stabilizacja cen – jej zapewnienie umożliwia stabilizację warunków prowadzenia działalności gospodarczej i jednocześnie ich prognozowanie
oraz podejmowanie decyzji dotyczących inwestowania, a także konsumpcji.
Polityka pieniężna wpływa również na kształtowanie się kursu walutowego,
co przekłada się z kolei na równowagę płatniczą i handlową.
W końcu bank centralny – posługując się stosownymi instrumentami – wpływa na kreację pieniądza przez banki komercyjne.

Instrumentami, za pomocą, których NBP realizuje politykę pieniężną, są: rezerwa obowiązkowa, operacje otwartego rynku, kredyty refinansowe i inne.

3.1. Operacje otwartego rynku.

Operacje otwartego rynku są najważniejszym instrumentem umożliwiającym bankowi centralnemu eliminowanie wahań stóp procentowych na rynku międzybankowym i utrzymywanie ich na poziomie pożądanym z punktu widzenia prowadzonej polityki pieniężnej.
Operacje otwartego rynku pozwalają na elastyczne, szybkie i precyzyjne reagowanie na zmiany płynności w systemie bankowym, dopasowując podaż środków na rachunkach banków w banku centralnym do zgłaszanego popytu, a przez to wpływając na poziom stóp procentowych.
Operacja otwartego rynku to interwencje na rynku pieniężnym, dokonywane przez bank centralny z własnej inicjatywy i na zasadach rynkowych.
W tak szerokim zakresie pojęcia operacje otwartego rynku mieści się zarówno warunkowa, jak i bezwarunkowa sprzedaż lub kupno papierów wartościowych,
a także emisje papierów wartościowych, dokonywane przez bank centralny na własny rachunek.
W wyniku warunkowego bądź też bezwarunkowego zakupu papierów wartościowych przez bank centralny system bankowy zostaje- odpowiednio- na pewien okres lub też trwale zasilony w środki z systemu bankowego. Dla zachowania rynkowego charakteru tego instrumentu, wszystkie operacje na otwartym rynku są, co do zasady przeprowadzane w drodze przetargu, co wyklucza uznaniową selekcję partnerów
i ich ofert. Przedmiotem przetargu jest albo wyłącznie wielkość oferowanej kwoty,
lub wielkość oferowanej kwoty oraz cena, wyznaczająca oprocentowanie transakcji.
Polityka otwartego rynku polega na tym, że bank centralny jest upoważniony do zakupu i sprzedaży krótkoterminowych papierów wartościowych, przeważnie państwowych.
Są to przede wszystkim weksle skarbowe. Bank centralny zakupuje te papiery wartościowe według stopy zakupu (odebranie), a sprzedaje według stopy sprzedaży (doręczenie). Zakup papierów wartościowych z jednej strony powiększa aktywa banku centralnego, z drugiej zaś zwiększa obieg pieniądza. Natomiast sprzedaż papierów wartościowych z własnego portfela przez bank centralny zmniejsza aktywa banku
i działa restrykcyjnie- zmniejsza obieg pieniężny.
W wielu krajach przy operacjach otwartego rynku banki mają tzw. depozyty dyspozycyjne papierów wartościowych w banku centralnym, tak, że nie jest potrzebne czasochłonne przenoszenie papierów wartościowych na bank centralny.
Operacja otwartego rynku mogą być dokonywane przez przetarg ilościowy bądź procentowy.
W pierwszym przypadku bank centralny ustala wysokość stawki zakupu
(tzw. stałą stawkę), a banki komercyjne podają kwoty, jakie chciałby sprzedać bankowi centralnemu po tej stawce. W odpowiedzi na złożenie oferty bank centralny rozdziela ustaloną przez siebie kwotę zakupu proporcjonalnie do wielkości złożonych ofert.
W przetargu procentowym banki komercyjne podają stawkę procentową,
po której chciałby zawrzeć transakcję. Bank centralny, w ramach ustalonych
przez siebie kwoty, przyznaje możliwość sprzedaży zaczynając od banków,
które zaproponowały najwyższą stawkę. Wysokość ostatecznej stopy procentowej
jest ustalana na podstawie najniższej (marginalnej) stawki podziału.
Przy przetargu procentowym tendencje rynkowe mają większy wpływ na kształtowanie się wysokość procentu.

Bank centralny może połączyć operacje zakupu papierów wartościowych
z uzgodnieniem warunków ich odkupienia w określonym terminie.
Są to przede wszystkim operacje repurchase agreement (repo) i reverse repurchase agreement (reverse repo), będące umowami odkupu.

Operacja repo polega na kupnie papierów wartościowych po określonej cenie
z jednoczesnym odkupieniem tych papierów po cenie wyższej w określonym dniu
w przyszłości (różnica między tymi cenami stanowi efektywną stopę procentową).
Operacja rereverse repo polega na sprzedaży papierów wartościowych,
z jednoczesną ich odsprzedażą w przyszłości.
Operacje te są krótkoterminowe, a ich przedmiotem są na ogół papiery wartościowe skarbu państwa, dzięki czemu ryzyko kredytowe faktycznie nie istnieje.
Bank centralny ma możliwość oddziaływania poprzez operacje otwartego rynku
na krótkoterminowe stopy procentowe dzięki temu, że różnica między ceną rynkową, po jakiej bank centralny kupuje lub sprzedaje papiery wartościowe oraz ceną, po jakiej je następnie odsprzedaje lub odkupuje jest faktycznie wielkością oprocentowania kredytów, których bank centralny udziela lub które zaciąga w rezultacie przeprowadzenia operacji otwartego rynku. Bank centralny może bowiem wpływać
na wysokość ceny, po jakiej przeprowadza operacje repo i reverse repo. Stopa repo stanowi dla banków cenę pozyskiwania środków (przy transakcji repo) oraz dochód przy ich lokowaniu (przy transakcji reverse repo).

W ramach polityki otwartego rynku banki prowadzą operacje dewizowe typu swap, polegające na kupnie dewiz lub waluty z dostawą natychmiastową przy jednoczesnej umowie sprzedaży tej samej kwoty w konkretnym terminie,
po uzgodnionym kursie do tego samego partnera.
W ten sposób bank centralny stawia do dyspozycji bankom swój pieniądz na czas operacji swap (przy kupnie), a w przypadku sprzedaży zabiera pieniądz bankom operacyjnym. Polityka otwartego rynku wykorzystuje zarówno cenę sprzedaży oraz kupna papierów wartościowych, jak i wielkość sprzedanych (kupionych) papierów wartościowych czy dewiz.
Operacje otwartego rynku mogą być efektywne tylko wówczas, gdy rozbudowany rynek pieniężny, który będzie mógł zakupić papiery wartościowe zaoferowane przez bank centralny lub odstąpić je temu bankowi.
Tak więc warunkami efektywności operacji otwartego rynku są:
- odpowiednia chłonność rynku pieniężnego i kapitałowego;
- budzące zaufanie papiery wartościowe (np. weksle skarbowe).

W ramach operacji otwartego rynku bank centralny może także emitować własne papiery dłużne, za pomocą, których absorbuje nadwyżki płynnych środków z banków komercyjnych.

3.2. Polityka rezerw obowiązkowych.

Rezerwę obowiązkową stanowią środki pieniężne, które banki są zobowiązane utrzymywać na rachunkach w banku centralnym (lub też w postaci innych,
ściśle określonych aktywów, jak np. gotówka w kasach banków) w wysokości
nie niższej niż określony odsetek (stopa rezerw) bilansowych zwrotnych zobowiązań (bieżących i terminowych) banków wobec sektora niefinansowego.
Mimo administracyjnego charakteru, rezerwa obowiązkowa uznawana jest za rodzaj instrumentu rynkowego, gdyż stopy rezerwy są najczęściej jednolite dla wszystkich banków, a nakładane zobowiązanie nie dotyczy bezpośrednio sfery stosunków między bankami i ich klientami.
Wysokość rezerwy obowiązkowej wyliczana jest na podstawie zastosowania obowiązujących stóp rezerwy do stanu zobowiązań we wszystkich
lub tylko wybranych dniach okresu naliczania. Naliczony w ten sposób minimalny stan środków powinien zostać utrzymany w określonym okresie (okres utrzymywania) permanentnie lub średnio.

Rezerwa obowiązkowa pełniła w przeszłości co najmniej kilka funkcji.
Była instrumentem ostrożnościowym, zabezpieczającym wypłacalność banków wobec ich klientów, jak i rodzajem podatku, pozwalającym na generowania zysku przez bank centralny. Funkcje te nie mają obecnie większego znaczenia, jako że konkurencja między bankami funkcjonującymi w różnych krajach wymusiła znaczące redukcje stóp rezerwy oraz systemowe rekompensaty kosztów ponoszonych przez banki z tytułu jej utrzymywania.
Banki obciążone wyższą stopą rezerwy mogą przeznaczyć mniejszą część przyjmowanych depozytów na udzielane kredyty. Aby zrekompensować ten ubytek zmuszone są do utrzymania większej różnicy między oprocentowaniem kredytów
i depozytów, a więc oferują niższe oprocentowanie depozytów lub wyższe kredytów niż konkurenci obciążeni niższą rezerwą obowiązkową. Z tego powodu część banków centralnych nie tylko znacząco obniżyła w ostatnich latach stopy rezerwy, ale wręcz zrezygnowała z tego instrumentu.
Jednym ze sposobów eliminacji obciążeń systemu bankowego z tytułu wykorzystywania rezerwy obowiązkowej jest jej oprocentowaniem na poziomie rynkowym.
Rezerwa obowiązkowa ze względu na to, że na ogół nie jest oprocentowana jest faktycznie formą podatku, który muszą płacić banki komercyjne na rzecz banku centralnego, a ponieważ jest nim na ogół bank państwowy, to pośrednio jest to dochód budżetu.

Podstawą, od której oblicza się rezerwę obowiązkową, są wkłady nie banków
w bankach. Bank centralny ustala stopę rezerwy obowiązkowej, która określa, jaka część tych wkładów powinna się znaleźć na jego rachunku. W ten sposób banki dysponują dodatkowym instrumentem sprzyjającym utrzymaniu ich płynności
w krótkim czasie.

Przy ustalaniu wielkości stopy obowiązkowej rezerwy mogą być stosowane różne stopy procentowe, w zależności od rodzaju wkładu.

I tak, zróżnicowanie może zależeć od:

- terminów zobowiązań, a więc od tego, czy są to wkłady a vista, czy terminowe;
- osoby właściciela, a więc od tego, czy są to wkłady osób fizycznych o charakterze oszczędności czy wkłady osób prawnych;
- wielkość wkładu, zwłaszcza wkładów a vista;
- miejsca zamieszkania tych, którzy mają wkłady w banku.

Wyższa stopa obowiązkowej rezerwy jest na ogół ustalana od wkładów a vista (wyższe ryzyko dla banku komercyjnego).
Polityka obowiązkowych rezerw może także służyć określonej redystrybucji środków między bankami. Wysokość stopy obowiązkowej rezerwy, pozwalająca nagromadzić bankowi centralnemu poważne środki pieniężne, a pobawić ich bogate banki, stwarza możliwość uruchomienia większego kontyngentu kredytu redyskontowego czy lombardowego, ale na ogół w większym stopniu nie dla tych banków, które muszą utrzymać największe obowiązkowe rezerwy. Może to także nastąpić przez większy skup papierów wartościowych.
Celowe jest ustalenie przez Parlament lub Radę Banków maksymalnej wysokości obowiązkowej rezerwy. Natomiast wysokość tej rezerwy dla poszczególnych rodzajów wkładów i ewentualnie banków ustala już prezes banku centralnego.
Utrzymanie rezerw w gotówce i rezerw w banku centralnym ma na celu zapewnienie nie tylko wypłacalności banków rozliczeniowych (handlowych). Element ten zresztą nie jest najistotniejszy. Obecnie banki rozliczeniowe są tak potężnymi instytucjami, że ich niewypłacalność jest mało prawdopodobna. Mogą one ponadto uciec się do pomocy banku centralnego w razie spadku zaufania klientów.

Relacja między rezerwami banków rozliczeniowych a wkładami ich klientów ma istotne znaczenie w kształtowaniu ilości pieniądza w obiegu. Zobowiązując banki rozliczeniowe do podwyższenie lub obniżenia tej relacji, która nazywa się relacją rezerw obowiązkowych, bank centralny może skłaniać banki rozliczeniowe
do zawężania lub rozszerzania akcji kredytowej. Podwyższenia wskaźnika rezerw obowiązkowych zmusza banki rozliczeniowe do utrzymania większej części aktywów w formie gotówki lub w postaci nieoprocentowanych wkładów w banku centralnym. Aktywa te nie mogą być przeznaczone na działalność kredytową i proces kreacji ulega zahamowaniu. Aktywność gospodarcza kurczy się i dochody społeczeństwa wzrastają.
Zjawisko odwrotne występuje, gdy bank centralny nakazuje zmniejszenie wskaźnika rezerw obowiązkowych. Dodatkowe wolne fundusze banki przeznaczają
na dodatkowe kredyty. Powstają nowe wkłady, tzw. wkłady pochodne, i ilość pieniądza w obiegu wzrasta. Działalność gospodarcza ożywia się, dochody społeczeństwa wzrastają.
Bank centralny przez zwiększanie lub zmniejszanie stopy rezerw obowiązkowych wpływa na wielkość akcji kredytowej banków komercyjnych.
Dla banków komercyjnych rezerwa obowiązkowa zwiększa koszty prowadzonej działalności, ponieważ deponentom trzeba płacić odsetki, a kwota środków pieniężnych wynikająca ze stopy rezerw obowiązkowych jest zamrożona i nieoprocentowana (środki zgromadzone w ramach rezerwy na rachunku w NBP nie są oprocentowane),
co uniemożliwia ich ulokowanie np. na rynku finansowym. Działanie rezerwy obowiązkowej działa, więc jak podatek, a koszty z tego wynikające są przerzucane na klientów banku w postaci wyższego oprocentowania kredytów.


3.3. Transakcje kredytowo - depozytowe.

Transakcje kredytowo – depozytowe są instrumentem polityki pieniężnej, za pośrednictwem, których banki komercyjne mogą pożyczyć pieniądze od banku centralnego. Odbywa się to z inicjatywy banków komercyjnych, ale w ramach limitów i na warunkach ustalanych przez bank centralny, który w operacjach refinansowanych występuje jako kredytodawca ostatniej instancji.

Kredyty refinansowe są udzielane w różnych formach.
Jedną z nich jest kredyt redyskontowy.

Banki komercyjne udzielają przedsiębiorstwom kredytu dyskontowego, przyjmując od nich weksle handlowe (weksle wystawione przez odbiorców towarów
z terminem zapłaty zwykle do 3 miesięcy). Sprzedawca towaru, który potrzebuje pieniędzy natychmiast i nie może czekać do terminu płatności weksla, odstępuje ten weksel (oddaje go do dyskonta) swojemu bankowi komercyjnemu. Bank komercyjny odlicza od nominalnej kwoty weksla oprocentowanie za okres od dnia przyjęcia weksla do dnia jego płatności (to nazywa się dyskontem) i na tę kwotę udziela dawcy weksla kredytu, który będzie spłacony w terminie płatności weksla przez jego wystawcę.
Gdy bank komercyjny wyczerpie swoje możliwości kredytowania, może oddać nagromadzone w swoim portfelu zdyskontowane weksle do redyskonta w banku centralnym. Bank centralny od nominalnej kwoty weksli odliczy redyskonto (stopa redyskonta banku centralnego jest zawsze niższa od stopy dyskontowej w bankach komercyjnych) i tak pomniejszoną kwotę wniesie w ciężar rachunku kredytu redyskontowego i na dobro rachunku rezerw banku komercyjnego w banku centralnym. To powiększa płynność banku komercyjnego i pozwala mu nadal dyskontować weksle przedkładane przez klientów lub udzielać im innego rodzaju pożyczek. W terminie płatności wystawca weksla wykupi go w banku komercyjnym i spłaci kredyt dyskontowy, a bank komercyjny spłaci kredyt redyskontowy w banku centralnym.

W sytuacji gdy bank centralny obniża stopę redyskontową mówi się wtedy
o polityce łatwego pieniądza (ekspansywnej), natomiast w przypadku jej podwyższania mówi się o polityce trudnego pieniądza (restrykcyjnej). Banki komercyjne w razie wystąpienia potrzeby poza bankiem centralnym mogą się także refinansować
na międzybankowym rynku pieniężnym. Wybór źródła finansowania jest uzależniony od tego jaka jest relacja pomiędzy stopą oprocentowania na rynku międzybankowym
a stopą redyskontową. W sytuacji gdy stopa oprocentowania na rynku międzybankowym jest niższa od stopy redyskontowej to wówczas banki komercyjne kierując się zasadą minimalizowania swoich kosztów wolą pożyczać pieniądze na rynku międzybankowym. Natomiast w przypadku gdy relacja ta jest odwrotna to banki komercyjne wolą się refinansować w banku centralnym, pod warunkiem,
że dysponują odpowiednimi walorami do redyskonta. W praktyce pomiędzy obiema stopami zachodzi zwykle taka relacja, że stopa redyskontowa stanowi górny pułap stopy rynku międzybankowego.
Przy redyskoncie weksli NBP stosuje ustalone przez siebie kryteria dotyczącego:
a) stopy redyskontowej,
b) kontyngentu redyskonta,
c) jakości weksli redyskontowych.
Stopa redyskontowa Jest stosowana przy zakupie przez NBP zdyskontowanych przez banki komercyjne weksli handlowych, których termin płatności jeszcze nie nadszedł. Ustalana jest na poziomie niższym od stóp dyskontowych banków komercyjnych. Podwyższenie stopy redyskontowej przez bank centralny powoduje zwiększenie stóp dyskontowych stosowanych przez banki komercyjne- Obniżenie stopy redyskontowej przez NBP powinno zachęcić banki komercyjne do zwiększenia działalności kredytowej. Wszelkie zmiany stopy redyskontowej stanowią sygnał banku centralnego w sprawie jego polityki pieniężnej.
Kontyngent redyskonta jest to określenie górnej granicy wartości weksli przyjmowanych do redyskonta w danym okresie dla każdego banku komercyjnego. Podstawą ustalenia kontyngentu redyskonta dla banku komercyjnego jest wielkość kapitałów własnych danego banku oraz struktura jego aktywów. W przypadku naruszania przepisów prawa bankowego bank komercyjny może być pozbawiony prawa do redyskonta. Bank centralny nie ma obowiązku udzielania kredytu redyskontowego każdemu bankowi.
Jakość weksli oceniana jest na podstawie ich wymogów formalnych i pewności zabezpieczenia ich wykupu. NBP przyjmuje do redyskonta wyłącznie weksle odpowiadające wymogom weksla handlowego. Weksel redyskontowany m.in. powinien być płatny w terminie maksymalnie 90 dni i podpisany przez trzy osoby uznane za wypłacalne.
Inną formą kredytu refinansowego jest kredyt otwarty (zwany także celowym), udzielany przez bank centralny bankom komercyjnym dla umożliwienia im zachowania płynności. Ten kredyt nie ma specjalnego zabezpieczenia w postaci jakichś walorów, jak np. weksle handlowe w przypadku-kredytu redyskontowego. Banki centralne udzielają, takich kredytów w roli „pożyczkodawcy w ostatniej instancji” bankom komercyjnym w przypadkach trudności płatniczych (braku środków na zaspokojenie klientów żądających wypłat depozytów).
Jeszcze innym rodzajem kredytu refinansowego, udzielanego przez banki centralne bankom komercyjnym, jest kredyt lombardowy. Ten kredyt jest udzielany bankom komercyjnym pod zastaw papierów wartościowych, przede wszystkim państwowych (bony skarbowe, obligacje pożyczek państwowych). Kredyt lombardowy jest więc zabezpieczony (w odróżnieniu od refinansowego kredytu celowego). Łączne kwoty przyznawanych przez banki centralne kredytów lombardowych są limitowane (mają ustalone z góry granice, których banki komercyjne nie mogą przekroczyć),
a wysokość pojedynczej pożyczki w tej formie zwykle wynosi 75 do 80 % wartości zastawianych walorów. Kredyt lombardowy jest udzielany na bardzo krótkie terminy - kilku dni do kilku tygodni - i służy przezwyciężaniu krótkookresowych braków płynności w bankach komercyjnych.
Górną granicę zadłużenia banków w NBP z tytułu kredytu lombardowego wyznacza zasób możliwych do zastawienia skarbowych papierów wartościowych będących
w posiadaniu banków. Stopa kredytu lombardowego (stopa lombardowa),
jako podstawowa stopa banku centralnego z reguły pełni funkcję stopy maksymalnej, określającej krańcowy koszt pozyskania pieniądza na rynku międzybankowym.

Bank centrany oferuje również lokaty terminowe banków (depozyt na koniec dnia).
Narodowy Bank Polski oferuje bankom komercyjnym możliwość składania przez nie krótkookresowego (jednodniowego) depozytu w banku centralnym. Lokaty przyjmowane są przez bank centralny do końca dnia operacyjnego, a zwrot kwoty depozytu wraz z należnymi odsetkami ma miejsce w następnym dniu operacyjnym. Oprocentowanie lokat (stopa depozytowa) będzie niższe od minimalnego oprocentowania operacji otwartego rynku z 28-dniowym terminem zapadalności (stopy referencyjnej).
Lokaty terminowe w NBP pozwalają bankom komercyjnym na zagospodarowanie nadwyżek płynnych środków. W efekcie przeciwdziałają spadkowi krótkookresowych stóp na rynku międzybankowym poniżej stopy depozytowej. Lokaty oprocentowane są według stopy zmiennej ustalanej przez Radę Polityki Pieniężnej.


IV. Polityka redyskontowa, jako jeden z instrumentów polityki pieniężnej, realizowanej przez bank centralny
w latach 1990 – 2009.

4.1. Oddziaływanie instrumentami polityki pieniężnej
na gospodarkę w latach 1990 -2000.

Ustawa o NBP z 1989 roku określała umacnianie pieniądza polskiego,
jako cel działalności polskiego banku centralnego. To ogólne sformułowanie było
w praktyce rozumiane jako obowiązek walki z inflacją, czego formalny zapis można było znaleźć w dokumencie. Założenia polityki pieniężnej, przygotowywanym,
co roku przez NBP i przedkładanym do zatwierdzenia Parlamentowi.
Najpierw miały miejsce zmiany najbardziej podstawowe, takie jak wprowadzenie dodatniej realnej stopy procentowej.

Od połowy lat siedemdziesiątych stopy realne były bowiem ujemne,
co sprzyjało rosnącemu popytowi na pieniądz. Istotne podwyżki stóp procentowych z początku lat 90-tych okazały się jednak mało efektywne, bowiem realne stopy procentowe były ujemne aż do 1993r. Fakt ten oraz niedorozwój ówczesnego rynku finansowego powodował, że do końca 1992 bank centralny musiał w polityce monetarnej aktywnie wykorzystywać instrumenty administracyjnego oddziaływania, takie jak ustalenie dolnej wysokości stóp depozytowych i górnej wysokości stóp kredytowych oraz limitów ilościowych udzielanych kredytów.
Od 1993 podstawowym instrumentem NBP stały się operacje otwartego rynku.
Polityka pieniężna prowadzona była w oparciu o cele pośrednie dla agregatów pieniężnych. Ideą tej polityki było, aby wzrost podaży pieniądza wynikał z potrzeb rozwijającej się gospodarki nie dopuszczając do zatorów płatniczych. Realizacja przyjętych celów była rokrocznie bardzo trudna.
Wynikało to z wysokiej niepewności, co do istniejących w gospodarce powiązań przyczynowo-skutkowych i błędów w ocenie efektywności instrumentów polityki pieniężnej.
Osiąganie celów monetarnych i podtrzymywanie stałego kursu walutowego było
w zasadzie niemożliwe.
Bak centralny nie zawsze był niezależny w podejmowaniu decyzji
co do wyznaczania celów monetarnych. Uwarunkowania prawne stanowiły bowiem, że opracowywany przez NBP dokument „Założenia polityki pieniężnej” musiał być przedstawiony rządowi i zatwierdzony przez sejm, co w praktyce stwarzało możliwość wprowadzania do niego istotnych zmian i dawało kolejnym Komisją Parlamentarnym możliwość bezpośredniego oddziaływania na ustalanie krótkookresowych celów polityki monetarnej.
NBP miał duże trudności w wywieraniu wpływu na poziom akcji kredytowej banków. Wynikało to ze wspomnianych już dodatnich realnych stóp procentowych do końca 1993r oraz problemu nadpłynności sektora bankowego.
Ten drugi element sprawiał, że podwyżki stóp refinansowych NBP nie przedkładały się na podwyżki stóp w bankach komercyjnych.

W latach 1996-1997 za cel operacyjny NBP przyjął wielkość pieniądza rezerwowego. Obok kontroli podaży pieniądza najistotniejszym elementem polityki monetarnej w omawianym okresie była kontrola kursu walutowego. Zamrożenie kursu złotego z dniem 1 stycznia 1990 roku na poziomie 9.500 złotych za dolara amerykańskiego uczyniło z niego tzw. nominalną kotwicę antyinflacyjną.
Wyeliminowało to proinflacyjny wpływ ewentualnej dewaluacji złotego na ceny krajowe dóbr importowanych oraz zahamowało ucieczkę od złotego powodowaną wysokimi oczekiwaniami inflacyjnymi.
Polityka sztywnego kursu walutowego przy bardzo wysokiej inflacji doprowadziła do dużej realnej aprecjacji złotego na początku lat 90. Miało to istotny negatywny wpływ na kształtowanie się salda bilansu obrotów bieżących.
Wzrost rezerw zagranicznych w 1995 roku spowodował z kolei zmiany w polityce kursowej, których efektem była aprecjacja złotego, ale też przede wszystkim wprowadzenie niepewności, co do kształtowania się kursu złotego. Miało to wyraźny wpływ na ograniczenie napływu kapitału spekulacyjnego
od 1996 roku.

Począwszy od 1998 roku zmienił się instytucjonalny proces podejmowania decyzji w zakresie polityki pieniężnej. Na podstawie nowej Konstytucji
i Ustawy o NBP została powołana Rada Polityki Pieniężnej. W skład, której wchodzili: Prezes NBP oraz 9 członków powoływanych w równej liczbie przez Prezydenta, Sejm i Senat RP. Rada ustala coroczne założenia polityki pieniężnej kierując się nimi podejmuje decyzje w zakresie podstawowych instrumentów banku centralnego: stóp procentowych, rezerwy obowiązkowej, operacji otwartego rynku, zobowiązań NBP z tytułu kredytów i pożyczek oraz polityki kursowej. Już na pierwszych swoich posiedzeniach Rada podjęła bardzo istotne decyzji, które wpłynęły na charakter polityki pieniężnej. Było to:
- rozszerzenie pasma wahań kursu złotego oraz dopuszczenie do swobodnego,
rynkowego kształtowania się kursu w ramach tego pasma, co spowodowało istotne
jego upłynnienie, tworząc warunki do bardzo skutecznej polityki pieniężnej,
- obniżenie tempa dewaluacji złotego, co stworzyło warunki do dalszego obniżania
inflacji,
- przeniesienie punktu ciężkości przy kontroli podaży pieniądza z pieniądza
rezerwowego na stopy procentowe,
- zmiana zasad prowadzenia operacji otwartego rynku: przyjęcie jako stopy
referencyjnej NBP stopy rentowności 28-dniowych operacji otwartego rynku
oraz skrócenie najdłuższego terminu zapadalności bonów pieniężnych NBP
z 270 do 28 dni.

Rok 1998 był pierwszym od początku okresu transformacji, w którym inflacja w Polsce osiągnęła wartość jednocyfrową. Inflacja na koniec grudnia
1998 r. w porównaniu z grudniem 1997 r. wyniosła 8,6% i była znacznie niższa
od przyjętego celu inflacyjnego ograniczenia inflacji do nie więcej niż 9,5%.
Na wynik taki obok polityki pieniężnej wpływ miały szoki zewnętrzne, takie jak: spadek cen surowców na rynkach światowych i tendencje deflacyjne w gospodarce światowej w wyniku serii kryzysów finansowych w krajach określanych mianem rynków wschodzących. Potwierdzało to, że sytuacja gospodarcza w Polsce była
w coraz większym stopniu zależna od przebiegu zjawisk ekonomicznych
u głównych partnerów gospodarczych. Kryzys rosyjski, na przykład, wpłynął.
na istotne ograniczenie eksportu do krajów byłego Związku Radzieckiego
i powstanie nadwyżkowej podaży na rynku żywności, a wraz z tym spadku cen żywności na rynku krajowym.

Tabela 1. Wartość i struktura kredytów refinansowych (1997 - 1998).
Źródło: Sprawozdanie z wykonania założeń polityki pieniężnej w 1998 roku.

Ogółem, w ciągu 1998 r. oprocentowanie kredytu lombardowego obniżono
o 7 pkt. proc., stopę redyskonta weksli o 6,25 pkt., a stopę referencyjną (wykorzystywaną w operacjach otwartego rynku) o 8,5 pkt. proc. W tym czasie tempo wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych spadło z 13,2% do 8,6%, czyli o 4,6 pkt., co oznaczało że (w stosunku do poziomu z grudnia 1997 r.) nastąpił spadek stóp procentowych NBP w wyrażeniu realnym.
Najistotniejszym wyzwaniem dla polityki monetarnej w tym roku była kontynuacja działań, mających na celu zmniejszenie dysproporcji między wzrostem popytu krajowego a krajową podażą, będącej źródłem presji inflacyjnej
i powiększania się deficytu obrotów bieżących bilansu płatniczego.

Rok 1999 był dla odmiany pierwszym od początku okresu transformacji,
w którym inflacja w porównaniu z ubiegłym rokiem wykazała tendencję zwyżkową. Przyjęty cel inflacyjny, określany jako przedział 6,6-7,8%, został wyraźnie przestrzelony przy rocznej inflacji na koniec grudnia 1999 roku wynoszącej 9,8%.
Rezultat taki był wynikiem utrzymującej się silnej presji kosztowej. Złożyły się na nią wzrost cen ropy naftowej na rynkach światowych, wzrost podatku akcyzowego, deprecjacja złotego, a także utrzymywanie się oligopolistycznej sytuacji w sektorze naftowym na polskim rynku.
Ponadto, Rada na początku roku obniżyła stopy procentowe na podstawie oczekiwań restrykcyjnej polityki fiskalnej. Okazało się to nieodpowiednie wobec ukształtowania się w ostateczności wysokiego deficytu budżetowego i wystąpienia nieprzewidzianych szoków podażowych. Zaostrzenie polityki pieniężnej w drugiej połowie 1999 roku, ze względu na istotne opóźnienia w mechanizmie transmisji monetarnej, nie mogło już spowodować obniżenia rocznego wskaźnika inflacji
do zakładanego na rok 1999 poziomu.

4.2. Oddziaływanie instrumentami polityki pieniężnej
na gospodarkę w latach 2000 -2009.

Rok 2000 charakteryzował się restrykcyjną polityką monetarną, wynikającą w głównej mierze z presji inflacyjnej związanej z ekspansywnością polityki fiskalnej. Podwyżki stóp procentowych stopniowo przynosiły oczekiwane skutki. Od sierpnia 2000 r. inflacja zaczęła wyraźnie spadać.
Do końca 2000 r. tempo wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych obniżyło się do 8,5%, a cel inflacyjny założony na grudzień 2000 r. (5,4-6,8%) osiągnięty został dwa miesiące później w lutym 2001 r.
Najistotniejszym elementem polityki monetarnej w roku 2000 było jednak zakończenie procesu uelastyczniania mechanizmu kursowego. Miało to na celu zwiększenie efektywności transmisji impulsów polityki pieniężnej w ramach kanału stopy procentowej. Dotychczas był on, znacznie słabszy od kanału kursu walutowego. Upłynnienie kursu nie miało z założenia znieść zależności między inflacją, a kursem, ale uczynić ją elementem kanału stopy procentowej.
W roku 2000 ograniczona również została dynamika popytu krajowego,
co spowodowało poprawę nierównowagi zewnętrznej i zmniejszenie się deficytu rachunku obrotów bieżących bilansu płatniczego.. Inflacja na koniec roku ukształtowała się wyraźnie poniżej wyznaczonego na ten rok przedziału celu 6-8% wynosząc 3,6%.
Rok ten charakteryzował się korzystnymi z punktu widzenia utrzymywania się niskiej inflacji warunkami ekonomicznymi. Niski poziom aktywności gospodarczej, pogarszające się prognozy wzrostu gospodarczego na świecie oraz rosnące bezrobocie i pogarszający się wraz z nim poziom dochodów ludności nie wskazywały na odwrócenie trendu malejącej inflacji.
Zasady redyskontowania weksli w NBP w roku 2000 nie uległy zmianom.
Zadłużenie banków z tytułu udzielonych przez NBP kredytów refinansowych obniżyło
się w 2000 r. o 97,6 mln zł, tj. o 1,5%, i wyniosło, według stanu na koniec grudnia
2000 r., 6.504,6 mln zł.
Zadłużenie banków w NBP z tytułu kredytu redyskontowego uległo spadkowi
o ponad 60% (wobec 20% w 1999 r.), osiągając na koniec grudnia 2000 r. stan 65,8 mln zł. Stosunkowo wysoka stopa redyskontowa weksli w NBP spowodowała ograniczenie zapotrzebowania banków na ten rodzaj kredytu.

Redyskonto weksli i kredyt na inwestycje centralne nie odgrywał aktywnej roli w realizacji polityki pieniężnej, a zasady refinansowania banków przy wykorzystaniu tych instrumentów nie zmieniły się w 2001 roku.
Zadłużenie banków z tytułu udzielonych kredytów refinansowych obniżyło się
w 2001 r. o 14,2% i wyniosło, według stanu na koniec grudnia, 5,6 mld zł. Spadek zadłużenia nastąpił w wyniku spłat, w terminach określonych w umowach, kredytów refinansowych na inwestycje centralne w wysokości 436,8 mln zł, oraz niższego o 17,8 min zł - w porównaniu z grudniem 2000 r. - wykorzystania kredytu redyskontowego.

Przyjęta przez Radę we wrześniu 1998 roku średniookresowa strategia polityki pieniężnej na lata 1999-2003 zakładała, że na koniec tego okresu inflacja nie przekroczy 4%. Cel ten został następnie skonkretyzowany w założeniach polityki pieniężnej na 2003 rok w postaci celu krótkookresowego na poziomie 3%
z przedziałem możliwych odchyleń o 1 punkt procentowy.
W grudniu 2002 roku dwunastomiesięczny wskaźnik inflacji osiągnął poziom 0,8%, zaś inflacja w ujęciu średniorocznym 1,9%. Inflacja w Polsce została w ten sposób ograniczona do poziomu notowanego w ostatnich latach w krajach rozwiniętych.
Strategicznym celem dla Polski w tym okresie była integracja gospodarki
ze strukturami Unii Europejskiej. Dla realizacji tego celu gospodarka polska musiała spełnić szereg kryteriów makroekonomicznych, z których wiele stanowi poważne wyzwania dla polityki pieniężnej. Kryteria monetarne dotyczą stabilności cen, kursu walutowego i długookresowych stóp procentowych. Rada uznała, że w warunkach rosnącego stopnia integracji gospodarki polskiej z gospodarką światową, jak też
z konieczności przełamywania oczekiwań inflacyjnych, podstawową zasadą polityki pieniężnej powinna być s