Rehabilitacja zawodowa niepełnosprawnych w Polsce
SPIS TREŚCI
DEFINICJA NEPEŁNOSPRAWNOŚCI 1
REHABILITACJA NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 3
ZNACZENIE PRACY ZAWODOWEJ W ŻYCIU OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH 5
ZAKŁADY AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ 6
ZAKŁADY PRACY CHRONIONEJ 8
RÓŻNICA MIĘDZY ZAZ A ZPCH 10
PAŃSTWOWY FUNDUSZ REHABILITACYJNY OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH- PFRON 11
BIBLIOGRAFIA 13
DEFINICJA NEPEŁNOSPRAWNOŚCI
Ze względu na rodzaj niepełnosprawności wyróżnia się fizyczne uszkodzenia
i choroby, a także choroby psychiczne i upośledzenia umysłowe.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) dokonała rozróżnień między trzema pojęciami: uszkodzenie, niepełnosprawność i upośledzenie. Zgodnie
z Międzynarodową Klasyfikacją Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń (ICIDH) przyjętą przez WHO pojęcia te zdefiniowano następująco:
- uszkodzenie - to wszelki ubytek lub odstępstwo od normy psychologicznej, fizjologicznej lub anatomicznej struktury czy funkcji organizmu na wskutek określonej wady wrodzonej, choroby względnie urazu;
- niepełnosprawność - to każde ograniczenie lub brak (wynikający
z uszkodzenia) zdolności do wykonywania czynności w sposób lub w zakresie uznawanym za normalny dla istoty ludzkiej. Jest to dysfunkcja na poziomie zadań;
- upośledzenie (niesprawność społeczna) - niekorzystna sytuacja danej osoby wynikająca z uszkodzenia lub niepełnosprawności, która ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie jej ról, a więc zadań i zachowań w sytuacjach społecznych biorąc pod uwagę wiek, płeć oraz czynniki kulturowe i społeczne, czyli formy działań i zachowań przyjętych i akceptowanych w danym środowisku kulturowym i społecznym.
Stopień upośledzenia może przyjąć poniższe formy:
- utrudnienie - oznacza, że osoba może wykonywać określoną rolę społeczną, lecz przychodzi jej to z trudnościami i przeszkodami, jednak możliwymi do pokonania.
- ograniczenie - oznacza, że dana osoba może swą rolę wypełniać, lecz
w niepełnym lub częściowym zakresie.
- uniemożliwienie - oznacza, że osoba nie może wykonywać swojej roli wogóle.
Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych wprowadziła trzy stopnie niepełnosprawności: znaczny, umiarkowany i lekki.
Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę mającą naruszoną sprawność organizmu i niezdolną do podjęcia zatrudnienia lub też zdolną do wykonywania zatrudnienia w zakładzie pracy chronionej albo w zakładzie aktywizacji zawodowej, wymagającą niezbędnej, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji.
Ustawa definiuje ograniczoną możliwość samodzielnej egzystencji jako naruszenie sprawności organizmu w stopniu uniemożliwiającym zaspokajanie, bez pomocy innych osób, podstawowych potrzeb życiowych, za które uważa się przede wszystkim samoobsługę, poruszanie się, komunikację i komunikowanie się.
Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę
o naruszonej sprawności organizmu, zdolną do wykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym odpowiednio do potrzeb i możliwości wynikających z niepełnosprawności, wymagającą w celu pełnienia ról społecznych częściowej lub okresowej pomocy innej osoby w związku z ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji.
Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu zdolną do wykonywania zatrudnienia, nie wymagającą pomocy innej osoby w celu pełnienia ról społecznych.
Osoba niepełnosprawna to taka, u której uszkodzenie i obniżony stan organizmu spowodował utrudnienie, ograniczenie lub uniemożliwienie wykonania zadań życiowych i zawodowych oraz wypełnienia ról społecznych, biorąc pod uwagę jej wiek, płeć oraz czynniki środowiskowe, społeczne i kulturowe. Niepełnosprawność może mieć charakter sensoryczny, fizyczny lub psychiczny. Z niepełnosprawnością sensoryczną mamy do czynienia wówczas, kiedy uszkodzeniu ulegają narządy zmysłów, zwłaszcza wzrok i słuch. Niepełnosprawność fizyczna obejmuje osoby,
u których uszkodzeniu uległ narząd ruchu i osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych. Z kolei do grupy osób z niepełnosprawnością psychiczną należą osoby umysłowo upośledzone z niepełnosprawnością intelektualną oraz osoby psychicznie chore z zaburzeniami osobowości i zachowania, osoby cierpiące na epilepsję – z zaburzeniami świadomości.
Każda z tych osób wymaga pomocy zarówno medycznej, jak również szeroko pojętej pomocy rehabilitacyjnej, do której zalicza się także rehabilitacja społeczna,
w tym bardzo ważna rehabilitacja zawodowa.
REHABILITACJA NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE
Rehabilitacja jest procesem medyczno –społecznym, który dąży do zapewnienia osobom niepełnosprawnym godziwego życia, w poczuciu pożyteczności społecznej
i bezpieczeństwa społecznego oraz zawodowego.
„Rehabilitacja osób niepełnosprawnych oznacza zespół działań,
w szczególności organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym udziale tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej”. (Dz. U. art. 7 z 27 sierpnia 1997r.).
Występuje wiele możliwości rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Możemy tu wymienić:
Rehabilitację leczniczą – ukierunkowaną przede wszystkim na wykorzystywanie biologicznych metod oddziaływania na osobę z dysfunkcją organizmu w celu poprawy jej stanu zdrowia lub ograniczenia somatycznych skutków urazu ciała.
Rehabilitację społeczną – która ma na celu przywracanie możliwości normalnego sposobu życia w naturalnym środowisku. Rehabilitacja społeczna realizowana jest przede wszystkim przez: wyrabianie zaradności osobistej
i pobudzanie aktywności społecznej osoby niepełnosprawnej, wyrabianie umiejętności samodzielnego wypełniania ról społecznych, likwidację barier
w szczególności architektonicznych, urbanistycznych, transportowych, technicznych, w komunikowaniu się i dostępie do informacji, kształtowanie w społeczeństwie właściwych postaw i zachowań sprzyjających integracji z osobami niepełnosprawnymi.
Rehabilitację zawodową - ułatwiającą osobie niepełnosprawnej uzyskanie
i utrzymanie odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego, przez umożliwienie jej korzystania z poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy.
Rehabilitację pedagogiczną – rozumie się przez nią realizację procesu nauczania dostosowanego do możliwości i ograniczeń tych osób .
W mojej pracy główny nacisk chciałam położyć na rehabilitację zawodową osób niepełnosprawnych.
ZNACZENIE PRACY ZAWODOWEJ W ŻYCIU OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Praca jest podstawowym źródłem wiedzy człowieka i jego przeżyć. Człowiek
w pracy widzi nie tylko zapewnienie środków materialnych potrzebnych do życia, lecz traktuje ją jako naturalną potrzebę, obowiązek społeczny i warunek własnego rozwoju. Praca odgrywa zasadniczą rolę w życiu każdego z nas i stanowi podstawę życia społecznego.
Jak dla każdego człowieka, tak również dla osób niepełnosprawnych praca zawodowa stanowi głównie źródło utrzymania oraz stwarza warunki do samorealizacji. Człowiek niepełnosprawny, który jej nie posiada skazany jest na ekonomiczne uzależnienie od innych osób lub korzystanie ze świadczeń społecznych, które mogą być niewystarczające na pokrycie wszelkich kosztów utrzymania i życia na godnym poziomie. Trzeba pamiętać, że osoba niepełnosprawna wymaga większych nakładów finansowych chociażby na leczenie, rehabilitacje itp.
Praca zawodowa stwarza również warunki do samorealizacji. Każdy ma swoje cele życiowe i aspiracje zawodowe, które chciałby osiągnąć, także ludzie niepełnosprawni. Jednakże w ich przypadku nie zawsze istnieją warunki do realizacji ich potencjalnych możliwości przez zdobycie chociażby odpowiedniego wykształcenia i zatrudnienie na stanowisku pracy, które odpowiada ich kwalifikacjom zawodowym. Główną przyczyną tego stanu rzeczy są zarówno bariery fizyczne, jak
i społeczne. Pracodawcy niechętnie zatrudniają pracowników niepełnosprawnych ze względu na koszty, które mogą ponieść z tego tytułu.
Jednakże należy pamiętać również, że praca to nie tylko niezależność finansowa. Praca wzmacnia poczucie własnej wartości, zmniejsza poczucie osamotnienia i przełamuje izolację społeczną. Daje osobie niepełnosprawnej możliwość założenia własnej rodziny. Wzmacnia pozytywne cechy osobowości, uczy samodzielności w radzeniu sobie z problemami. Reasumując stanowi ważny składnik rehabilitacji osób dotkniętych różnego rodzaju kalectwem i inwalidztwem.
ZAKŁADY AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ
Zakład aktywności zawodowej (ZAZ) to organizacja wprowadzona przez ustawę o rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych. Jej zadaniem jest rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych. Przebiega ona trzystopniowo. Osoba niepełnosprawna, która uczestniczyła w warsztatach terapii zajęciowe (WTZ) i jest w stanie pracować może podjąć pracę w ZAZ, a co za tym idzie uzyskać odpowiednie umiejętności i doświadczenie by wejść na otwarty rynek pracy.
W zakładzie aktywności zawodowej zatrudnia się osoby o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. Jednak jeśli chodzi o umiarkowany stopień niepełnosprawności w ZAZ mogą być zatrudniane jedynie osoby ze stwierdzonym autyzmem, chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym. ZAZ przygotowuje je do życia w otwartym środowisku, pomaga w realizacji samodzielnego i aktywnego życia na miarę ich możliwości.
Rehabilitacja zawodowa polega na prowadzeniu poradnictwa zawodowego, szkoleniach i odpowiednim doborze miejsca pracy i jego wyposażenie dla osób niepełnosprawnych.
By stać się zakładem aktywności zawodowej należy zapewnić, by co najmniej 70% ogółu zatrudnionych stanowili niepełnosprawni, posiadać odpowiednie obiekty
i pomieszczenia, zapewniać doraźna opiekę medyczną oraz przeznaczać uzyskane dochody na zakładowy fundusz aktywności.
Nadanie statusu ZAZ wydaje wojewoda na wniosek organizatora ubiegającego się o nadanie statusu ZAZ.
Posiadanie statusu ZAZ jest korzystne dla organizacji pozarządowych z kilku ważnych powodów. Po pierwsze prowadzenie ZAZ jest szeroko finansowane ze środków PFRON, który płaci za koszty związane z utworzeniem i prowadzeniem ZAZ. Część kosztów jest także finansowane ze środków przeznaczonych na rehabilitację, integrację i aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych przez samorząd danego regionu. Dlatego ta forma wydaje się korzystniejsza niż zakład pracy chronionej. Po drugie podmiot prowadzący ZAZ jest zwolniony z podatku od nieruchomości, podatku rolnego, leśnego, podatku od czynności cywilnoprawnych oraz opłat (oprócz opłaty skarbowej). Środki te przekazywane są na zakładowy fundusz aktywności.
Korzystne jest także połączenie ZAZ z warsztatem terapii zajęciowej (WTZ) ze względu na powiązanie tych dwóch organizacji. Dzięki temu można stworzyć dla swoich podopiecznych pełen system opieki i rehabilitacji, tak by mogli oni przechodzić z WTZ do ZAZ i dalej usamodzielniać się, a gdy dojdzie do nawrotu choroby znowu wrócić do WTZ.
Istnieje jednak wiele trudności przy prowadzeniu ZAZ. Na przykład czas tworzenia ZAZ to zwykle dwa lata, a dotacje wpłacane są dopiero na kilka miesięcy przed podpisaniem umowy. To znaczy, że organizacja tworząca ZAZ musi inwestować własne kilkadziesiąt tysięcy złotych na wszelkie wydatki związane
z tworzeniem ZAZ, które niestety nie są zwracane, gdyż urząd marszałkowski pokrywa tylko koszty sfinansowane po podpisaniu umowy. Następnym utrudnieniem jest to, że ustawa nie określa czasu jaki zakład ma na spełnienie wymagań określonych przez urząd marszałkowski, co pozwala urzędowi na postawienie własnych warunków, które mogą być trudne do realizacji. Także kiedy umowa jest już podpisana urząd przelewa dotacje w częściach i często żąda, by zostały one rozliczone w przeciągu jednego, dwóch miesięcy. Jak widać państwo powinno jeszcze lepiej dopracować ustawy, by pomoc niepełnosprawnym była jeszcze sprawniejsza.
W rozdziale tym wspomniałam również o zakładowym funduszu aktywności,
z którego środki przeznaczane są na usprawnianie i dodatkowe oprzyrządowanie stanowisk pracy, poprawę warunków pracy, zakup sprzętu i wyposażenia pomagającego osobie niepełnosprawnej w samodzielnym życiu, szkolenia oraz dokształcanie, budowę form mieszkalnictwa chronionego dla osób niepełnosprawnych pragnących mieszkać samodzielnie oraz na rekreację
i uczestnictwo w życiu społecznym i kulturalnym.
ZAKŁADY PRACY CHRONIONEJ
Zakłady pracy chronionej (ZPCh) są szczególną formą prowadzenia działalności gospodarczej. Ich główną ideą funkcjonowania jest dawanie możliwości zatrudnienia
i zarobkowania ludziom posiadającym ograniczenia w wykonywaniu pracy spowodowane niepełnosprawnością, którzy nie znaleźliby nigdzie indziej zatrudnienia.
Podstawowe zadania tego typu zakładów to zapewnianie zatrudnienia osobom niepełnosprawnym, co zapewni im środki utrzymania, zapewnienie szkolenia zawodowego dostosowanego do ich możliwości, zapewnienie poradnictwa rehabilitacyjnego, zawodowego oraz opieki medycznej i socjalnej, a także przygotowanie pracownika niepełnosprawnego do pracy na otwartym rynku pracy.
By stać się zakładem pracy chronionej, według ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, pracodawca musi prowadzić działalność gospodarczą przez okres co najmniej 12 miesięcy, zatrudniając nie mniej niż 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy i osiągając ustalone w ustawie wskaźniki zatrudnienia osób niepełnosprawnych (40% zatrudnienia osób niepełnosprawnych, a w tym co najmniej 10% osób niepełnosprawnych musi być znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, albo co najmniej 30% muszą stanowić pracownicy niewidomi lub psychicznie chorzy, albo upośledzeni umysłowo w stopniu znacznym lub umiarkowanym) przez okres co najmniej
6 miesięcy. Inne warunki to utworzenie pomieszczeń i obiektów odpowiadających przepisom BHP, które ponad to będą uwzględniały potrzeby zatrudnionych
w zakładzie osób niepełnosprawnych oraz zapewnienie doraźnej i specjalistycznej opieki medycznej oraz poradnictwa i usług rehabilitacyjnych świadczonych przez wykwalifikowany personel medyczny.
Decyzję w sprawie przyznania statusu zakładu pracy chronionej wydaje wojewoda, który przeprowadza okresowe kontrole nie rzadziej niż raz na dwa lata oraz kontrole doraźne.
Korzyściami wynikającymi z prowadzenia ZPCh dla przedsiębiorcy, gdzie działalność opiera się na pracy osób niepełnosprawnych w porównaniu z osobami sprawnymi są wspomaganie i pokrywanie części kosztów ich działalności przez państwo. Pomoc ta może występować w różnych formach. Do najczęstszych należą dofinansowania do wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych, zwolnienia od podatków, zwrot kosztów rehabilitacji, dofinansowanie oprocentowania kredytów bankowych, refundacja kosztów szkolenia zatrudnionych pracowników niepełnosprawnych, zwrot kosztów zatrudnienia pracowników pomagających pracownikom niepełnosprawnym, zwrot kosztów wyposażenia stanowiska pracy oraz tworzenie i wykorzystywanie zakładowego funduszu rehabilitacyjnego.
Środki funduszu rehabilitacyjnego mogą być przeznaczone na wyposażenie stanowiska pracy dla osób niepełnosprawnych, tworzenie i rozbudowę bazy rehabilitacyjnej, podstawową opiekę medyczną, dodatkowe wynagrodzenia pracowników, którzy na przykład posługują się językiem migowym, szkolenia, zakup samochodów do przewozu osób niepełnosprawnych, organizację turnusów rehabilitacyjnych, działalność sportową, rekreacyjną i turystyczną, zakup leków
i innych środków medycznych, usprawnianie fizyczne, opiekę pielęgnacyjną w czasie choroby w domu osoby niepełnosprawnej itp.
Obowiązkami pracodawcy prowadzącego ZPCh są: terminowe wpłacanie 10% środków uzyskanych z ulg i zwolnień podatkowych na państwowy fundusz rehabilitacyjny osób niepełnosprawnych (PFRON)- reszta przechodzi do zakładowego funduszu rehabilitacyjnego, które to środki musza być prawidłowo wykorzystane, dalsze obowiązki to zapewnienie właściwych warunków pracy, archiwizowanie wszystkich dokumentów oraz przestrzeganie wszystkich obwarowań ustawowych związanych z pozyskiwaniem i dysponowaniem środkami publicznymi.
RÓŻNICA MIĘDZY ZAZ A ZPCH
Podstawowa różnicą pomiędzy zakładem pracy chronionej i zakładem aktywności społecznej jest cel działania.
Zakłady pracy chronionej działają dla wypracowania określonego zysku, konkurują z innymi przedsiębiorstwami na rynku, aby osiągnąć jak największy przychód. Zakład pracy chronionej jest przedsiębiorstwem i działa w celu osiągania zysków. Korzystanie z pracy niepełnosprawnych, organizowanie pracy z myślą
o nich, zapewnianie odpowiednich warunków, w tym socjalnych, jest świadomym wyborem i elementem strategii danego przedsiębiorstwa.
Natomiast zakłady aktywności zawodowej za główny cel stawiają sobie zatrudnianie osób niepełnosprawnych. Zadaniem zakładów aktywności zawodowej jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych. Są to jednostki tworzone przez powiat, gminę, fundację, stowarzyszenie lub inną organizację. Często zakłady te traktowane są jako etap przejściowy pomiędzy uczestnictwem niepełnosprawnych w warsztatach terapii zajęciowej, a zakładami pracy chronionej.
PAŃSTWOWY FUNDUSZ REHABILITACYJNY OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH- PFRON
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych jest funduszem celowym, którego środki przeznaczane są na rehabilitację zawodową i społeczną osób niepełnosprawnych oraz zatrudnianie osób niepełnosprawnych. Fundusz działa na podstawie ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej
i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.
Środki PFRON przeznaczane są między innymi na: rekompensatę pracodawcom podwyższonych kosztów zatrudnienia osób niepełnosprawnych
(w postaci dofinansowania do wynagrodzeń osób niepełnosprawnych oraz refundacji składek ubezpieczeń społecznych), refundację składek na ubezpieczenia społeczne dla osób niepełnosprawnych, prowadzących działalność gospodarczą oraz niepełnosprawnych rolników i ich domowników, przystosowanie i wyposażenie nowych i istniejących miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych, pomoc dla osób niepełnosprawnych, które rozpoczynają działalność gospodarczą/rolniczą lub tworzą spółdzielnie socjalne, wsparcie imprez sportowych, kulturalnych i rekreacyjnych osób niepełnosprawnych, turnusy rehabilitacyjne, tworzenie warsztatów terapii zajęciowej
i zakładów aktywności zawodowej, zaopatrzenie osób indywidualnych w sprzęt rehabilitacyjny o ortopedyczny oraz środki pomocnicze, likwidację barier architektonicznych i komunikacyjnych, wsparcie edukacji osób niepełnosprawnych,
w tym szkoleń i doskonalenia zawodowego, wsparcie organizacji pozarządowych, działających na rzecz osób niepełnosprawnych, programy PFRON, adresowane przede wszystkim do osób indywidualnych, organizacji pozarządowych i jednostek administracji i samorządu (STUDENT, PEGAZ, KOMPUTER DLA HOMERA i in.), współfinansowanie projektów wspieranych ze środków pomocowych Unii Europejskiej.
Jeśli chodzi o zakłady aktywności zawodowej PFRON finansuje całkowicie koszty: przystosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych pomieszczeń produkcyjnych, socjalnych i przeznaczonych na rehabilitację, zakupu sprzętu rehabilitacyjnego, wyposażenie pomieszczeń socjalnych i przeznaczonych na rehabilitację, hali produkcyjnych i miejsc służących świadczeniu usług oraz przygotowanie stanowisk pracy, zakupu surowców i materiałów potrzebnych do rozpoczęcia działalności gospodarczej, zakupu lub wynajmu środków transportu, wszelkich remontów i udoskonaleń, szkoleń, wynagrodzeń itp.
Jeśli chodzi o zakłady pracy chronionej PFRON dofinansowuje lub refunduje koszty jakie ponosi pracodawca prowadzący ZPCh. Koszty te są podobne jak te, które ponosi zakład aktywności zawodowej.
BIBLIOGRAFIA
1. Czerwiak G., Nowak- Starz g., Praca zawodowa w życiu osób niepełnosprawnych, w: Zarządzanie zdrowiem publicznym w obliczu zagrożeń cywilizacyjnych – Poznań, 2006, s. 53-62
2. Dega W., Malinowska K., Rehabilitacja medyczna , Warszawa 1993r.
3. Dykcik W., Pedagogika specjalna, WN Poznań 2001
4. Florczak- Nowak Z., Status zakładu pracy chronionej., w: Praca i Rehabilitacja Niepełnosprawnych., 2009(7) s. 2-6
5. http://www.pfron.org.pl/portal/pl/1/1/PFRON.html- oficjalna strona internetowa Państwowego Funduszu Rehabilitacyjnego Osób Niepełnosprawnych
6. Kaczyńska- Wasiak I., Pomoc finansowa ze środków PFRON dla pracodawców prowadzących ZPCh., w: Praca i Rehabilitacja Niepełnosprawnych., 2009(7) s. 13-21
7. Kluczyńska J., Sienicka A., Zakład Aktywności zawodowej jako przedsiębiorstwo społeczne, w: Ekonomia społeczna teksty 2008, 1/2008
8. Kornas-Biela D., Osoba niepełnosprawna i jej miejsce w społeczeństwie, Lublin 1988;
9. Kostrzewski J., Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym, w: Upośledzenie umysłowe - pedagogika, PWN, W- wa 1981
10. Kowalik S., Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Warszawa 1996r.
11. Majewski T., Praca zawodowa- ważny wyznacznik jakości życia osób niepełnosprawnych (polityka Unii Europejskiej wobec zatrudnienia osób niepełnosprawnych), w: Jakość życia osób niepełnosprawnych i nieprzystosowanych społecznie- Lublin, 2006 s. 51-55
12. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 1997 r. Nr 123, poz. 776, z późn. zm.)