Reformacja
1. Sobór trydencki.
Protestantyzm zmusił kościół do przeprowadzenia wielu reform, których rezultaty okazały się bardzo pożyteczne dla tej instytucji. Uchwalił j sobór trydencki obradujący w latach 1545-1563:
podniesienie moralnych i duchowych kwalifikacji duchowieństwa
biskupom nakazano stałe przebywanie w swoich diecezjach, regularne zwoływanie synodów i wizytowanie podległego im kleru
zaczęto zakładać seminaria duchowne
całą tradycję uznano za równorzędne z Pismem św. źródło wiary, prawo jego komentowania miał wyłącznie Kościół
za niezbędne do zbawienia uznano wiarę, dobre uczynki, przez co potwierdzono dawną naukę o odpustach
sformułowano definicje kapłaństwa, sakramentów, poglądy na rolę mszy oraz istnienie czyśćca
nie zgodzono się na wprowadzenie języków narodowych do nabożeństw
2. Reforma kościoła.
Skutecznym narzędziem okazała się rozwinięta przez kościół katolicki propaganda wyznaniowa (była ustna, drukowana i wizualna). W myśl zasady „przez oczy do duszy” starano się na nią oddziaływać poprzez bogate wyposażenie wnętrz kościelnych, przedstawienia teatralne, malowidła, powstające pod kontrolą teologów. Była to reforma katolicka, dążenie do radykalnej odnowy kościoła od wewnątrz.
3. Inkwizycja.
Kontrreformacja stanowiła wynik ścisłego działania aparatu przemocy z władzą świecką, wspierającą go przy pomocy swoich trybunałów, wojska i ówczesnej policji. W 1542 r. papież Paweł III powołał do życia trybunał inkwizycji, złożony z 6 kardynałów. Nadzorowali oni działalność sędziów (dominikanie), utrzymywała licznych szpiegów i korzystała z donosów. Oskarżonych poddawano często torturom dla wymuszenia zeznań. Skazywano ich na kary pieniężne, pokutę kościelną, banicję, długotrwałe więzienie, śmierć. W Hiszpanii inkwizycja podlegała bezpośrednio królowi i stanowiła narzędzie państwa.
4. Indeks ksiąg zakazanych.
W 1559r został ustanowiony indeks ksiąg zakazanych. Były tam dzieła uznane za heretyckie, utwory wielu wybitnych humanistów (krytykowali w swoich utworach kler i pochwalali pogański tryb życia). Cenzura duchowna czasami interweniowała jeszcze przed wydaniem dzieła nakazując przeredagowanie lub usunięcie zakwestionowanych fragmentów. Tam gdzie katolicyzm był u władzy zakazane dzieła palono a ich autorów karano chłostą, więzieniem, lub stosem.
5. Jezuici
Towarzystwo Jezusowe założone zostało w 1540r przez Baska, Ignacego Loyolę. Do 3 ślubów zakonnych (ubóstwa czystości i posłuszeństwa) dodano jeszcze bezwzględne posłuszeństwo wobec papieża. Jezuici w pierwszym okresie swej działalności walczyli z reformacją i działali misyjnie na obu Amerykach i Azji. W Europie głównym terenem ich działalności stały się ośrodki władzy politycznej: dwory królewskie, środowiska szlacheckie i magnackie. Zakładali kolegia zakonne. Ich program nauczania łączył zdobycze humanistycznej pedagogiki z upowszechnieniem doktrynalnych założeń potrydenckiego katolicyzmu. Przy wyborze następnego kandydata dużą uwagę zwracano na jego walory umysłowe.