Reformacja i kontrreformacja

Kościół katolicki przez cały czas swego istnienia borykał się z licznymi problemami. Musiał on znosić liczne prześladowania, a gdy stał się religią panującą zapominając o przeszłości sam zaczął walczyć z innowiercami. W latach 726-843 zaczął się w kościele pierwszy wielki kryzys, a mianowicie ikonolaizm, czyli kult świętych ikon na wschodzie, który zwalczali władcy. W VIII-IX wieku chrześcijanie próbują być pośrednikami pomiędzy kulturą grecką, a islamską, jednak jednocześnie podupadało papiestwo, które wykorzystywało swój urząd w lokalnych rozgrywkach politycznych. W tej sytuacji doszło do schizmy Focjusza, czyli rozdźwięku pomiędzy patriarchą a papieżem. Właśnie to doprowadziło do pierwszej wielkiej klęski kościoła katolickiego, a mianowicie do schizmy w roku 1054. Jednak największe problemy dla katolików miały się jeszcze zacząć.
W drugiej połowie XI wieku powszechne były symonie(sprzedaż godności kościelnych), nikolaizm(łamanie celibatu), nepotyzm(wspieranie krewnych w staraniach o godności kościelne). Powszechna była także inwestytura, czyli nadawanie przez monarchę stanowisk kościelnych. Kryzys ten mimo wydania Złotej Bulli w 1213 roku i synodu laterańskiego II w 1215 roku nie miał się zakończyć. Wtedy sytuacja pozornie ustabilizowała się, ale ten porządek rzeczy nie miał trwać długo. Przy tym pamiętano o trwającym od 1159 roku wyznaczaniu antypapieża, a w późniejszym okresie nawet dwóch antypapieży, z których jeden był soborowym, obieranym dla zjednania stron. Były to niezwykle trudne czasy dla papiestwa. Trwały jeszcze długo, dopiero w roku 1439 uznano tylko jednego papieża za prawdziwego. Mimo iż za prawdziwego papieża uznano rzymskiego, to jednak nie zakończyło to kryzysu. Papieże wciąż nie stanowili wzoru. Poświęcali się oni bardziej popieraniu swych popleczników i rozbudowie swych włości, niż walce o propagowanie wiary chrześcijańskiej w życiu ludzkim. Watykan w tym okresie słynął ze swego przepychu, który zadziwiał ludzi, lecz także raził wielu. Mnisi, którzy ślubowali ubóstwo opuszczając stolicę piotrową czuli obrzydzenie, widząc, w co inwestowane są dziesięciny pobierane od wiernych. Przy tym nie przestrzegano celibatu, a papieże często chwalili się swymi dziećmi, także przed duchownymi. Wywoływało to liczne sprzeciwy i krytykę kościoła, tym bardziej, że podobna sytuacja była także w innych posiadłościach kościoła w europie. Ludzie chcieli z tym zerwać, pojawiło się coraz więcej głosów krytyki.
Pierwszym człowiekiem, który naprawdę starał się coś zrobić był Jan Hus, który pod wpływem Macieja z Janowa, który chciał powrotu do pierwotnego chrześcijaństwa ludzi i zniesienia klasztorów, postanowił zapoczątkować zmiany. Zwrócił się on ku ludziom walczył o wyrównanie szans, ograniczenie włości duchowieństwa, a przede wszystkim zainicjował on przekład Biblii na język czeski, aby przybliżyć wiarę ludziom. Ruch ten mógł wiele zdziałać, jednak, gdy w 1412 roku Hus otwarcie wystąpił przeciw papiestwu sytuacja się zmieniła, rzesze husytów były prześladowane, prowadziło to do konfliktów religijnych w Czechach. Nawet wojna trzydziestoletnia, która przez wielu jest uznawana za jeden z największych konfliktów na tle wiary w historii miała tam swój początek. Ludzie coraz bardziej narzekali, a papieże wciąż nie byli w stanie zrozumieć, że powinni iść ku ludziom, a nie przeciw nim. Papieże przy tym ulegali zeświecczeniu, obawiali się reform, ponieważ znów wielu mogłoby uznać wyższość soboru nad papieżem, co miało miejsce w XV wieku.
Nadużycia, które miały na celu utrzymanie władzy papieża rozwijały się. Ludzie najbardziej potępiali fiskalizm, który rozwinął się w ogromną sieć, sławna była sprawa odpustów promowanych przez kościół jako najlepsza droga do otworzenia sobie drzwi do szczęścia na tamtym świecie. Biskupi także częściej zajmowali się polityką, niż sprawami wiary, a większość z nich reprezentowała interesy swych rodów, często skupiając w swych rękach wiele biskupstw i tak naprawdę nie zajmując się żadnym z nich. Najgorzej jednak przedstawiał się poziom kleru zakonnego, czyli mnichów, których postępowanie nie mogło podlegać sądom świeckim, co prowadziło do ich awanturniczości, rozwiązłości obyczajów i częstego zarzucania klauzury.
Możni niechętnie patrzyli na ekspansjonistyczną politykę kościoła, a chłopi i mieszczanie narzekali na obciążenia finansowe i wykorzystywanie bezkarności kleru, który przy tym promował wstecznictwo i reprezentował niski poziom kulturalny. Wywołało to dążenia do reformy kościoła. Kaznodzieje dążyli do odnowienia wiary i reformy dyscyplinarnej kościoła, lecz na większą skalę nie przyniosło to żadnych sukcesów. Wkraczaliśmy w okres renesansu, rozwijał się humanizm, co prowadziło do licznych dyskusji dotyczących zasad moralnych. Zaczęli oni także studiować Pismo Święte i swobodnie interpretować jego treść, często odrzucając interpretację kościoła. Nie zrywali oni z kościołem, ale byli gotowi go krytykować, jak choćby Erazm z Rotterdamu w swej „Pochwale głupoty”, która nie byłaby tak znana, gdyby nie rozpowszechnienie się tak ważnego w tym okresie druku. Zmiany postępowały coraz gwałtowniej, a kościół nie potrafił się do nich ustosunkować i jedynie nakładał klątwy na kolejnych myślicieli. Możemy się w tej sytuacji zastanowić, jak doszło do reformacji i jak wyglądały jej pierwsze lata.. W latach 1512-1517 obradował V sobór laterański. Podjęto tam próbę reformy Kościoła, ale zapisane w dokumentach soborowych projekty reform nie weszły w ogóle w życie.
Rok 1517 uważany jest za początek reformacji w dziejach Kościoła zachodniego - łacińskiego. Samo słowo reformacja wskazuje na to, że Luter nie chciał występować przeciwko Kościołowi, a jedynie chciał naprawy Kościoła. Jego celem nie było zakładanie własnego Kościoła. Drugą obok reformacji nazwą, która funkcjonuje jest protestantyzm, w tym zawarte jest słowo "protest" - występować przeciw czemuś, jak choćby bałwochwalstwu. Oznacza powrót do źródeł, wzywa do nawrócenia, do odrzucenia grzechu. Protestantyzm jest także ruchem, który wzywa do naprawy w Kościele. Z całą pewnością trzeba stwierdzić, że nadużycia w Kościele średniowiecznym stanowiły podatny grunt do narodzin protestantyzmu. Te nadużycia występowały przede wszystkim wśród hierarchii kościelnej. Papieże często wiedli życie renesansowych książąt, żyli w przepychu i bogactwie. Wyższe godności, urzędy w Kościele zastrzeżone były dla stanu szlacheckiego. Niejednokrotnie urzędy w Kościele kupowano. To zjawisko nazywa się symonią. Czasami też urzędy zdobywane były dzięki pokrewieństwu - takie zjawisko nazywa się nepotyzmem. Opieka duszpasterska schodziła na plan dalszy. Coraz bardziej rozbudowywany był system prawny w Kościele. To powodowało zamieszanie, nie wiadomo było, do kogo należą, jakie kompetencje. Kościół pod koniec średniowiecza i w okresie odrodzenia zaczął przypominać instytucję, która szuka rozmaitych sposobów by zyskać dla siebie środki materialne. To wysuwało się na plan pierwszy. Temu celowi pozyskiwania środków materialnych służyło także sądownictwo kościelne. Nadużycia występowały także wśród niższego duchowieństwa, co więcej to niższe duchowieństwo było niewykształcone. W większości księża znali głównie kanon, odprawiali mszę św. po łacinie, ale już nie rozumieli pisma św. w języku łacińskim, często nie potrafili pisać. Wielu duchownych niższego szczebla to byli ludzie, którzy żyli w biedzie. Pojawiło się w Europie zjawisko księży wagabundów - żeby zdobyć środki do życia odprawiali nieskończoną ilość mszy, do 15 dziennie. Nagminnie łamany był celibat, nic, więc dziwnego, że w Kościele samym i wśród ludu pojawiły się głosy o konieczności reformy w Kościele. Niektórzy książęta, biskupi chcieli zapobiec tym nadużyciom w Kościele. W tym kierunku szły sobory w XV w. Był to sobór w Konstancji i Bazylei. Zwyciężyło jednak stronnictwo przeciwne reformom. W latach 1513 - 1521 na tronie papieskim zasiadł Leon X, który był przeciwnikiem reform. 16 marca 1517 r. zakończył swoje obrady V sobór laterański.
Natomiast 31 października 1517 r. mnich, augustianin Marcin Luter przekazał biskupowi Moguncji - Albrechtowi 95 tez. Tezy te napisane były w języku łacińskim, skierowane były przeciwko praktyce sprzedawania odpustów, czyli zniesieniu okresowej kary za grzechy. Marcin Luter nie wystąpił przeciwko samym odpustom, wystąpił przeciwko kupowaniu odpustów. W Kościele przełomu średniowiecza i renesansu bardzo często pokutę zastępowano opłatą pieniężną. Było to związane z tym, że budowano bardzo często pałace w stylu renesansowym i papieże, biskupi za odpusty zbierali pieniądze. Marcin Luter zaprotestował przeciwko temu, ponieważ zauważył, że wielu chrześcijan kupując sobie odpust zwalnia się z obowiązku pokuty. Chrześcijaństwo stawało się magią. Później, gdy rozpoczął się już spór i żadna ze stron nie chciała ustąpić Marcin Luter zakwestionował samą instytucję odpustu. Kościół nie może decydować o tym, komu przebacza. W grudniu 1517 r. tezy Marcina Lutra ukazały się drukiem w Norymberdze. Te tezy zaczęły zyskiwać coraz większe poparcie, ale przeciwko Lutrowi narodziła się też opozycja w samym Kościele, zwłaszcza ze strony biskupów. Arcybiskup Moguncji o tezach Marcina Lutra poinformował Rzym. W swoim liście do Rzymu arcybiskup Moguncji zasugerował, że jest podejrzenie o herezję. Wiosną 1518 r. z oficjalnym oskarżeniem o herezję przeciwko Lutrowi wystąpili dominikanie. Jesienią tego roku Luter został wezwany do Rzymu. Wydano nakaz aresztowania go. Wówczas Luter schronienie znalazł w Augsburgu. Następnie odwołał się do papieża, oskarżając swoich sędziów o stronniczość. Warto zauważyć, że Luter nadal jeszcze nie chce zrywać z Kościołem. Dalsza polemika doprowadziła do wydania przez Lutra trzech pism w 1520 r. Pierwsze pismo: "Do chrześcijańskiej szlachty narodu niemieckiego o poprawie stanu chrześcijańskiego". W tym piśmie Luter wskazywał wszystkie nadużycia w Kościele. Przedstawił także w tym piśmie tezę o powszechnym kapłaństwie wiernych, odrzucając tym samym kapłaństwo hierarchiczne. Każdy chrześcijanin ma prawo do wykładu biblii i jest powołany do reformy Kościoła. Drugie pismo nosiło tytuł: "O niewoli babilońskiej Kościoła". W tym dokumencie Marcin Luter podjął temat sakramentów istniejących w Kościele. Zdefiniował, czym jest sakrament i powiedział, że sakrament jest to słowo i czyn dane przez Jezusa Chrystusa. Poprzez szukanie w Piśmie Św. słów ustanowienia popartych gestem Jezusa, wskazał, że takich sakramentów jest niewiele. Takim sakramentem jest: chrzest, pokuta, eucharystia. A zatem odrzucił sakramenty: bierzmowanie, namaszczenie chorych, kapłaństwo i małżeństwo. Trzecie pismo nosiło tytuł: "O wolności chrześcijańskiej". W tym piśmie zawarł główne zasady protestantyzmu. A zatem dopiero wtedy w 1520 r., zaczyna się kształtować nowy Kościół. Rok 1517 jest dopiero próbą reformy, rok 1520 rozpoczyna rozłam. Pisma z 1520 r. bardzo szybko się rozpowszechniły i jakby wywarły wpływ na dalszy bieg wydarzeń. 15 czerwca 1520 r. papież napisał bullę przeciwko Lutrowi. W tej bulli groził papież Lutrowi wykluczeniem z Kościoła, wzywając jednocześnie do odrzucenia tych haseł i pojednania. W ciągu 60 dni, które dostał Luter miał wyprzeć się swoich poglądów i złożyć wyznanie wiary obowiązujące w Kościele. Kiedy Luter otrzymał bullę z groźbą, oburzył się na to, wezwał papieża do wycofania bulli, a następnie sam ekskomunikował papieża. Bullę papieską spalił, spalił także księgi prawa kościelnego. W tej sytuacji 3 stycznia 1521 r. zostało w Rzymie ogłoszona bulla nakładająca na Lutra ekskomunikę. Cesarz Karol V w kwietniu 1521 r. wezwał Lutra na sejm w Wormacji i na tym sejmie cesarz chciał wymusić na Lutrze odwołanie wszystkich pism. Cesarz występuje tu jako zbrojne ramię Kościoła. Luter na sejmie wygłosił mowę obronną i pism nie odwołał. Wówczas cesarz skazał Lutra na banicję. Słowa Lutra padły na podatny grunt i zyskały zwolenników, którzy uznali jego nauki za wyznacznik dla swego postępowania i nie przejmowali się krytyką, czy też niechęcią władców. Do głównych założeń i osiągnięć Lutra należały:
a)powrót do kościoła w pierwszych wiekach chrześcijaństwa,
b) autorytetem czynił Pismo Święte, przekreślając tradycję,
c) Biblię komentować mogli wszyscy wierni,
d) zbawienie wiernych zależy od ich wiary,
e) zredukował liczbę sakramentów do dwóch: chrzest i komunia,
f) głosił likwidację zakonów,
g) był za zniesieniem celibatów,
h) odebranie majątków ziemskich posiadanych przez kościół,
i) decydujący głos w kościele miał król lub książę,
j) głosił bezpośredni kontakt człowieka z Bogiem,
k) przełożył Biblię na język niemiecki i wprowadził ją do liturgii,
Oddano majątek kościoła w ręce wiernych. W początkowej fazie tworzył Luter autonomiczne grupy ludzi, które łączyła jedna wiara, a dopiero po powstaniu chłopskim zdecydował się na stworzenie spójnej organizacji, która to jednak nie miała na celu nakładać obciążeń materialnych na wiernych, a jedynie łączyć wszystkich we wspólnej wierze.
Był to jeden z dwóch wielkich reformatorów, którzy tak naprawdę potrafili w pełni zrozumieć problemy ludzi. Drugim wielkim inicjatorem przemian był Jan Kalwin. Ten światły człowiek opuściwszy Francję udał się do Szwajcarii, gdzie propagował swoje poglądy Huldrych Zwingli, więc dzieło Kalwina „Institutio christianae religionis” opublikowane w 1534 trafiło na podatny grunt. Nie chciał on tak jak Zwingli występować zbrojnie, więc jego poglądy trafiły na podatny grunt, wśród Szwajcarów zmęczonych już wojną domową. Główne założenia jego programu mówią, że:
a) jego zdaniem ludzie zostają potępieni nie, dlatego, że grzeszą, lecz grzeszą, dlatego, że ich Bóg potępił,
b) uznawał te same dwa sakramenty, co Luter
c) negował możliwość przemiany chleba w ciało Chrystusa i wina w krew,
d) przejawem łaski bożej miało być prowadzenie cnotliwego życia – ciągła praca, rezygnacja z przyjemności (np. teatr), niedziela w świecie protestanckim stała się najnudniejszym dniem w tygodniu,
e) decydujący głos w kościele miał ogół wyznawców
f) zgromadzenie wiernych powoływało pastorów oraz świeckich seniorów – zarządzali gminą kalwińską
Stworzył on, więc system, w którym każdy mógł zostać pastorem. Najważniejsze dla ludzi było to, że pozostawiał im pełną swobodę wyboru zajęcia i twierdził, że właśnie praca umacnia nas w naszej wierze i nie stanowi przeszkody w drodze do zbawienia.
Reformacja miała jeszcze wielu orędowników. Niektórzy z nich głosili skrajne poglądy, przez co doprowadzali do konfliktów z władzą. Ruch ten, choć ogólnoeuropejski nie zdołał objąć wszystkich. W licznych państwach także mieszczanie odnosili się do reformacji niechętnie. Ośrodki reformacji opierały się na możnych protektorach, bez których nie mogłyby się rozwinąć. Nie wszędzie jednak opierała się na wierze. Wielu władców szafując hasłami reformacji pragnęło jedynie odebrać kościołowi dobra, na które od dawna spoglądali z zazdrością, inni wykorzystywali zmiany do umocnienia swej władzy, tłumacząc wszystko błędami kościoła.
Ciekawy przebieg miała reformacja w Anglii. Henryk VIII postanowił wykorzystać fakt, że Katarzyna Aragońska nie dała mu następcy tronu. Zwrócił się do papieża Klemensa VII, jeszcze jako obrońca wiary, z prośba o unieważnienie małżeństwa. Prosił także papieża, by ten wyraził zgodę na małżeństwo z Anną Boleyn. W takich przypadkach z reguły papież wyrażał zgodę na unieważnienie małżeństwa. Problem w tym przypadku polegał na tym, że papież był całkowicie uzależniony od cesarza. Jego pozycja zależała od cesarza, a zatem nie mógł wystąpić przeciwko cesarzowi i zgody nie wyraził. Henryk VIII wykorzystał to jako pretekst by wystąpić przeciwko Rzymowi. Społeczeństwo angielskie stanęło po stronie króla. Poparł go parlament angielski, poparł go także nowy prymas kościoła angielskiego Tomasz Crammer. Poparł go także nowy lord kanclerz Tomasz Cromwell. Henryk VIII zawarł małżeństwo z Anną Boleyn. Potomstwo z tego małżeństwo miało uzyskać prawo do korony angielskiej. W 1534 r. parlament angielski zalegalizował małżeństwo króla oraz ogłosił oderwanie kościoła angielskiego od kościoła rzymskiego. Dokonał się to poprzez uchwalenie aktu supremacji. Na mocy tego dokumentu król stawał się zwierzchnikiem Kościoła w Anglii. Właściwie był to jedynie pierwszy etap reformacji angielskiej, ponieważ faktycznie zmiany doktrynalne dokonały się później. Początkowo dokonano tylko zmiany zwierzchnictwa nad kościołem, natomiast nie wprowadzano żadnych zmian w dziedzinie dogmatów. Kiedy Henryk VIII zerwał z kościołem rzymskim wystąpił przeciwko organizacji kościelnej i stosunkom ekonomicznym, jakie w kościele panowały. Zniesione zostały wszystkie klasztory w Anglii, ziemie z majątków kościelnych przeszły na własność państwa. Rozpoczął się czas terroru. W 15 36 r. zostało spisanych 10 artykułów nowej wiary, a 3 lata później w 1539 r. jeszcze sześć nowych. I tak:
- anglikanie uznają, że źródłem objawienia jest Biblia interpretowana dzięki światłu Ducha Św. w oparciu o tradycję,
- uznano również zasadę usprawiedliwienia przez wiarę, ale w tym aspekcie usprawiedliwienia zwracano uwagę na trzy elementy: osobisty wysiłek człowieka, wolna wola człowieka i łaska Boża,
- przyjmują anglikanie hierarchiczny ustrój Kościoła,
- do pełnienia niektórych funkcji powołuje się osoby posiadające specjalne święcenia, do tych funkcji czysto kapłańskich w kościele anglikańskim należą: udzielanie sakramentów, głoszenia słowa Bożego, odprawianie nabożeństw komunijnych.
Kapłani mogą zawierać związki małżeńskie, biskupi są kapłanami, których powołuje król, by godnie reprezentować interesy kościoła lokalnego. Najwyższym zwierzchnikiem kościoła jest król, który mianuje biskupów i arcybiskupów. Anglikanie odrzucają zwierzchnictwo papieskie nad kościołem angielskim oraz odrzucają dogmat nieomylności papieża. Tam dzięki odgórnemu narzuceniu wiary przez władcę odniesiono ogromny sukces, lecz religia nie miała tak naprawdę dużego znaczenia i była to reforma bardziej społeczna, niż religijna.
Przyjrzeliśmy się trzem najistotniejszym moim zdaniem ruchom tego okresu, które przetrwały aż do dziś i wciąż mają licznych zwolenników. Pominąłem wielu innych, jak choćby braci czeskich, czy arian, ponieważ mimo swych osiągnięć dla kultury polskiej tak naprawdę nie odegrały one większej roli w dziejach reformacji. Ruch ten musiał wywołać reakcję kościoła, którą wielu zwie kontrreformacją, lecz nim przyjrzymy się temu prądowi powinniśmy, choć trochę przyjrzeć się reakcji świeckich na te nowe prądy.
Wystąpienia reformatorów religijnych wywołały ostry sprzeciw władz kościelnych oraz wspierających je władz państwowych. W XVI w. doszło do podziału Europy na dwa zwalczające się obozy: katolicki i protestancki, czyli reformatorski. Nazwa protestanci wywodzi się od wydarzenia, które rozegrało się na Sejmie Rzeszy w Spirze w 1529 r. Cesarz Karol V zabronił pod karą banicji naruszania praw biskupów, a zwłaszcza odbierania im dóbr ziemskich. W odpowiedzi siedmiu książąt i trzynaście miast złożyło przeciw temu uroczysty protest. Od tego czasu zwolenników Lutra zaczęto nazywać protestantami, a wkrótce pojęcie to rozciągnięto także na zwolenników innych wyznań reformowanych.
Pierwszym wielkim konfliktem zbrojnym była wielka wojna chłopska w Niemczech. Miała ona miejsce w 1524 i 1525 r. Jej powodem była chęć uwolnienia się chłopów od rozmaitych obciążeń, nie tylko na rzecz Kościoła, ale również i szlachty. Na ich czele stał Tomasz Mnzer, który negował istniejące stosunki społeczne. W tzw. 12 artykułach z Memmingen sformułowano cele walki, między innymi żądano wolności słowa bożego, ograniczenia dziesięcin, wolności polowań i rybołówstwa oraz zniesienia poddaństwa. Postulaty chłopów potępił Luter, a ich wystąpienie zostało stłumione przez wojska cesarskie i szlachtę.
Karol V początkowo zajmował stanowisko ugodowe wobec protestantów, choć od początku jasno i otwarcie deklarował poparcie wobec Kościoła katolickiego. Na takie stanowisko wpływały również wojny toczone z Turcją i Francją. Wspomniany wyżej konflikt na sejmie w Spirze wpłynął na usztywnienie stanowisk. W 1530 r. odbył się następny sejm w Augsburgu. Także i ten nie przyniósł rozwiązania konfliktów. Przedstawione na nim przez protestanckiego teologa Filipa Melanchtona augsburskie wyznanie wiary zostało odrzucone. Protestanci zawiązali tzw. związek szmalkaldzki (1531 r.). W 1546 r. wystąpił przeciw niemu Karol V. Wojna toczyła się ze zmiennym szczęściem. Dopiero w 1555 r. na sejmie w Augsburgu zawarty został pokój religijny. Luterańskie wyznanie wiary zostało prawnie uznane, a jego zwolennicy otrzymali swobodę kultu religijnego. Zlikwidowano sądownictwo biskupów wobec protestantów, a sekularyzowane wcześniej dobra religijne oddano władcom świeckim – protestantom. Wprowadzona została zasada określająca relacje między panującym a jego poddanymi w kwestiach religijnych. Brzmiała ona: “cuius regio, eius religio” (łac.) – czyja władza, tego religia. Według tej zasady, religia władcy była dominującą w jego państwie. Pokój augsburski położył kres wojnom, ale nie uregulował całkowicie stosunków między katolikami a protestantami.
Drugim państwem, w którym reformacja doprowadziła do wybuchu wojen domowych była Francja. Głównym wyznaniem reformowanym był tu kalwinizm. Jego wyznawców określano mianem hugenotów. Wywodzili się oni z szeregów mieszczaństwa i szlachty i zamieszkiwali głównie południowo-wschodnią i północno-zachodnią część kraju. Ruch ten, obok niewątpliwego podłoża religijnego, miał także widoczne oblicze polityczne. Szlachta występowała przeciw absolutnym zapędom władzy królewskiej. Hugenoci byli powiązani z potężnym rodem francuskim Burbonów, z kolei szlachta katolicka skupiona była wokół arystokratycznego rodu de Guise, zwanego w Polsce Gwizjuszami. Spór między stronnictwami przeistoczył się w krwawe wojny religijne, które trwały z przerwami prawie 36 lat, od 1562 do 1598 roku. W wojny te włączały się inne kraje: po stronie katolików opowiedziała się Hiszpania, natomiast hugenoci mieli poparcie Anglii i protestanckich książąt niemieckich.
Niezwykle dramatycznym momentem była tzw. Noc św. Bartłomieja, z 23 na 24 sierpnia 1572 r. Odbywały się w tym czasie zaślubiny księcia Henryka de Burbon, jednego z przywódców hugenotów z Małgorzatą de Valois – siostrą króla Karola IX. Miały one położyć kres wojnom religijnym. Stronnictwo katolickie wykorzystało tę okazję do wymordowania zgromadzonych w Paryżu hugenotów. Zginęło około 3 tysięcy osób. Wojna wybuchła z nową siłą. Pokój udało się osiągnąć dopiero po śmierci ostatniego Walezjusza – Henryka III, króla Francji, który zmarł nie pozostawiwszy męskiego potomka. W wyniku tzw. Wojny Trzech Henryków (walki toczyły się pomiędzy królem Francji Henrykiem III, Henrykiem Burbonem, królem Nawarry i Henrykiem, księciem de Guise) zwycięzcą został Henryk, Burbon, który dzięki temu zasiadł na tronie Francji jako Henryk IV Burbon. Ponieważ nie mogli tego faktu zaakceptować katolicy, Henryk zmienił wyznanie i przeszedł na katolicyzm. Ustanowił jednak edykt tolerancyjny, od miasta Nantes nazwany nantejskim, ogłoszony w 1598 r. Zapewniał on hugenotom swobody religijne, w tym prawo do wznoszenia własnych świątyń, ale poza Paryżem. Jako gwarancję otrzymali oni niektóre twierdze królewskie, w tym La Rochelle. Edykt położył kres wojnom, lecz spowodował śmierć króla zamordowanego przez fanatycznego katolika.
Największym konfliktem polityczno-religijnym stoczonym w dziejach Europy była wojna trzydziestoletnia (1618-1648). Wzięły w niej udział prawie wszystkie państwa europejskie. Przyczyną wybuchu wojny była sytuacja polityczna w Rzeszy, czyli Cesarstwie. Było ono już w tym czasie dość luźną federacją kilkuset państw pod tytularnym zwierzchnictwem cesarza. Tytuł ten od dawna pozostawał w dziedzicznym władaniu Habsburgów, lecz nie udało im się narzucić swojego zwierzchnictwa suwerennym władcom państw niemieckich. Dodatkowo sytuację komplikowało rozbicie religijne Niemiec, utrwalone pokojem religijnym w Augsburgu (1555 r.). Habsburgowie byli zdecydowanymi zwolennikami katolicyzmu i raziła ich swoboda wyznaniowa protestantów. Ponadto chcieli przekształcić Cesarstwo w jednolite państwo. Ich absolutystyczne zapędy spotkały się ze zdecydowanym sprzeciwem. Przeciwnicy Habsburgów zawiązali w Niemczech tzw. Unię Ewangelicką na czele z elektorem Palatynatu, Fryderykiem. Unia była popierana przez Holandię, Francję, Danię i Szwecję, a dyplomatycznie przez Anglię, Rosję i Turcję. W odpowiedzi katolicy utworzyli Ligę Katolicką, która uzyskała poparcie Hiszpanii. Polska współdziałała z obozem katolickim, ale nie brała udziału w wojnie. Przyczyną wybuchu wojny było powstanie w Czechach w 1618 r. przeciw rządom Habsburgów. Zostało ono poparte przez protestantów w Rzeszy i ich zewnętrznych sojuszników. Powstańcy odnieśli początkowo sukcesy, ale w 1620 r. zostali pokonani w bitwie pod Białą Górą. Była ona czeską tragedią narodową, ze względu na rozmiar represji habsburskich. Do wojny po stronie protestantów przyłączyła się Dania, lecz została pokonana przez wojska cesarskie. Udział w wojnie wojsk szwedzkich przechylił szalę zwycięstwa na rzecz protestantów. Także Francja walczyła w ostatnich latach wojny po tej właśnie stronie, mimo że jej władcy wyznawali katolicyzm, a państwem kierował kardynał Kościoła katolickiego. Wojna zakończyła się w połowie lat czterdziestych XVII w., a pokój podpisano w 1648 r. (pokój westfalski). Na jego mocy Francja, Szwecja i Brandenburgia zyskały duże nabytki terytorialne. W Rzeszy wprowadzono swobodę wyznania, także dla kalwinistów, uznano sekularyzację dóbr kościelnych dokonaną po 1555 r. Skutkiem wojny było wyniszczenie Niemiec, których ludność zmniejszyła się o 1/3. Nastąpiło utrwalenie rozbicia politycznego oraz dalsze ograniczenie władzy cesarskiej. Na arenie europejskiej Rzesza przestała liczyć się jako siła polityczna, natomiast wzrosło znaczenie niektórych tworzących ją państw. Także Hiszpania stała się państwem drugorzędnym. Poprawiła się pozycja Francji oraz Szwecji, najsilniejszego wówczas państwa nad Bałtykiem
Oczywiście, podziały religijne były nadal niezwykle ważne, lecz nie decydowały już o polityce państwowej. Możemy uznać, że te jakże krwawe konflikty były inspirowane przez kościół i stanowiły element odpowiedzi na reformację. Wielu właśnie na przykładzie tych wojen pokazuje działania kontrreformacyjne kościoła, moim zdaniem jest w tym sporo prawdy, ponieważ większość wystąpień przeciw nowej wierze była inspirowana przez księży, ale by oddać sprawiedliwość kościołowi, powinniśmy pokazać, że kontrreformacja to nie tylko walka i prześladowania, ale także reforma, którą zaczęto na V soborze laterańskim, ale tak naprawdę najważniejszy dla reformy wewnątrzkościelnej był sobór trydencki i jego postanowienia, które zaczęły zbliżać kościół ku ludziom.
Soboru chciały świeckie koła katolickie, które były pod wrażeniem reformacji rozwijającej się w europie, także władcy katoliccy żądali zwołania soboru, ponieważ papież nie był w stanie poradzić sobie z bieżącymi wydarzeniami. Dopiero Paweł III zdecydował się na zwołanie soboru, podjął te kroki, mimo iż żył on w stylu renesansowego epikureizmu. Odnowił on kolegium kardynalskie, które miało przygotować reformę. Popierał on reformy zakonów i wspierał tworzenie nowych, a przy tym zreorganizował inkwizycję i wysłał 80 biskupów do ich diecezji, by tam walczyli o odbudowanie wiary. Najtrudniejsze było jednak staranie o sobór, w tym także o miejsce obrad. Ostatecznie zadecydowano po wielu perypetiach, że sobór powszechny zostanie zwołany w Trydencie. Otwarcie tego jednego z najważniejszych soborów nastąpiło 13 grudnia 1545 roku, a w otwarciu udział brało zaledwie 4 kardynałów, 4 arcybiskupów, 21 biskupów i 5 generalnych przedstawicieli zakonnych. Do prac w komisjach dopuszczono teologów, a ogłaszano ostatecznie postanowienia na sesjach uroczystych. Debatowano równolegle nad sprawami wiary, jak i reformą życia kościelnego, był to kolejny kompromis między cesarzem, a papieżem, którzy uważali różne rzeczy za priorytetowe. Początkowo rozpętała się żywa dyskusja dotycząca spraw wiary. Zdefiniowano następujące kwestie:
1. objawienie Boże i źródła jego poznania (Pismo Święte i tradycja)
2. istnienie grzechu pierworodnego
3. naukę o usprawiedliwieniu
4. konieczność łaski Bożej i jej rzeczywiste znaki (sakramenty święte)
5. określono kanon Pisma Świętego i jego oficjalne tłumaczenie (Wulgatę)
6. zezwolono na tłumaczenie pisma świętego
7. dokładnie zajęto się sakramentami chrztu i bierzmowania potępiając anabaptystów
8. nakazano ścisłą rezydencję i zakazano kumulowania beneficjów
9. rozszerzono władzę biskupów
w 1949 wydano bullę zawieszającą sobór, ale Paweł II nie doczekał już wznowienia, którego dokonał 1 X 1551 Juliusz III. W soborze brali udział protestanci. Zdefiniowano naukę Kościoła o Eucharystii i pokucie, za elementy sakramentu pokuty uznano żal, wyznanie grzechów i zadośćuczynienie, a także zajęto się prawem kanonicznym. Sobór ponownie zawieszono 28 IV 1552 roku, a przerwa trwała 10 lat. Następni papieże Marceli II i Paweł IV nie wznowili obrad soboru i mimo drobnych reform zajmowali się głównie polityką. Wydał on w 1559 indeks ksiąg zakazanych i rozbudowywał inkwizycję. Ludzie widząc jego wstecznictwo zniszczyli po jego śmierci pomnik na Kapitolu i budynek inkwizycji.
Zastąpił go Pius IV, który zdecydował się na wznowienie soboru i ponowne otwarcie 18 I 1562 roku. Wydano następujące dekrety:
1. o sakramentalności małżeństwa
2. o nierozwiązłości małżeństwa
3. o prawie Kościoła do ustanawiania przeszkód małżeńskich
4. o seminariach duchownych
5. o kapitułach katedralnych i parafiach
Z obawy przed kolejnym zawieszeniem soboru przyspieszono jego obrady, a w ostatnie sesji soborowej udział brało aż 6 kardynałów, 3 patriarchów, 25 arcybiskupów, 167 biskupów, 7 opatów i 7 generałów zakonów. Sobór ten skończono 4 grudnia 1563 roku.
W 1564 Pius IV ogłosił Indeks ksiąg zakazanych i Trydenckie wyznanie wiary podające istotne prawdy katolickie w dogmatycznym ujęciu soboru. Uchwały tego soboru niewątpliwie miały ogromne znaczenie dla Kościoła, który został umocniony hierarchicznie, a w dekretach soborowych o wierze i reformie możemy dopatrywać się źródła odrodzenia katolickiego. Choć w niektórych krajach uchwały te wcielano powoli, to jednak wszędzie stanowiły źródło odnowy religijnej i kościelnej.
Sobór ten nie był jedynym oficjalnym krokiem, ku walce z reformacją. Pomijam tu świadomie wpływ kościoła na wojny religijne, ponieważ może to budzić spore kontrowersje, dlatego właśnie starałem się ukazać możliwie najobiektywniej ich przebieg, a interpretację udziału kościoła pozostawić czytelnikowi.
Należy przy tym pamiętać, że reforma kościoła to także rozwinięta propaganda wyznaniowa:
- ustna – kazania,
- drukowana – literatura teologiczna,
- wizualna,
- przedstawienia teatralne, malowidła.
Wielkie znaczenie miała także inkwizycja, w tym miejscu pozwolę sobie przytoczyć poglądy jej zdecydowanego przeciwnika, dotyczące działalności tej organizacji:
a) stosowanie przymusu,
b) ścisła współpraca organów przemocy (na usługach kościoła) z władzą świecką (przy pomocy wojska, policji),
W 1542 papież Paweł III powołał do życia trybunał inkwizycji – 6 kardynałów:
a) nadzorowali działalność sędziów – dominikanie,
b) szpiedzy, korzystali z donosów,
c) oskarżonych torturowano, aby wymusić zeznania,
d) kary – pieniężne, pokuta kościelna, wygnanie (banicja), długoletnie więzienie, śmierć,
W Hiszpanii inkwizycja podlegała królowi i stanowiła narzędzie państwa. A w Portugalii działała jeszcze w XIX wieku, ale nie czuje się zobligowany do komentowania jej działalności, tym bardziej, że już tak wiele na ten temat zostało powiedziane w licznych pracach, z którymi miałem styczność.
Nie wolno zapomnieć o Jezuitach, którzy mieli stanowić organ reakcji na reformację, ale oprócz tego zakon ten zajął się innymi zagadnieniami, jak choćby działalnością misyjną skupiającą się na ludach świeżo odkrytych w Ameryce i Azji. Natomiast w Europie działali na dworach królewskich i książęcych, w środowiskach magnackich i kręgach elity szlacheckiej, nazywano ich wręcz spowiednikami królów, ponieważ często byli najbardziej zaufanymi doradcami władców. Lecz moim zdaniem ich największą zasługą było zakładanie kolegiów zakonnych, które uczyły dyscypliny, dobrej wymowy i umiejętności postępowania z ludźmi. Zainteresowanych działalnością Jezuitów, którzy często działali na granicy zgodności z naukami kościoła polecam liczne biografie ich założyciela Ignacego Loyoli.
Przyjrzawszy się kontrreformacji europejskiej, powinniśmy choć zahaczyć o to, co miało miejsce w Polsce, która była zwana krajem bez stosów. Idee reformy katolickiej dotarły na ziemie polskie niemal natychmiast po zakończeniu soboru trydenckiego. Już w 1564 r. powstało w Braniewie pierwsze w Rzeczypospolitej kolegium jezuickie. W następnych latach liczba jezuitów oraz prowadzonych przez nich szkół średnich szybko rosła, osiągając w połowie XVII w. poziom 50 placówek oświatowych. Jezuici przejawiali aktywność także na prawosławnych ziemiach południowo-wschodnich państwa.Za ich pośrednictwem dotarły tam idee humanizmu (nieobecne w Cerkwi prawosławnej). Spowodowało to konwersję na katolicyzm części szlachty i magnaterii ruskiej i przeciwdziałanie ze strony prawosławia w postaci organizowania bractw religijnych, propagowania wpływu świeckich na Cerkiew w celu podniesienia poziomu intelektualnego duchowieństwa. Działalności takiej patronował m.in. Konstanty Ostrogski, inicjator prawosławnego wydania Pisma Św. - tzw. Biblii ostrogskiej). Postępy kontrreformacji wzmacniało faworyzowanie przez Zygmunta III Wazę katolików w nominacjach na urzędy.
Poparciem tego władcy cieszył się również unia brzeska (1596) pomiędzy Kościołem katolickim a Cerkwią prawosławną. Przystąpili do niej w większości biskupi prawosławni z terenów Rzeczpospolitej, przeciw opowiedziały się natomiast klasztory, bractwa i świeccy protektorzy, co stało się zarzewiem konfliktu. Unici uznali zwierzchność papieża, lecz zachowali ceremoniał prawosławny.
Zygmunt III w 1607 r. zgodził się na działalność Cerkwi prawosławnej, ale nie uznał prawosławnej hierarchii. Ponownie zalegalizował ją dopiero jego syn i następca Władysław IV w 1633 r. Nierozstrzygnięty pozostał problem należących do biskupstw majątków ziemskich, które w 1596 r. przejęli unici.
Pierwsze poważne konflikty na tle religijnym pojawiły się w Rzeczpospolitej jednak dopiero w XVIII w. W 1724 r. miał miejsce tumult religijny w Toruniu, w czasie którego doszło do splądrowania kolegium jezuickiego. Skazanie na śmierć uczestników zamieszek wywołało burzę oskarżeń Rzeczypospolitej przez państwa protestanckie o fanatyzm religijny.
W 1733 r. wprowadzony został zakaz piastowania urzędów i posłowania na sejmy przez innowierców. Mimo tych restrykcji w Rzeczpospolitej nigdy nie doszło do wojen religijnych i systematycznych prześladowań innych wyznań.
Starałem się w tej pracy nakreślić, czym była kontrreformacja i jaki wpływ na ten ruch miała reformacja, czy bez niej rozpoczęto by reformę kościoła. Wiem, że nie byłem w stanie oddać w pełni tego zagadnienia, ale wierzę, że udało mi się nakreślić najistotniejsze trendy tego okresu, który na zawsze zmienił obraz chrześcijaństwa.




Bibliografia

1. Andrzej Wyczański, „Historia Powszechna wiek XVI”, Warszawa 1999
2. Janusz Tazbir, „Reformacja – kontrreformacja – tolerancja”, Wrocław 1996
3. Vivian Green, „Reformacja”, Warszawa 2000
4. Zbigniew Wójcik, „Historia powszechna XVI – XVII wieku”, Warszawa 1999
5. Urs Kry, „Kościół Starokatolicki”, Warszawa 1996
6. ks. Marian Banaszak, „Historia kościoła katolickiego” Warszawa 1989
7. Janusz Micuń, „Historia ... –vademecum”, Warszawa 1999
8. internet
i inne...