Reformacja w Polsce i na świecie

Kościół Ewangelicko-Reformowany

Reformacja luterańska nie była jedynym ruchem reformacyjnym w XVI wieku. Prawie równolegle z nią rozwijała się tzw. reformacja szwajcarska. Nie była ona związana ani z jednym miejscem, ani z jednym reformatorem, a jej przedstawicielami byli: Urlyk Zwinglii w Zurychu, Martin Bucer w Strasburgu i Jan Kalwin w Genewie. Oni wszyscy mieli wpływ na rozwój ewangelicyzmu - reformowanego, ale najwybitniejszym teologiem tego nurtu był Jan Kalwin, który dokonał syntezy całej nauki i wprowadzał ją w życie w zborze genewskim.

Cechą charakterystyczną doktryny ewangelicko - reformowanej jest podkreślenie bezwzględnego autorytetu Pisma Św. Jest ono Słowem Bożym, natchnionym przez Ducha Świętego, który kieruje także jego głoszeniem i rozumieniem. Księgi symboliczne (których jest około 60, na przykład: Confessio tetrapolitana z 1530 r., Confessio Helvetica prior z 1536 r., Consensus Tigurinus z 1549 r., Katechizm Heidelberski z 1563 r., i Confessio Helvetica posterior z 1566 r., i Konfesja Sandomierska z 1570 r.) mają o wiele mniejsze znaczenie niż w Kościele Ewangelicko-Augsburskim.

Ogromny nacisk kładzie ewangelicyzm - reformowany na pierwsze przykazanie Dekalogu: Jam jest Pan, Bóg twój. Nie będziesz miał innych Bogów obok mnie. Z nim wiążą się radykalne poglądy Kalwina na temat ołtarzy, obrazów, krzyży i organ. Nic nie powinno przysłaniać chwały Boga, a grzeszny człowiek nie może równać się ze Stwórca. Tylko Bóg jest jedynym Panem i tylko jemu należy się cześć.
Mówiąc o reformacji szwajcarskiej nie można zapomnieć o doktrynie Kalwina o podwójnej predestynacji, według której jednych ludzi przeznaczył Bóg do zbawienia a innych na potępienie. Jak pisze Kalwin w Institutio Christianae Religionis, predestynacją nazywamy odwieczny dekret Boga, ustanowiony przez Niego samego, który dotyczy każdego człowieka w szczególności. Nie wszyscy bowiem stworzeni zostali jednako: jednym zostało przeznaczone życie wieczne, innym potępienie. Tak więc, każdy jest stworzony dla innego celu: bądź do życia, bądź do przeznaczonej sobie śmierci. Człowiek w żaden sposób nie może zmienić swojej sytuacji przed Bogiem. Jest wybrany lub odrzucony od wieków i dobre uczynki nie są w stanie odwrócić jego losu. Uczynki wynikają z wybrania i wskazują na nie. W XX wieku teolog reformowany Karol Barth dokonał reinterpretacji tej nauki. Według Bartha wszyscy ludzie są wybrani, wszyscy przeznaczeni do zbawienia, a tylko jeden - Jezus Chrystus - został odrzucony i potępiony. Dzięki Jego potępieniu zostaliśmy ocaleni i jesteśmy zbawieni.

Kościół Ewangelicko-Reformowany uznaje dwa sakramenty tj. Chrzest i Wieczerzę Pańską. Chrzest to zewnętrzna kąpiel oczyszczająca duszę z wszelkich nieczystości. Przez krew Chrystusa zostajemy obmyci i odnowieni. Dosyć istotną rzeczą jest rozumienie drugiego sakramentu. Otóż Kalwin stwierdził (a był w tym bliższy Lutrowi niż Zwingliemu), że w nowotestamentowych słowach ustanowienia nie ma mowy o przeistoczeniu elementów ani cielesnej obecności Chrystusa, a Wieczerza nie jest tylko symbolicznym aktem zboru, ale aktem działania łaski bożej, w którym przez działanie Ducha Świętego udzielane bywa człowiekowi do duchowego spożycia prawdziwie w niebie będące ciało Chrystusa. Jest to duchowe zespolenie się z uwielbionym Chrystusem, które dokonuje się nie tylko w Komunii Św., ale również poza nią. (W. Gastpary, Historia Kościoła. Okres nowożytny, Warszawa 1979, str. 85.)

Ustrój kościelny opiera się na Słowie Bożym. Jedyna głową Kościoła jest Jezus Chrystus, a wszyscy, którzy pracują w Kościele są Jego sługami. Struktura Kościoła nie jest jednolita. Wśród zborów reformowanych są społeczności o strukturze episkopalnej, synodalno-prezbiteriańskiej i kongregacjonalnej.

W Polsce dzieje ewangelicyzmu - reformowanego sięgają drugiej połowy XVI wieku. Na rozwój tego nurtu wpłynęli ks. Feliks Krucyger, Jakub z Iłży, Mikołaj Rej i inni. Obecnie Kościół Ewangelicko-Reformowany w Polsce liczy ponad 5 tys. członków. Posiada ustrój synodalno-prezbiterialny. Synod jest naczelnym organem ustawodawczym i rozstrzygającym, a organem wykonawczym i administracyjnym Konsystorz. Składa się on z pięciu osób i jest wybierany na trzy lata. Zarówno Synod jak i Konsystorz składa się ze świeckich i duchownych. Wszyscy duchowni są sobie równi, a jeden z nich pełni funkcje biskupa. Podstawową komórką jest parafia, gdzie duchowni są wybierani przez wiernych, a członkowie rady parafialnej pełnią różne służebne zadania. Biskupem Kościoła Ewangelicko-Reformowanego jest ks. Zdzisław Tranda.

REFORMACJA I KONTRREFORMACJA

PRZYCZYNY REFORMACJI

W latach 1512-1517 obradował V sobór laterański. Na tym soborze podjęto próbę reformy Kościoła, ale zapisane w dokumentach soborowych projekty reform nie weszły w ogóle w życie. Rok 1517 uważany jest za początek reformacji w dziejach Kościoła zachodniego – łacińskiego. Samo słowo reformacja wskazuje na to, że Luter nie chciał występować przeciwko Kościołowi a jedynie chciał naprawy Kościoła. Jego celem nie było zakładanie własnego Kościoła. Drugą obok reformacji nazwą, która funkcjonuje jest protestantyzm, w tym zawarte jest słowo „protest” – występować przeciw czemuś. Rzeczywiście jeśli czyta się pisma Lutra i pisma późniejszych protestantów okaże się, że występują oni przeciwko wielu rzeczom, m.in. przeciwko bałwochwalstwu. Ale jeśli weźmiemy słowo protest i wejdziemy w język hebrajski czy grecki – to okaże się, że słowo protestantyzm ma znaczenie pozytywne, nie tylko negatywne. Bowiem w języku greckim i hebrajskim słowo protest pochodzi od słowa – prorok, a zatem oznacza powrót do źródeł, wzywa do nawrócenia, do odrzucenia grzechu. Protestantyzm jest także ruchem, który wzywa do naprawy w Kościele. Z całą pewnością trzeba stwierdzić, że nadużycia w Kościele średniowiecznym stanowiły podatny grunt do narodzin protestantyzmu. Te nadużycia występowały przede wszystkim wśród hierarchii kościelnej. Papieże często wiedli życie renesansowych książąt, żyli w przepychu i bogactwie. Wyższe godności, urzędy w Kościele zastrzeżone były dla stanu szlacheckiego. Niejednokrotne urzędy w Kościele kupowano. To zjawisko nazywa się symonią. Czasami też urzędy zdobywane były dzięki pokrewieństwu – takie zjawisko nazywa się nepotyzmem. Opieka duszpasterska schodziła na plan dalszy. Coraz bardziej rozbudowywany był system prawny w Kościele. To powodowało zamieszanie, nie wiadomo było do kogo należą jakie kompetencje. Kościół pod koniec średniowiecza i w okresie odrodzenia zaczął przypominać instytucję, która szuka rozmaitych sposobów by zyskać dla siebie środki materialne. To wysuwało się na plan pierwszy. Temu celowi pozyskiwania środków materialnych służyło także sądownictwo kościelne. Nadużycia występowały także wśród niższego duchowieństwa, co więcej to niższe duchowieństwo było niewykształcone. W większości księża znali głównie kanon, odprawiali mszę św. po łacinie, ale już nie rozumieli pisma św. w języku łacińskim, często nie potrafili pisać. Wielu duchownym niższego szczebla to byli ludzie, którzy żyli w biedzie. Pojawiło się w Europie zjawisko księży wagabundów - żeby zdobyć środki do życia odprawiali nieskończoną ilość mszy, do 15 dziennie. Nagminnie łamany był celibat, nic więc dziwnego, że w Kościele samym i wśród ludu pojawiły się głosy o konieczności reformy w Kościele. Niektórzy książęta, biskupi chcieli zapobiec tym nadużyciom w Kościele. W tym kierunku szły sobory w XV w. Był to sobór w Konstancji i Bazylei. Zwyciężyło jednak stronnictwo przeciwne reformom. W latach 1513 – 1521 na tronie papieskim zasiadł Leon X, który był przeciwnikiem reform. 16 marca 1517 r. zakończył swoje obrady V sobór laterański. Natomiast 31 października 1517 r. mnich, augustianin Marcin Luter przekazał biskupowi Moguncji – Albrechtowi 95 tez. Jest wątpliwe czy tezy te zostały faktycznie przybite na drzwiach katedry, bardziej prawdopodobne jest przekazanie ich biskupowi. Tezy te napisane były w języku łacińskim, skierowane były przeciwko praktyce sprzedawania odpustów. Co to jest odpust ? W nauce Kościoła odpust jest to zniesienie okresowej kary za grzechy. Marcin Luter nie wystąpił przeciwko samym odpustom, wystąpił przeciwko kupowaniu odpustów. Nie można kupować łaski za pieniądze. W Kościele przełomu średniowiecza i renesansu bardzo często pokutę zastępowano opłatą pieniężną. Było to związane z tym, że budowano bardzo często pałace w stylu renesansowym i papieże, biskupi za odpusty zbierali pieniądze. Były np. takie ogłoszenia, że kto kupi list odpustowy uzyskuje odpust. W ten sposób odpusty stały się dużym źródłem dochodu dla papieży i biskupów. Przeciwko temu wystąpił Marcin Luter. Marcin Luter zaprotestował przeciwko temu, ponieważ zauważył, że wielu chrześcijan kupując sobie odpust zwalnia się z obowiązku pokuty. Chrześcijaństwo stawało się magią. Później, gdy rozpoczął się już spór i żadna ze stron nie chciała ustąpić Marcin Luter zakwestionował samą instytucję odpustu. Kościół nie może decydować o tym komu przebacza. W grudniu 1517 r. tezy Marcina Lutra ukazały się drukiem w Norymberdze. Te tezy zaczęły zyskiwać coraz większe poparcie, ale przeciwko Lutrowi narodziła się też opozycja w samym Kościele, zwłaszcza ze strony biskupów. Arcybiskup Moguncji o tezach Marcina Lutra poinformował Rzym. W swoim liście do Rzymu arcybiskup Moguncji zasugerował, że jest podejrzenie o herezję. Faktycznie intencje arcybiskupa były inne, po prostu obawiał się o swoje dochody, Luter był mu niewygodny. Wiosna 1518 r. z oficjalnym oskarżeniem o herezję przeciwko Lutrowi wystąpili dominikanie. Jesienią tego roku Luter został wezwany do Rzymu, ale do Rzymu nie pojechał. Wtedy wydano nakaz aresztowania go. Wówczas Luter zaczął szukać schronienia i znalazł go w Augsburgu. Następnie odwołał się do papieża, oskarżając swoich sędziów o stronniczość. Warto zauważyć, że Luter nadal jeszcze nie chce zrywać z Kościołem. Dalsza polemika doprowadziła do wydania przez Lutra trzech pism w 1520 r. Pierwsze pismo: „Do chrześcijańskiej szlachty narodu niemieckiego o poprawie stanu chrześcijańskiego”. W tym piśmie Luter wskazywał wszystkie nadużycia w Kościele. Przedstawił także w tym piśmie tezę o powszechnym kapłaństwie wiernych, odrzucając tym samym kapłaństwo hierarchiczne. Każdy chrześcijanin ma prawo do wykładu biblii i jest powołany do reformy Kościoła. Drugie pismo nosiło tytuł: „O niewoli babilońskiej Kościoła”. W tym dokumencie Marcin Luter podjął temat sakramentów istniejących w Kościele. Zdefiniował czym jest sakrament i powiedział, że sakrament jest to słowo i czyn dane przez Jezusa Chrystusa. Poprzez szukanie w Piśmie Św. słów ustanowienia popartych gestem Jezusa, wskazał, że takich sakramentów jest niewiele. Takim sakramentem jest: chrzest, pokuta, eucharystia. A zatem odrzucił sakramenty: bierzmowanie, namaszczenie chorych, kapłaństwo i małżeństwo. To nie są sakramenty. Trzecie pismo nosiło tytuł: „O wolności chrześcijańskiej”. W tym piśmie zawarł główne zasady protestantyzmu. A zatem dopiero wtedy w 1520 r., zaczyna się kształtować nowy Kościół. Rok 1517 jest dopiero próbą reformy, rok 1520 rozpoczyna rozłam. Pisma z 1520 r. bardzo szybko się rozpowszechniły i jakby wywarły wpływ na dalszy bieg wydarzeń. 15 czerwca 1520 r. papież napisał bullę przeciwko Lutrowi. W tej bulli groził papież Lutrowi wykluczeniem z Kościoła, wzywając jednocześnie do odrzucenia tych haseł i pojednania. W ciągu 60 dni, które dostał Luter miał wyprzeć się swoich poglądów i złożyć wyznanie wiary obowiązujące w Kościele. Kiedy Luter otrzymał bullę z groźbą, oburzył się na to, wezwał papieża do wycofania bulli, a następnie sam ekskomunikował papieża. Bullę papieską spalił, spalił także księgi prawo kościelnego. W tej sytuacji 3 stycznia 1521 r. zostało w Rzymie ogłoszona bulla nakładająca na Lutra ekskomunikę. Cesarz Karol V w kwietniu 1521 r. wezwał Lutra na sejm w Wormacji i na tym sejmie cesarz chciał wymusić na Lutrze odwołanie wszystkich pism. Cesarz występuje tu jako zbrojne ramię Kościoła. Luter na sejmie wygłosił mowę obronną i pism nie odwołał. Wówczas cesarz skazał Lutra na banicję.

Główne założenia luteranizmu:
- Sola Sciptura – co oznacza – tylko Pismo Św. – Jedynym kryterium wiary jest Pismo Św. Także ono definiuje moralność chrześcijańską. Luter doprowadził do odrzucenia tradycji, czyli tego wszystkiego co w Kościele stanowi także wykład wiary – tradycja – co powstało w trzech pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Ponadto Luter opierając się na pogańskim kanonie ksiąg świętych przyjął tylko 39 ksiąg Starego Testamentu, odrzuca te księgi, które powstały w języku greckim,

- Solus Christus – co oznacza – tylko Chrystus -. Tutaj Luter zaakcentował fakt, że tylko Jezus Chrystus jest jedynym pośrednikiem między Bogiem a ludźmi. W konsekwencji takiego stanowiska zakwestionowane zostało pośrednictwo Maryi i świętych. Luter odrzucił tutaj także hierarchiczne kapłaństwo. Protest przeciwko kultowi świętych, kultowi Maryi, nie wynikał z niechęci do świętych, ale z odkrycia takiego faktu przez Lutra, że w życiu całych regionów Kościoła zdominowały nabożeństwo do Chrystusa. Zapomniano o Chrystusie. Według Lutra przede wszystkim Jezusowi Chrystusowi należy się kult,

- Sola Fide – co oznacza – tylko wiara – cytat: „Samą wiarą chwytamy usprawiedliwienia. Bóg poczytuje nas za sprawiedliwych wtedy i tylko wtedy, gdy wierzymy, iż usprawiedliwia nas ze względu na Chrystusa”. Formułując tę zasadę Luter wystąpił przeciwko pewnym praktykom pobożności, rytualizmowi, który wkradł się w chrześcijaństwo. Oparł się w tej tezie na liście do Rzymian, zapomniał o tym, że św. Jakub w swoim liście napisał, że wiara przejawia się w czynach. A zatem nie można wykluczyć praktyk, natomiast czyny bez wiary i wiara bez czynów nie mogą istnieć. Ściśle się ze sobą wiążą. Protestanci wyznają zasadę, że usprawiedliwienie człowieka dokonuje się przez wiarę, ale wiara jest rozumiana jako ufność o Boga i jego obietnic. Dobre uczynki nie są traktowane jako zasługi przed Bogiem, natomiast dobre uczynki świadczą o tym, że człowiek naprawdę przyjął wiarę. Dobre uczynki to kryterium prawdziwości wiary.

- Sola Gratia – oznacza tylko łaska – ten kto przyjmuje wiarę, ufa Bogu, otrzymuje od Boga łaskę. Tylko dzięki tej łasce człowiek posiada zbawienie. Jest to odrzucenie nauki o odpustach, człowiek nie może w innych sposób nabyć darowania win, jak tylko dzięki łasce.

Marcin Luter po skazaniu na banicję znalazł schronienie na zamku w Wartburgu. Wyrok cesarski skazujący na banicję wywołał zamęt w państwach niemieckich. Szczególnie wyraźnie objawiło się to w Saksonii. Z projektami reform, z którymi wystąpił Marcin Luter zaczęto łączyć także radykalne hasła społeczne. Jednym z działaczy, który próbował połączyć reformy teologiczne z reformami społecznymi był Tomasz Muntzel. Wybuchło powstanie chłopskie, które jako główne hasło używało słów bożej sprawiedliwości. Tomasz Muntzel był głównym ideologiem tego powstania. Zanegował w swych pismach konieczność istnienia jakiejkolwiek hierarchii. Odrzucił zarówno władzę świecką jak i duchowną. Nie uznawał chrztu niemowląt. Uważał, że chrzest należy przyjmować w wieku dojrzałym i to w sposób świadomy. Dlatego zwolenników Muntzela zaczęto nazywać anabaptystami. Uważał Tomasz Muntzel, że głównym celem reformacji nie jest naprawa Kościoła, ale zmiana stosunków społecznych. W maju, czerwcu 1525 r. masy chłopskie zostały rozbite, sam Tomasz Muntzel zginął. Ale nadal istniał niepokój związany z wystąpieniem Lutra. Sytuacja protestantyzmu nie była najlepsza. Większość książąt opowiadała się po stronie cesarza. Kiedy w 1529 r. cesarz opanował Włochy, jego pozycja w państwie niemieckim wzrosła. W takiej sytuacji protestanci niemieccy zaczęli skłaniać się do ugody z cesarzem. W 1530 r. zwolennik Lutra – Melanchton przygotował wyznanie wiary zawarte w 28 artykułach. Chociaż teologowie katoliccy odrzucili to wyznanie wiary jako próbę pojednania, to po 1530 r. sytuacja zaczęła się niepomyślnie układać po stronie cesarza. W Rzeszy Niemieckiej istniało niebezpieczeństwo wojny domowej, a cesarstwu groziła wojna z Turcją i cesarz na wojnę domową nie mógł sobie pozwolić. W takiej sytuacji w 1532 r. zawarto pokój pomiędzy protestantami a katolikami. Ten pokój w 1532 r. nie rozwiązał jeszcze sporów religijnych. Napięcie istniało w dalszym ciągu. Właściwie dopiero w 1555 r. zawarty został w Augsburgu pokój, którego główna zasada mówiła – cuius regio, eius religio – czyj kraj, tego religia. Wyznanie protestanckie uznano za równouprawnione. Jeśli popatrzymy na zasadę cuius regio, eius religio – to prawo do wyboru religii przysługiwało tylko szlachetnie urodzonym, tym, którzy mieli władzę. Nie przysługiwało to prawo poddanym. Jeżeli pan decydował, że przechodzi na protestantyzm, to w jego kraju religią panującą stawał się protestantyzm. Ta zasada, która miała zapewnić pokój w Niemczech, w niedługim czasie stanie się przyczyną kolejnego podziału.

PROTESTANTYZM WE FRANCJI

Kiedy w Niemczech reformacja i wystąpienie Marcina Lutra zmierzało w kierunku wojny domowej z radykalnymi hasłami społecznymi wystąpił w Szwajcarii Ulricht Zwingli. W 1522 r. kiedy Luter był już banitą, Ulricht Zwingli ogłosił 67 tez nowego wyznania wiary – apologeticus architrez. Ulricht Zwingli pod względem poziomu intelektualnego przewyższał Lutra. Lepiej znał od Lutra stosunki społeczne. Znał dzieła najwybitniejszych pisarzy renesansu. Dlatego reforma, którą Ulricht Zwingli zaproponował szła znacznie dalej niż ta, którą zaproponował Luter. Za jedyne źródło wiary uważał Biblię, zlikwidował msze św., sakramenty uważał jedynie za symbole. Z kościołów zostały wyrzucone wszelkie obrazy, ołtarze, ozdoby. Nabożeństwo miało polegać na czytaniu Biblii, kazaniu i przyjmowaniu komunii pod dwiema postaciami. Pod wpływem nauki Ulrichta Zwinglego zniesiony został celibat, a nabożeństwa odprawiane były w językach narodowych. Ta doktryna głoszona przez Ulrichta Zwinglego napotkała na opór górali szwajcarskich. W Szwajcarii wybuchła wojna domowa. W 1531 r. górale zadają oddziałom Ulrichta Zwinglego miażdżącą klęskę, sam Ulricht Zwingli został w bitwie ranny, wzięty do niewoli został zabity, następnie jego ciało poćwiartowano i spalono. Po śmierci Ulrichta Zwinglego pojawił się w Szwajcarii Jan Kalwin. W 1534 r. Kalwin definitywnie zerwał z kościołem katolickim. W 1541 r. Kalwin wyłożył główne zasady swojej doktryny. To ciekawe, Kalwin uważał się za przeciwnika Lutra. Natomiast kiedy czytamy doktrynę kalwinizmu to okazuje się, że ona specjalnie od doktryny Lutra nie odbiega. Punktem wyjścia nauki Kalwina jest nauka o predystynacji – o przeznaczeniu człowieka. Bóg jeszcze przed stworzeniem świata aktem swojej woli przeznaczył niektórych ludzi do zbawienia lub potępienia. Ponieważ przeznaczył od razu do zbawienia lub potępienia, dlatego jednych obdarza łaską, a drugich nie. Łaską jest łaska wiary. A zatem wiara jest warunkiem zbawienia niezależnie od czynów człowieka. Człowiek swoim życiem nie jest w stanie zmienić Bożego wyroku. Dlatego wychodząc z nauki predystynacji w sprawach sakramentu, zwłaszcza sakramentu chrztu i eucharystii, kalwinizm doprowadził do minimalizmu. Skoro nic nie zależy od uczynków człowieka, to sakramenty nie mają znaczenia. Dlatego w kościele kalwińskim komunię św. przyjmowano raz na trzy miesiące. Chrzest i eucharystia są jedynie znakami wiary, a nie narzędziem łaski. Chrzest oznacza jedynie przystąpienie do Kościoła. Pan Bóg się tym nie interesuje. Eucharystia jest znakiem obecności w Kościele. W dziedzinie moralności doktryna kalwińska poszła w kierunku bardzo surowej etykiety. Zakazano zabaw, tańców, gier hazardowych. Niedziela miała mieć charakter czysto religijny. Na podstawie takiej etykiety rozwinie się później w Anglii nurt purytanizmu. W dziedzinie społeczno-ekonomicznej Kalwin postulował stały i wydajny trud we wszelkiej działalności gospodarczej, artystycznej. Według Kalwina każdy powinien wykonywać to co mu Bóg wyznaczył, to na czym się zna. Dlatego Kalwin uważany jest za propagatora specjalizacji zawodowej. Życie obywateli zostało podporządkowane państwu i Kościołowi. Kalwin wychodzi z założenia, że skoro władza wychodzi od Boga, dlatego Kościół powinien stać ponad państwem, władza kościelna ponad władzą świecką. Członkowie grupy kalwińskiej zostali poddani kontroli organu kościelno-państwowego, który został nazwany konsystorzem. Członkowie gminy kalwińskiej nie mogli zawierać małżeństwa z należącymi do innych wyznań. Działalność Jana Kalwina bardzo szybko znalazła swe odbicie we Francji. We Francji wyznawców kalwinizmu zaczęto nazywać hugenotami. Przeciwnikiem kalwinizmu był król Francji Franciszek I. W 1545 r. rozpoczęły się prześladowania hugenotów. Często we Francji płonęły stosy, na których palono heretyków. Następcą Franciszka I był Henryk II, który kontynuował dzieło swojego poprzednika. W parlamencie francuskim powstała specjalna izba zajmująca się tylko i wyłącznie zwalczaniem herezji. Rozpatrywano wszelkie sprawy podejrzenia o herezję i w ciągu dwóch lat wydano wyroki śmierci w 60 przypadkach. Kiedy Francja mordowała kalwinów, w Polsce była tolerancja, kiedy sto lat później z powodów religijnych zostanie zgładzonych 12 ludzi, to Francja będzie zarzucała Polsce nietolerancję. Komisja ta zablokowała możliwość sprowadzania książek z zagranicy. Wprowadzono cenzurę, bez zgody Sorbony nie można było niczego we Francji wydrukować. Wszelkie urzędy państwowe zostały zastrzeżone dla katolików. W niedługim czasie rywalizacja na tle religijnym, ideologicznym, stała się także rywalizacją polityczną. Po stronie hugenotów opowiedział się ruch książąt burbońskich. Natomiast po stronie katolicyzmu opowiedział się ruch Gwizjuszy. Chcąc załagodzić całą sytuację w 1562 r. Katarzyna Medycejska królowa Francji wydała dekret tolerancyjny. Ten dekret tolerancyjny dawał hugenotom swobodę kultu poza murami miast. Przeciwko temu dekretowi opowiedzieli się Gwizjusze. W tym samym 1562 r. dokonali rzezi hugenotów, co rozpoczęło okres wojny religijnej we Francji. Dzięki tej rzezi hugenotów w 1562 r. Francja pogrążyła się w wojnie religijnej. Hugenoci zwrócili się o pomoc do Anglii, natomiast Gwizjusze jako książęta katoliccy poprosili o pomoc Hiszpanię. Hiszpania i Anglia postanowiły wykorzystać kartę francuską, aby wygrać własne interesy, przede wszystkim mieć jak największy wpływ na politykę Francji. W takiej sytuacji Katarzyna Medycejska wydała nowy dekret tolerancyjny. Dzięki temu dekretowi siły Gwizjuszy i Burbonów zostały połączone przeciwko Anglii. Pokój był bardzo krótki pomiędzy dwoma wyznaniami. Gdy Anglicy zostali z terenu Francji wypędzeni ponownie doszło do napięć pomiędzy Gwizjuszami i Burbonami. W 1570 r. Katarzyna Medycejska wydała dekret na mocy którego hugenoci otrzymali swobodę kultu, poza Paryżem. Nie mogli mieć swoich świątyń, nabożeństw w samym Paryżu, natomiast wszędzie indziej we Francji mogli. Gwarancją tego układu było ogłoszenie amnestii dla hugenotów oraz możliwość zajmowania przez hugenotów urzędów państwowych. Ponadto hugenoci otrzymali cztery twierdze o znaczeniu strategicznych dla Francji. Najważniejsza z nich była La Rochelle. Gwarancją miało być także małżeństwo Henryka de Bourbon z siostra królowej Małgorzatą. Małżeństwo to zostało zawarte, jednak jego skutki były zupełnie odmienne od zamierzonych. Na wesele przybyło do Paryża wiele rodów hugenockich, tych najznakomitszych. Królowa dała się przekonać Gwizjuszom, że jest to świetna sposobność, aby rozwiązać całkowicie problem protestantyzmu we Francji. Doszło do rzezi hugenotów w Paryżu w noc św. Bartłomieja. W nocy z 23 na 24.08.1572 r. zginęło ok. 3000 hugenotów. Jakie były skutki nocy św. Bartłomieja? Przede wszystkim do tej pory wojna religijna toczyła się pomiędzy rodami książęcymi, ale nikt nie atakował króla. W tej chwili dwór królewski stał się symbolem zdrady. O ile dotąd hugenoci uznawali władzę króla, teraz wystąpili przeciwko niemu. Francja ponownie pogrążyła się w chaosie wojny domowej. Tron we Francji objął Henryk III Walezy. Ale do walki o tron wystąpił także Henryk Gwizjusz. Prawowitym następcą tronu był w razie bezpotomnej śmierci Henryka III - Henryk de Bourbon, książę Nawarry. Dzięki małżeństwu z Małgorzatą, siostra królowej oraz dzięki przejściu na katolicyzm uratował życie. Po rzezi hugenotów wrócił do domu. Henryk III wydał rozkaz zamordowania Henryka Gwizjusza. Następnie zwrócili się o pomoc do hugenotów. Oczywiście próby pogodzenia się z hugenotami nie podobały się katolikom i dominikanin, fanatyczny przeciwnik hugenotów Jakub Clement zamordował króla Henryka III. Na placu walki o tron pozostał Henryk do Bourbon. Zdawał sobie sprawę, że większość Francuzów pozostała przy katolicyzmie. On sam uważany był za hugenotę, ale dalszej wojny prowadzić już nie chciał. Wybuch dalszej wojny domowej mógł być tragiczny dla Francji. Francja bowiem mogła zostać uzależniona od Hiszpanii. Dwukrotnie doszło do bitwy Henryka IV z przywódcą katolików. W każdym razie podjął walkę o Paryż jako ostatni punkt broniący dojścia do tronu. 25 lipca 1593 r. Henryk IV de Bourbon przeszedł na katolicyzm. Wtedy powiedział sławne zdanie: Paryż wart jest mszy. Francja wychodziła z okresu wojny domowej, religijnej. Ostatecznym zakończeniem wojny było podpisanie w 1598 r. pokoju w Nantes, pokoju religijnego. Na mocy tego pokoju prześladowania innowierców stały się we Francji wykroczeniem przeciwko prawu państwowemu. Edykt regulował sprawę swobody kultu, dostępu do urzędów państwowych. Hugenoci otrzymali we Francji prawo do szkolnictwa wyznaniowego. Nie oznacza to, że po edykcie z Nantes zakończył się okres wojen religijnych.

REFORMACJA W INNYCH KRAJACH EUROPEJSKICH

Zupełnie inaczej aniżeli we Francji czy w Niemczech przebiegała reformacja w Anglii. W Anglii zachodziły procesy, które miały wpływ na Kościół. Przede wszystkim w Anglii zostały przeprowadzone reformy społeczno-ekonomiczne. Te reformy burzyły dotychczasowy porządek, porządek feudalny. Ostają dawnego, feudalnego porządku był kościół katolicki. Do Anglii dotarły poglądy myślicieli renesansu. Wieś angielska przeżywała poważny kryzys gospodarczy. Zwiększyła się znacząco liczba żebraków w miastach. Było to związane z rugowaniem chłopów ze wsi. Pola uprawne w Anglii zamieniane były na pastwiska. Do pilnowania owiec nie trzeba było zatrudniać dużej ilości chłopów, a w mieście nie było dla nich pracy. Przedstawiciele humanizmu domagali się reformy kościoła. Henryk VIII natomiast na początku jawi się nam jako przeciwnik protestantyzmu, przeciwnik Lutra. Zwalczał poglądy protestanckie, dzięki temu został obdarzony przez papieża tytułem defensor fidei – obrońca wiary. Mimo postawy Henryka VIII poglądy protestanckie zdobywały w Anglii coraz większe grono zwolenników. Powstała taka sytuacja: Henryk VIII król angielski jest przeciwnikiem Lutra, ale ten sam król Henryk VIII jest przeciwnikiem cesarza niemieckiego Karola V. Robi wszystko, aby osłabić pozycję Karola V w Niemczech. Przystąpił więc do obozu przeciwników Karola V czyli luteranów, dlatego zaczął coraz bardziej skłaniać się ku protestantom. Ale było to początkowo trudne, ponieważ żoną Henryka VIII była ciotka cesarza Katarzyna Aragońska. Małżeństwo zawarte z racji politycznych, nie było małżeństwem udanym. Henryk VIII postanowił wykorzystać fakt, że Katarzyna Aragońska nie dała mu następcy tronu. Zwrócił się do papieża Klemensa VII, jeszcze jako obrońca wiary, z prośba o unieważnienie małżeństwa. Prosił także papieża, by ten wyraził zgodę na małżeństwo z Anną Boleyn. W takich przypadkach z reguły papież wyrażał zgodę na unieważnienie małżeństwa. Problem w tym przypadku polegał na tym, że papież był całkowicie uzależniony od cesarza. Jego pozycja zależała od cesarza, a zatem nie mógł wystąpić przeciwko cesarzowi i zgody nie wyraził. Henryk VIII wykorzystał to jako pretekst by wystąpić przeciwko Rzymowi. Społeczeństwo angielskie stanęło po stronie króla. Poparł go parlament angielski, poparł go także nowy prymas kościoła angielskiego Tomasz Crammer. Poparł go także nowy lord kanclerz Tomasz Cromwell. Henryk VIII zawarł małżeństwo z Anną Boleyn. Potomstwo z tego małżeństwo miało uzyskać prawo do korony angielskiej. W 1534 r. parlament angielski zalegalizował małżeństwo króla oraz ogłosił oderwanie kościoła angielskiego od kościoła rzymskiego. Dokonał się to poprzez uchwalenie aktu supremacji. Na mocy tego dokumentu król stawał się zwierzchnikiem Kościoła w Anglii. Właściwie był to jedynie pierwszy etap reformacji angielskiej, ponieważ faktycznie zmiany doktrynalne dokonały się później. Początkowo dokonano tylko zmiany zwierzchnictwa nad kościołem, natomiast nie wprowadzano żadnych zmian w dziedzinie dogmatów. Kiedy Henryk VIII zerwał z kościołem rzymskim wystąpił przeciwko organizacji kościelnej i stosunkom ekonomicznym jakie w kościele panowały. Zniesione zostały wszystkie klasztory w Anglii, ziemie z majątków kościelnych przeszły na własność państwa. Rozpoczął się czas terroru. W 1536 r. zostało spisanych 10 artykułów nowej wiary, a 3 lata później w 1539 r. jeszcze sześć nowych.

I tak:
- anglikanie uznają, że źródłem objawienia jest Biblia interpretowana dzięki światłu Ducha Św. w oparciu o tradycję,
- uznano również zasadę usprawiedliwienia przez wiarę, ale w tym aspekcie usprawiedliwienia zwracano uwagę na trzy elementy: osobisty wysiłek człowieka, wolna wola człowieka i łaska Boża,
- przyjmują anglikanie hierarchiczny ustrój Kościoła,
- do pełnienia niektórych funkcji powołuje się osoby posiadające specjalne święcenia, do tych funkcji czysto kapłańskim w kościele anglikańskim należą: udzielanie sakramentów, głoszenia słowa
Bożego, odprawianie nabożeństw komunijnych.

Kapłani mogą zawierać związki małżeńskie, biskupi są kapłanami, których powołuje król, by godnie reprezentować interesy kościoła lokalnego. Najwyższym zwierzchnikiem kościoła jest król, który mianuje biskupów i arcybiskupów. Anglikanie odrzucają zwierzchnictwo papieskie nad kościołem angielskim oraz odrzucają dogmat nieomylności papieża. Czas prześladowań religijnych Henryk VIII wykorzystał by wysłać swoich przeciwników na szafot. Między innymi na szafocie zginął Tomasz Morus, później także Tomasz Cromwell. Po śmierci Henryka VIII władzę w państwie objął jego syn małoletni. Kraj pogrążył się w chaosie. Panowanie syna było krótkie, potem na tron wstąpiła córka Henryka VIII – Maria. Korzystając z poparcia społeczeństwa, Maria nawiązała ponownie kontakt z kościołem rzymskim. Poślubiła także syna Karola V – Filipa, zatem nawiązała kontakty z cesarstwem. W Anglii zaczyna się czas reakcji katolickiej. Maria krwawo łamała wszelkie próby oporu, licznie w Anglii płonęły stosy. Dzięki temu Maria zyskała tytuł krwawej Marii. Te próby przywrócenia przez nią katolicyzmu w Anglii były z góry skazane na niepowodzenie, ponieważ było to sprzeczne z interesami państwa. Po śmierci Marii tron objęła Elżbieta I. Stanęła ona po stronie anglikanizmu, który stał się religią państwową.

KONTRREFORMACJA

V sobór laterański zakończył się w marcu 1517 r., ale podjęte wówczas o reformie Kościoła pozostały na papierze. Na skutki tego nie trzeba długo czekać, już w październiku zaczyna się reformacja (wystąpienie Lutra). Kraje europejskie pogrążyły się w zamęcie wojny domowej. Kościół katolicki w wyniku reformacji zaczął tracić na znaczeniu, zaczął tracić wyznawców. Stało się jasne dla Kościoła, że trzeba podjąć kontrofensywę i przeprowadzić reformę. Dzieło reform podjąć papież Hadrian VI. Ale na tronie papieskim zasiadał zbyt krótko, aby zrealizować swoje plany. Jego następca Klemens VII nie podjął dzieła reformy. Dopiero kiedy na tronie papieskim w latach 1534-1549 zasiadł Paweł III rozpoczęła się reforma Kościoła. Pierwszym posunięciem Pawła III było powołanie specjalnej komisji. W skład tej komisji wchodzili ludzie zdecydowanie przeciwni reformacji. Reforma zaczęła się wprowadzania zmian w kurii rzymskiej. Kardynał Contanini uzasadniał w jednym z przemówień potrzebę takiej reformy. Kiedy komisja obradowała nad projektami reform w Rzymie pojawiła się grupa pielgrzymów hiszpańskich. Byli też studenci z Paryża. Grupę tę przyprowadził do Rzymu były żołnierz z Nawarry - Ignacy z Loyoli. Pielgrzymi przybyli do Rzymu by zaofiarować Kościołowi swoją pomoc. Chcieli służyć Kościołowi wszędzie tam, w każdej okoliczności, gdzie zajdzie taka potrzeba. Taki był początek zakonu jezuitów, który został zatwierdzony w 1540 r. Ten zakon stał się najbardziej skutecznym narzędziem reformy Kościoła. Poza normalnymi ślubami jakie składają zakonnicy, jezuici składali jeszcze ślub bezwzględnego posłuszeństwa papieżowi. Pierwsze reformy podjęte przez Pawła III kończyły się niepowodzeniem, głównie na skutek rywalizacji Francji i Niemiec. W 1542 r. bullą Licet ab initio papież powołał Święte Oficjum – Officium Sacrum czyli najwyższy trybunał inkwizycyjny. W 1542 r. Paweł III powołał sobór trydencki. Termin rozpoczęcia tego soboru wyznaczył na 1545 r. Było to jednak 20 lat za późno. Pojednanie wydawało się niemożliwe. Luter w tym czasie zupełnie odrzucił instytucje kościelne, odrzucił także instytucję soboru. Jednak dla samego Kościoła Katolickiego sobór miał bardzo duże znaczenie. Niektórzy mówią, że właściwie to był ostatni sobór, późniejsze to już nie są sobory. Przede wszystkim sobór zajął się sprawą nadużyć w Kościele, tych, które doprowadziły do załamania się całej administracji kościelnej. Wprowadzono w Kościele obowiązek rezydencji biskupów, proboszczów. Do tej pory było tak, że biskup nie musiał przebywać w obrębie swojej diecezji, czerpał z niej zyski, natomiast nie musiał tam przebywać. Tak samo proboszcz. Zlikwidowano także kumulacje urzędów w Kościele. Zakazano łączenia kilku urzędów, i podjęto decyzje o obowiązkowych studiach dla kandydatów do kapłaństwa. W sprawach doktrynalnych dokonano wykładni wiary. Podano wszystkie dogmaty, co jest zgodne z nauczaniem Kościoła, co nie jest nauczaniem Kościoła. Ten wykład wiary nazywa się Professio fidei tridentinae. Zdefiniowanie dogmatów, potwierdzenie tych, które istniały zakończyło stan niepewności, który sprzyjał szerzeniu się protestantyzmu. Dzięki temu wyznaniu wiary Kościół zaczął uzyskiwać wyznawców. Nastąpiło odrodzenie religijne, ponieważ pojawiły się studia, podniósł się poziom nauczania, poziom kaznodziejski. Jezuici otworzyli szkoły średnie o wysokim poziomie kształcenia. Odrodziło się życie uniwersyteckie. Przeprowadzono także reformę niektórych zakonów w Kościele i odrodzono życie mistyczne, rozpoczął się ruch zewnętrznej ekspansji Kościoła. Kościół zaczął opuszczać Europę, docierając do krajów Afryki i Azji, później także do Ameryki. Dzieło reformy kontynuował papież Paweł IV. Paweł IV kierował Kościołem w latach 1555-1559. Ale racje soboru za jego pontyfikatu uległy zatrzymaniu, gdyż Paweł IV uważał, że najlepszym sposobem walki z herezję jest inkwizycja. Wzrasta rola Świętego Oficjum jako najwyższego trybunału inkwizycyjnego. W 1559 r., ogłosił Index Librorum prohibitorum. Na tym indeksie znalazły się wszystkie dzieła, które były sprzeczne z doktryną Kościoła, sprzeczne z wiarą i nauczaniem Kościoła. Indeks ksiąg zakazanych miał być na bieżąco uzupełniany. Paweł IV, który wspierał działaniem Świętego Oficjum nie był papieżem lubianym w Rzymie. Po jego śmierci wszystkie jego pomniki zostały zniszczone. Sobór trydencki zakończył swoje obrady w 1563 r. za pontyfikatu Piusa IV.

REFORMACJA I KONTRREFORMACJA W POLSCE

Reformacja w Niemczech, Anglii, we Francji pokazała, że poza problemami religijnymi jakie w tym czasie istniały u podłoża reformacji leżały także przyczyny gospodarcze, społeczne. Podobnie jak w innych krajach europejskich przyczyny reformacji występują takie same w Polsce. Kościół polski znajdował się można powiedzieć w stanie rozkładu. Biskupi bardziej zajmowali się sprawami polityki aniżeli swoimi obowiązkami duszpasterskimi. W kościele zanikła dyscyplina, liczyło się przede wszystkim czerpanie korzyści majątkowych, a nie opieka duszpasterska. Sławne jest zdanie jednego z biskupów polskich : „niech sobie w gusła wierzą, byle by płacili”. Nie był to odosobniony przypadek takiego podejścia. Pod względem moralnym także było wiele do zarzucenia. Nagminne łamany był celibat, poziom wykształcenia szczególnie duchowieństwa niższego ograniczał się do odprawiania mszy. Wśród duchowieństwa wyższego, którego wywodziło się z warstwy szlacheckiej, magnackiej często pojawiało się zjawisko symonii. Biskupi chcieli podporządkować sobie szlachtę. Wielu biskupów nie zdawało sobie sprawy z zagrożenia jakim jest dla Kościoła reformacja. Nieliczni biskupi chcieli podjąć dzieło reformy. Co prawda nikt z duchowieństwa nie opowiedział się oficjalnie po stronie reformacji, ale byli wśród biskupów tacy hierachowie, którzy sympatyzowali z protestantami. Niższe duchowieństwo w ogóle nie czuło się związane z Kościołem. Było niezadowolone ze swojej sytuacji materialnej. Ponieważ ani biskupi, ani niższy kler nie zajmował się pracą duszpasterską, dlatego ludność zaczęła wracać do religii pogańskiej. Wierzono w przesądy. Kościół jednocześnie dbał o swoje przywileje. Przywileje dla duchownych budziły niezadowolenie szlachty. Szlachta traciła swoją pozycję w państwie na rzecz duchowieństwa.

Przywileje dla duchowieństwa:
- kler nie podlegał „służbie wojskowej”,
- większość podatków nie obejmowała duchownych,
- szlachta buntowała się przeciwko dziesięcinie kościelnej

Biskupi z urzędu zasiadali w senacie. Sądownictwo kościelne obejmowało niektóre stany świeckie. Pierwszą oznaką niezadowolenia było jeszcze w XV w. wystąpienie husytów. Król wykorzystał te rozruchy i uzyskał prawo w zamian za pokój do obsadzania stanowisk biskupich bez pytania Rzymu. Te nominacje królewskie przyjmowane były w sposób formalny. Do walki z bogactwem Kościoła przystąpiła także szlachta. Szlachta doprowadziła do wydania ustawy zabraniającej przekazywania własnego majątku w testamencie na rzecz Kościoła. Kościół był bogaty. Szlachta chciała Kościoła ubogiego. Podobne postulaty wypłynęły ze strony mieszczaństwa. Było to związane także z tym, że przepisy kościelne blokowały rozwój miast. Chodziło tu zwłaszcza o lichwę, pożyczki. Warstwy najuboższe oczekiwały Kościoła, który zajął by się najuboższymi. Husyci dotarli do Polski jeszcze za panowania Władysława Jagiełły. W państwie Habsburgów rozpoczęły się prześladowania. W czasie soboru w Konstancji husyci przybywają do Polski i znajdują to schronienie, na terenie Wielkopolski. Luteranizm w Polsce pojawił się bardzo szybko, głownie w tych ośrodkach gdzie byli Niemcy. Główne centra luteranizmu to tereny Śląska, Wielkopolski i Pomorza. Pierwszym miastem które przyjęło luteranizm był Wrocław. Nastąpiło to w 1521 r. Na terenie Prus dzięki sekularyzacji zakonu krzyżackiego luteranizm znalazł tam silne oparcie. Z trenu byłego państwa krzyżackiego luteranizm oddziaływał na całe Pomorze. Na Śląsku luteranizm natrafił na opory. Przyjęty został przede wszystkim przez mieszczan. Ponieważ na Śląsku duży wpływ mieli Habsburgowie nie można o zwycięstwie luteranizmu na tych ziemiach. Na ziemiach polskich nie pojawiły się ruchy społeczne. Luteranizm gdy trafiał na ziemie polskie wprowadzał zmiany w doktrynie Kościoła, ale nie brał strony ubogich. W ogóle nie podejmował problematyki społecznej. Zygmunt I Stary był przeciwnikiem religijnych nowinek. W 1520 r. Zygmunt I wydał dokument w którym zakazał głoszenia nauki Lutra. Pojawiła się w Polsce cenzura kościelna. Ale z drugiej strony nie stosowano żadnej represji wobec tych którzy łamali te postanowienia. Właściwe do 1543 r. pojawiły się coraz to nowe dekrety przeciwko reformacji, natomiast z ich stosowaniem było różnie. Najczęściej nie były one stosowane. Później groźby osłabły. Stało się to za sprawą Zygmunta Augusta, który był bardziej tolerancyjnym władcą. Skłaniał się nawet w kierunku nowinek religijnych. Otoczył się ludźmi związanymi z protestantyzmem. Za panowania Zygmunta Augusta coraz większe znaczenie w Polsce zaczyna odgrywać kalwinizm. Luteranizm objął mieszczaństwo, natomiast szlachta wobec luteranizmu pozostawała obojętna. Natomiast kalwinizm był popierany zarówno przez drobna szlachtę jak i magnaterie. Było to związane z tym, że kalwinizm jawił się jako pewien nurt demokratyczny. Co prawda była to demokracja ograniczono do warstwy szlacheckiej, ale jednak demokracja. Kalwinizm dawał możliwość ograniczenia praw dworu, dawał możliwość oporu przeciwko nadużyciom władzy. Dlatego też znalazł poparcie wśród szlachty, która w tym okresie walczy o jak największe godności w państwie. Najwięcej zwolenników kalwinizm zdobył na terenie Małopolski i na Litwie. Poparcia udzieliły mu prądy magnackie. W Polsce stała się powszechną praktyka zamieniania kościołów na zbory. Hierarchii kościelnej okazywano lekceważenie. W 1552 r. kalwini wystąpili z projektem stworzenia kościoła narodowego w Polsce. Kościół miał być podporządkowany państwu i miał jednoczyć wszystkie wyznania. Tu wzorem miała być Anglia. Hierarchia kościelna miała być utrzymana, miały być utrzymane urzędy poszczególnych wyznań. Zwierzchnikiem kościoła narodowego miał być król, a najwyższą władzę miał spełniać sobór narodowy. Wielkim orędownikiem działaczy kościoła narodowego był Jan Łaski. W 1555 r. pojawiła się propozycja zwołania soboru narodowego. Jako główny cel sobór stawiał sobie zadanie zniesienia rozbicia wyznaniowego. Ten projekt znalazł uznanie u króla i wśród duchowieństwa wyższego. Król wysłał do papieża prośbę o pozwolenie na zwołanie soboru oraz na odprawianie mszy w języku polskim. Ponadto w petycji królewskiej znalazły się postulaty o zniesieniu celibatu, o udzielaniu komunii po dwiema postaciami. Rzym jednak prośbę odrzucił. W Polsce idea kościoła narodowego i soboru narodowego została przyjęta. Przestano płacić świętopietrze na rzecz Rzymu (1 denar od głowy). Tym co zaskakuje w polskiej reformacji jest to, że nie domagano się likwidacji majątków kościelnych. Próbowano powstrzymać rozrost tych majątków, ale nie domagano się ich likwidacji. W niedługim czasie po przybyciu na ziemie polskie, kalwinizm polski uległ podziałowi. Było to związane z tym, że w obrębie kościoła kalwińskiego obok bogatej magnaterii znaleźli się przedstawiciele mieszczaństwa, a także chłopów, a więc różne warstwy społeczne, których interesy były sprzeczne. Pojawiło się niezadowolenie z braku reform społecznych. Faktyczna przyczyna rozłamu jest spór o dogmaty, szczególnie chodziło o dogmat Trójcy Świętej. Dogmat o Trójcy Św. mówi, że jest Bóg w trzech osobach, natomiast kalwini ten dogmat odrzucali, mówili, że Bóg jest jeden, natomiast Chrystus i Duch Św. nie są osobami boskimi. Na tym tle doszło do podziału. W 1562 r. kościół kalwiński w Polsce rozłamał się na : zbór większy kalwinów i zbór mniejszy arian. Wśród arian znaleźli się chłopi, mieszczanie i drobna szlachta. Natomiast zbór większy kalwinów obejmował warstwy bardziej zamożne: magnaterię i bogatą szlachtę. Fakt, że wśród arian znalazły się przede wszystkim warstwy uboższe wpłynęło na to, że głosili oni bardziej radykalne hasła, w tym również dotyczące reform społecznych. Przede wszystkim arianie chcieli znieść różnice klasowe jakie panowały w społeczeństwie polskim. Arianie głosili pogląd mówiący, że wszyscy ludzie są braćmi. Nikt nie powinien być panem drugiego i żyć kosztem drugiego. Każdy powinien żyć z pracy własnych rąk. Arianie odmawiali także służby wojskowej. Z radykalnymi hasłami szły również radykalne ustawy, zwalniano chłopów z pańszczyzny. Wraz ze szlachtą chłopi użytkowali wspólnie ziemię. Dzielono się plonami. Arianie apelowali do innych przedstawicieli warstwy szlacheckiej, by wyrzekli się swoich majątków, znieśli poddaństwo chłopa, pieniądze pochodzące z majątków miały być przeznaczone dla ubogich. Hasła te doprowadziły do powstania w 1569 r. pierwszej w Polsce gminy ariańskiej w Rakowie. W 1570 r. wyznania protestanckie w Polsce zawarły ugodę w Sandomierzu zwaną ugodą sandomierską. W tej ugodzie wszystkie wyznania protestanckie gwarantowały sobie współpracę. Ale ta ugoda objęła luteran, kalwinów, husytów. Ostatecznie zostali wyłączeni arianie jako ci, którzy głoszą zbyt radykalne hasła. Celem ugody sandomierskiej była wspólna obrona wobec kontrreformacji. Ta ugoda sandomierska stanowiła pierwszy krok na drodze ku pełnej tolerancji w Rzeczypospolitej. Działania szlachty innowierczej znalazły swoje uwieńczenie w 1573 r. w okresie bezkrólewia, kiedy to szlachta zebrana w sejmie mającym zadecydować o następcy tronu zawarła pakt konfederacji warszawskiej. Nastąpiło to 28 stycznia. Z jednej strony konfederacja warszawska głosiła pełną tolerancję, szlachta zobowiązywała się, że nie będzie toczyć żadnych wojen na tle religijnym, co więcej, kiedy jakakolwiek władza próbowałaby ograniczyć swobodę kultu jakiegoś wyznania to szlachta wystąpi wspólnie przeciwko takiej w władzy, z drugiej strony w konfederacji warszawskiej znalazł się wyraźny zapis przeciwko arianom, że tolerancja religijna nie znosi poddaństwa chłopów. Ta konfederacja warszawska weszła z czasem do artykułów henrykowskich i była zaprzysięgana przez każdego nowo wybranego monarchę. Był to dokument nie spotykany w ówczesnej Europie. Kardynał Hozjusz, który był z jednym z prekursorów kontrreformacji w Polsce bardzo dobrze wypowiedział się o tolerancji, zarazem
wydał opinię także Polsce. Koniec XVI w. to początek kontrreformacji w Polsce. W 1563 r. kończy swoje obrady sobór trydencki, podjął on dzieło reformy Kościoła. W Polsce uchwały soboru przyjęto w 1577 r., ale faktycznie wprowadzenie w życie nastąpiło dopiero po 1589 r. Głównym działaczem kontrreformacji był kardynał Stanisław Hozjusz. W 1551 r. właśnie on przygotował dokument Confessio fidei catholiquere cristianae.- czyli wyznanie wiary katolickiej chrześcijańskiej. W 1564 r. do Polski zostali sprowadzeni jezuici. W krótkim czasie jezuici zdobyli obie dobrą pozycję na dworze królewskim, zakładali kolegia o wysokim poziomie nauczania. Dzięki tym szkołom rywalizowali z protestantami. Duże znaczenie wśród jezuitów polskich zdobył sobie Piotr Skarga – kaznodzieja królewski, a także ks. Jakub Wujek, który przełożył Biblię na język polski. Podniesiony został poziom kaznodziejstwa. Wprowadzono systematyczną katechezę. Choć nie było takiego zapisu, król starał się obsadzać urzędy katolikami. W niektórych miastach pojawiły się wystąpienia przeciwko protestantom, niszczono zbory protestanckie. Szlachta zaczęła wracać do katolicyzmu. Najgorzej kontrreformacja nasiliła się za panowania Zygmunta III Wazy. Poza protestantyzmem na ziemiach polskich od czasów unii polsko-litewskiej istniał jeszcze kościół prawosławny, kościół który raz był tolerowany, raz nie – ale istniał, nikt nie kwestionował faktu jego istnienia. W XVI-XVII w. kościół prawosławny przeżywa poważny kryzys. Wówczas to wśród hierarchii kościoła prawosławnego pojawiło się dążenie do zawarcia unii z kościołem katolickim, który zaczynał się odradzać. Dzieło unii pomiędzy kościołem prawosławnym a katolickim popierał także król polski. W ten sposób bowiem można było ograniczyć wpływ Moskwy na politykę polską. Ten problem Moskwa często wykorzystywała by oddziaływać na patriarchów prawosławnych. Istniała obawa, że prawosławni dojdą do porozumienia z protestantami, co doprowadziło by do osłabienia pozycji kościoła katolickiego w Polsce. Dlatego też król opowiadał się za unią. Właściwie połączenie się kościoła protestanckiego z kościołem prawosławnym wydawało się bardzo bliskie, ponieważ reformacja zrealizowała część postulatów kościoła prawosławnego, choćby komunię pod dwoma postaciami, zniesiono celibat. W wyniku tego kościół katolicki zgodził się na zawarcie unii z prawosławiem. W 1596 r. powstał kościół greko-katolicki zwany kościołem unickim. Można powiedzieć, że unia z 1596 r. nie jest połączeniem dwóch kościołów. W wyniku unii powstał kościół trzeci – greko-katolicki, niezależny zarówno od kościoła prawosławnego, jego jurysdykcji i zwierzchności i niezależny od kościoła katolickiego w swym obrządku. Biskupi kościoła greko-katolickiego uznali papieża za głowę kościoła, ale zachowali obrządek wschodni. Problem polegał na tym, ze kościół unicki nie został zrównany w prawach z kościołem katolickim. Biskupi uniccy nie mieli zagwarantowanego miejsca w senacie. W niedługim czasie miało okazać się, że był to jeden z głównych błędów unii brzeskiej. W XVII w. fakt upośledzonej pozycji kościoła unickiego doprowadzi do kryzysu państwowego. Unię poparli biskupi i kler diecezjalny kościoła prawosławnego, natomiast przeciwko opowiedziało się duchowieństwo zakonne i szlachta prawosławna. Przeciwnikom unii król odmówił prawa do posiadania własnych organizacji kościelnych. Dopiero walki w XVII w. doprowadziły do tego, że prawosławie odzyskało swoje prawa. Do walki po stronie prawosławia później przystąpią Kozacy, którzy będą się domagali swobody kultu. Kościół prawosławny nigdy nie pogodził się z faktem istnienia kościoła greko-katolickiego. Istnienie tego kościoła będzie źródłem konfliktów. Z punktu widzenia polskiej racji stanu próba połączenia dwóch kościołów była nieopłacalna. Ale na pewno miała znaczenie religijne, była po 1054 r. czyli po wielkiej schizmie wschodniej pierwszą próbą zjednoczenia kościoła.

KALWINIZM W ŚWIECIE

Jan Kalwin urodził się w 1509 roku w Szwajcarii. Był reformatorem religijnym, wybitnym działaczem reformacji i twórcą kalwinizmu. W czasie studiów teologicznych zapoznał się z doktrynami Lutra stając się jego rzecznikiem i propagatorem. Wskutek prześladowań przebywał kolejno w Bazylei, Genewie, Strasburgu i ponownie w Genewie. Stał na czele szwajcarskiego ruchu reformacyjnego, zorganizował w Genewie gminę religijną o ustroju demokratycznym i tendencjach teokratycznych czyniąc z Genewy ogólnoeuropejskie centrów kalwinizmu zarówno dzięki swojemu autorytetowi i nie przejednanej postawie, jak i dzięki założonej przez siebie akademii.

Częściowo już za życia Kalwina, a bardziej jeszcze po jego śmierci nastąpił rozwój kalwinizmu w świecie. Z niewielkiej republiki genewskiej przenikał on do coraz to nowych miejsc, znajdując sobie wszędzie zwolenników, propagatorów i zwolenników.

Był to proces zarówno ekspansji jak i rozszczątkowania. Powstały Kościoły kalwińskie, półkalwińskie lub „kalwinizujące”, przy czym starano się utrzymywać przyjazne więzy z Genewą i innymi ośrodkami reformacji szwajcarskiej.

We Francji zwolenników poglądów Kalwina zaczęto nazywać hugenotami. Protestantyzm francuski był już pod koniec lat pięćdziesiątych XVI w czymś co przypominało zorganizowane stronnictwo polityczne. We Francji hugenoci zyskali sobie wpływy i pozycję zwłaszcza pod rządami Katarzyny Medycejskiej.

W marcu 1652 r. Ludzie z orszaku niechętnego hugenotom księcia Franciszka Gwizjusza wymordowali w Normandii kilkudziesięciu hugenotów. W wyniku tego książę Kondeusz powołał w Orleanie siły zbrojne kościołów i ruszył na pomoc królowej. W skutek tego w kraju wybuchła wojna domowa. Po śmierci Gwizjusza i wzięciu do niewoli Kondeusza przystąpiono do układów i został wydany nowy edykt królewski zapewniający „wolność sumienia” również protestantom. Pokuj nie trwał długo i pod koniec 1567 wybuchła we Francji kolejna wojna domowa. Bezpośrednią przyczyna było wymordowanie w Nimes przez hugenotów 80 świeckich osób. Po oblężeniu Paryża doszło do chwilowego zawieszenia broni i do wybuchu trzeciej już wojny domowej we Francji. Edykt z sierpnia 1570 r., kiedy to działania wojenne ustały gwarantował protestantom utracone prawa i oddawał im cztery twierdze (La Rochelle).

W dwa lata później doszło jednak do rzezi hugenotów w tzw. Noc św. Bartłomieja. W nocy na 24 sierpnia 1572 r. zabito tysiące stronników reform. W ten właśnie sposób Francja, a właściwie Paryż spłynęły krwią. Według pewnych osób był to akt bezsensownej zemsty i posuniecie dla kraju jak najbardziej fatalne. Po Nocy św. Bartłomieja naliczono około 3000 ofiar, a wielu ludzi zostało zabitych w późniejszym czasie. W efekcie zginęło kilkadziesiąt tysięcy ludzi.

Pod koniec 1572 w La Rochelle wybuchła kolejna wojna domowa. Zako0ńczyła się ona już w lipcu 1573 r. po wydaniu nowego edyktu zwracającego prawa odebrane w Noc św. Bartłomieja. Po tym edykcie zostały wydane następne pozwalające hugenotom na kult w domach prywatnych na terenie całego państwa.

Wciąż jednak było brak jakiegoś stałego rozwiązania zaistniałego dylematu, a liczne wojny na podłożu religijnym i wyznaniowym działały zastraszająco na Europę. Tuz po Nocy św. Bartłomieja w Polsce zwyciężyła zasada tolerancji i pokoju wyznaniowego. W Polsce w 1573 uchwalono akt Konfederacji Warszawskiej, która była pierwszą ustawą parlamentarną przyznająca równouprawnienie wszystkim religią.

We Francji obawiano się jednak dalszych wojen, a w 1578 odrodziła się propaganda antyprotestancka. W wyniku tego, a także edyktu nakazującego protestantom opuszczenie kraju lub przejście z powrotem na katolicyzm, wybuchła kolejna wojna domowa. Podczas działań wojennych na tron wstąpił Henryk IV. Musiał on zrezygnować z protestantyzmu i przejść na katolicyzm. Jednak prowadził on politykę równowagi wyznaniowej i w 1598 wydał edykt będący podstawą do pokoju wyznaniowego we Francji. Był to tak zwany edykt nantejski, który w 1599 r. został zarejestrowany przez francuski parlament.

Francja przeżywała potem różne koleje losu jednakże kalwinizm we Francji stopniowo tracił swe wpływy, a zdziesiątkowanie hugenotów w Noc św. Bartłomieja (24 VIII 1572) wydało również swoje późne owoce. Francja porzuciła drogę reformacji i w kraju został zahamowany rozwój kalwinizmu, a liczba protestantów szybko zaczęła maleć.