Reformacja i kontrreformacja w Europie

„Każdy chrześcijanin, jeśli tylko ma prawdziwy żal i skruchę za swoje grzech, otrzymuje zupełne przebaczenie grzechów i win, co należy mu się bez listów odpustowych”
(Marcin Luter)

W drugiej połowie XV w. Kościół był wielkim panem feudalnym (posiadał duże majątki, ściągał dziesięcinę).Duchowni uzyskali znaczną pozycje polityczna tzn. posiadali własne sądownictwo, pełnili ważne funkcje w państwie np. w Polsce funcję nterrexa (głowy państwa w okresie bezkrólewia).Wyjątkową pozycje zajmował dwór papieski Watykan. Papież powrócił do nepotyzmu, ściągał dziesięcinę. W Niemczech istniała wyjątkowo złożona sytuacja wewnętrzna, tzn. Niemcy pozostawały w pogłębionym rozbiciu politycznym (istniało ponad 300 jednostek politycznych).Wprawdzie istniał papież, ale jego władza była dość formalna W konsekwencji odkryć geograficznych dochodzi rozbicie gospodarcze w postaci dualizmu ekonomicznego. W tej sytuacji w Niemczech narastały konflikty społeczne. Społeczeństwo było podatne na nowe hasła, programy, krytyki.

W tym czasie nastąpił wzrost zamożności społeczeństwa, zaczęły upowszechniać się formy gospodarki towarowo-pieniężnej. Wzrostowi zamożności towarzyszyło poczucie winy. Ludzie bali się ,że osiągną przez nich zamożność (nie zawsze w uczciwy sposób) będzie przeszkodą do życia wiecznego i zbawienia wiekuistego.

Jednocześnie doktryna katolicka zakładała, że człowiek osiąga zbawienie wiekuiste przewodnictwem Kościoła przez łaskę Bożą i dobre uczynki. Zaś dobrym uczynkiem było kupienie sobie odpustu, a pieniądze uzyskane w ten sposób Kościół przeznaczał na czynienie dobra.

Pobożni ludzie zaczęli zadawać sobie pytanie, czy uczynki mogą być lepsza droga do zbawienia wiekuistego? Rozumowano w ten sposób: jeżeli uczynki są drogą zbawienia wiekuistego, to człowiek może zmusić Boga do odpuszczenia grzechów poprzez przedstawienie dobrego pokwitowania za dobre uczynki, niejako wymuszając na Bogu zobowiązanie do zbawienia. Pozostawało pytanie, czy natura ludzka jest na tyle doskonała, że może zbawić się sama bez łaski bożej?

Reformacja oprócz przemian gospodarczo - społecznych, odkryć geograficznych, przełomu kulturalnego, należy do najważniejszych wydarzeń XVI w, wydarzeń tworzących nową epokę i wytaczających jej linie rozwojowe. Podobnie jak wiele innych tego typu zjawisk w historii, reformacja znalazła licznych interpretatorów różniących się diametralnie w swych poglądach.

Narastający we wszystkich dziedzinach życia społecznego kryzys prowadził nieuchronnie do konfliktu z główną ostoją i gwarantem istniejącego porządku rzeczy, jakim był Kościół Katolicki. Przeciwko niemu kierowały się już liczne herezje średniowieczne, np. manichejczycy, arianie, albigensi, waldensii i In., w istocie swej będące w znacznej mierze przejawem ostrej walki klasowej. W obliczu narastających antagonizmów społecznych i gwałtownych ataków zarówno na swą organizację, jak i ideologię, Kościół-aczkolwiek nie przestał być nadal najpotężniejszą, uniwersalną organizacją świata feudalnego-znalazł się wobec poważnego niebezpieczeństwa. Powiększało się ono stale na skutek niezadowolenia społeczeństwa, a nawet duchowieństwa z powodu zepsucia i demoralizacji szerzącej się w Kościele. Sytuację pogarszał jeszcze poważnie fakt, że Kuria Rzymska uwikłana w na wskroś świecką politykę, podwyższyła na początku XVI w i tak już wysokie opłaty pobierane we wszystkich krajach katolickich. I tak np. w Niemczech sięgały one wielkiej sumy 450 tys. dukatów rocznie, we Francji zaś 300 tys. lirów.

W szczególnie ostrej formie fiskalizm papieski przejawił się w tym czasie w akcji odpustów. Polegała ona na tym, że w zamian za wniesienie odpowiednich kwot pieniężnych do szkatuł kościelnych, wierni otrzymywali zapewnienia odpuszczenia kary za grzechy, przy czym wielkość odpustu była proporcjonalna do wniesionych sum.

Demoralizacja w Kościele- i to zarówno na najwyższym szczeblu (papiestwo), jak i wśród najniższego duchowieństwa świeckiego i zakonnego – była zjawiskiem powszechnym i rzucającym się w oczy, toteż spotykała się z krytyką zwłaszcza ze strony niektórych humanistów. Myśl humanistyczna, mimo tak śmiałych poglądów, jakie głosili Erazm z Rotterdamu czy Tomasz Morus, nie przekroczyła nigdy tych granic krytyki, które mogłyby oznaczać zerwanie przynajmniej formalnie, z Rzymem.

Niewielu jednak ludzi kierujących Kościołem lub mających wpływ na jego życie zdawało sobie sprawę ze stale rosnącego niebezpieczeństwa. Mimo konstruktywnej dla Kościoła krytyki ze strony humanistów, papieże z przełomu XV I XVI w. i ich otoczenie nie zdradzali bynajmniej ochoty przeprowadzenia rzetelnych reform. Papiestwo, bowiem cały swój wysiłek skupiło w tym czasie na walce o hegemonie we Włoszech i Europie zachodniej.

Gdy za pontyfikatu Juliusza II Erazm z Rotterdamu w 1509 a Luter w 1510 r. odwiedzili Rzym, była to stolica papiestwa prowadzącego wojnę, nie zaś duchowa stolica świata chrześcijańskiego. Nawet w obliczu gwałtownego ataku na Kościół, jakim była działalność Savonaroli, Kuria Rzymska nie potrafiła podjąć dzieła realnej reformy .Na zwołanym przez Juliusza II w r. 1512 soborze loretańskim mówiono wprawdzie dużo o konieczności reformy, ale w rzeczywistości sobór ten miał do spełnienia inne, całkowicie świeckie zadania.

Następca Juliusza II, Leon X, powołał do życia specjalna komisję, która miała się zająć palącym problemem reform, jednakże rezultaty jej działalności okazały się w praktyce znikome.

NIEMCY NA PRZEŁOMIE XV i XVI w.

Tymczasem w drugim dziesięcioleciu XVI w. sytuacja w Kościele Katolickim dojrzała całkowicie do wielkiego przewrotu. Zapoczątkować go miały Niemcy.

Na przełomie XV I XVI w. przypada doniosły proces w historii ustroju agrarnego Niemiec, tj. wyraźny podział kraju na dwa całkowicie odrębne pod względem rozwoju gospodarczego kraju na dwa całkowicie odrębne pod względem rozwoju gospodarczego tereny- południowo-zachodni i północno - wschodni. Granica między nimi przebiegała mniej więcej wzdłuż Łaby. Na pierwszym panowała nadal gospodarka czynszowa ( Grundherrschałt) oparta na rencie w pieniądzach lub produktach, ściąganej przez panów feudalnych z gospodarstw chłopskich.

Natomiast na wschód od Łaby obserwujemy nawrót do najprymitywniejszych form renty feudalnej, tzn. renty odrobkowej, czyli pańszczyzny. Panujący tu ustrój rolny to Gutsherrschaft, polegający na tym, że pan feudalny włada sam wielkim majątkiem, a swe prawa do chłopa i jego ziemi z tytułu Grund- i Gerichtsherrschaft wykorzystuje w ten sposób, iż żąda od niego bezpłatnej pracy na swych gruntach.

Rzeczą nie ulegającą wątpliwości jest fakt, że na początku XVI w, w Niemczech to głownie południowo-zachodnich, wyrosła silna opozycja chłopska. Przeciwko istniejącemu stanowi rzeczy występowało także mieszczaństwo i rycerstwo.

W życiu Kościoła Katolickiego w Niemczech obserwujemy w tym okresie zwłaszcza niski poziom moralny duchowieństwa i ucisk fiskalny ze strony władz duchownych. W dobie, więc wielkiego kryzysu Kościoła sytuacja do pojęcia z nim otwartej walki dojrzała właśnie w Niemczech w wyniku powszechnego nie zadowolenia, jakie panowało w tym kraju.

Wszystkie antagonizmy społeczne, gospodarcze i polityczne, które nurtowały Niemcy na przełomie XV i XVI w., znalazły ujście w formie wystąpień o charakterze religijnym. Religia, bowiem i Kościół miały w tym okresie przemożny, decydujący wpływ na wszystkie dziedziny życia ludzkiego i jakakolwiek zmiana istniejącego porządku była możliwa tylko przy poparciu Kościoła albo poprzez walkę z nim. Wynikało to nie tylko z jego potęgi, ale i w bardzo silnym stopniu z powszechnej religijności ówczesnych społeczeństw europejskich, które wszelkie dążenia i aspiracje społeczne czy polityczne wiązały zawsze, świadomie czy nieświadomie, z zewnętrzną i nie tylko zewnętrzna forma religijną.

WYSTĄPIENIE LUTRA I JEGO DOKTRYNA

Początek reformacji datuje się od momentu wystąpienia Lutra. Marcin Luter urodził się 10 listopada 1483 r. w Eisleben w Turyngii jako syn tamtejszego górnika.

Na wystąpienie przeciw Rzymowi zdecydował się Luter dopiero w związku ze sprawą odpustów, ponieważ przy zbieraniu odpustów doszło do wielu nadużyć.

Dzień 31 października 1517 r. jest jednym z najważniejszych w historii. W dniu tym dr Marcin Luter ogłosił 95 tez skierowanych przeciwko odpustom. Wyłożył w nich podstawowe zasady swych przekonań, które dojrzewały w nim od lat ,przede wszystkim zaś zaatakował odpusty, jako niesłuszne i bezcelowe.

45.Należy pouczyć chrześcijan, iż ten, co widzi ubogiego i mimo to kupuje odpust, ten nie odpust papieża nabywa, ale gniew boży ściąga na siebie.

46.Należy pouczyć chrześcijan, iż oni, gdy nie są zbyt bogaci ,powinni zatrzymać to co potrzeba dla ich domu ,a nie wyrzucać na próżno na odpusty[…]

82.Dlaczego jednak papież nie uwalnia wszystkich dusz z czyśćca z przyczyny najświętszej miłości i najwyższej potrzeby dusz, co byłoby rzeczą najsprawiedliwszą, gdy tymczasem nieskończona ilość dusz uwolnił (on) dla podłej monety, złożonej na budowę bazyliki- q więc rzeczy małej wagi[…]

86.Dlaczego również nie buduje papież bazyliki św. Piotra raczej za własne ,niż za pieniądze biednych chrześcijan ,wszakże jego majątek jest znaczniejszy od dóbr jakiegokolwiek bogatego Krassusa[…]

Teorie głoszone przez Lutra i jego dysputy wyszły, więc szybko poza ramy wewnętrznych sporów teologicznych i przekształciły się w walkę o wyraźnym obliczu społecznym, politycznym a także narodowościowym. Liczba zwolenników reformatora z Wittenbergii rosła z dnia na dzień, on sam zaś występował coraz ostrzej przeciwko Kościołowi. Na poparcie swych tez przytaczał Luter słowa Ewangelii, którą uznał za jedyne źródło wiary.

POTĘPIENIE LUTRA PRZEZ PAPIEŻA I CESARZA.
BULLA EXSURGE DOMINE (1520) I EDYKT WORMACKI (1521)

Tymczasem Rzym zdecydował się na kontratak. Już w czerwcu Leon X podpisał potępiającą reformatora z Wittenbergii bulle Exsurge Domine. Żądał jednocześnie by w ciągu 60 dni Luter odwołał swe poglądy, a pisma jego polecił spalić.W ostatniej dekadzie września 1520 r. bullę papieską ogłoszono w kilku krajach niemieckich, niemieckich 28 września uczynił to nowy cesarz Karol V. Wkrótce też po raz pierwszy spalono książki Lutra na stosie ( w Lowanium 8 X). Jednakże elektorzy niemieccy bulli Leona X nie ogłosili.

Luter nie ustąpił. W grudniu 1520 r. w otoczeniu swoich zwolenników spalił w Wittenberdze bullę Exsurge Domine, w odpowiedzi na co papież ekskomunikował go nową bullą Dect Romanum pontificem ( 3 I 1521).Tymczasem liczba zwolenników Lutra rosła w niemczech Niemczech sposób gwałtowny.Tymczasem mimo silnej opozycji, esarz Karol V podpisał 25 maja 1521 edykt, a mocy którego Luter, uznany za heretyka, skazany został na banicję,a dzieła jego na spalenie. Naukę Lutra szerzyli po całych niemal Niemczech zakonnicy, tórzy zerwali z klasztorami.

POCZĄTKI WALK SPOŁECZNO-RELIGIJNYCH W NIEMCZECH.
TOMASZ MUNZER I JEGO IDEOLOGIA.

Powstania ludowe, które wkrótce pod wpływem reformacji przekształciły się w wielką wojnę chłopską, będącą - według definicji Engelsa – pierwszym aktem europejskiej rewolucji burżuazyjnej, znalazły swego ideologa w osobie Tomasza Munzera (ok.11489 –1525). Człowiek ten, którego od dawna interesowały zagadnienia religijne i społeczne, od początku reformacji należał do zwolenników Lutra. Poglądy jego stawały się jednak coraz bardziej radykalne i nieuchronnie prowadziły do konfliktów z nauką Lutra. Munzer niie uznawał nabożeństw. Jedyną forma kultu miało być – według niego- czytanie Pisma Świętego i śpiewanie psalmów. Nie uznawał także chrztu niemowląt i dzieci, głosząc konieczność przyjmowania go w wieku dojrzałym,w momencie kiedy człowiek jest już świadomy jego znaczenia. Zwolenników Munzera nazwano anabaptystami ( od greckiego anabaptiso – powtórnie chrzczę).Głosił także Munzer komunistyczną ideę wspólnoty dóbr ( OGNIA SUNT COMMUNIA).

WOJNA CHŁOPSKA W LATACH 1524-1526

Za początek wielkich wojen chłopskich uważają historycy wystąpienie chłopów w hrabstwie Stuhlingen niedaleko Schaffhausen w pobliżu granicy szwajcarskiej w czerwcu 1524 r. Bezpośrednim powodem było zwiększenie ciężarów dworskich Powstańcy chłopscy i sprzyjająca im ludność miejska poczęli odnosić poważne sukcesy. W ręce ich wpadło wiele miast. Na zebraniu w zdobytym mieście szwabskim Memmingenułożono w lutym 1525 tzw. „dwanaście artykułów” – wg niektórych drugi program rewolucji chłopskiej. A artykuły zapewniają we wstępie o pokojowych zamiarach chłopów , których jedynym celem jest złagodzenie ucisku pańskiego. W dalszym ciągu żądają „wolności słowa bożego „ , wolnego wyboru proboszczów, pewnego ograniczenia dziesięcin. W ciągu maja i czerwca 1525 chłopi zostali doszczętnie rozbici w Alzacji, Frankonii i Turyngii, a w rok później na południu Niemiec. W ten sposób wojna chłopska w Niemczech zakończyła się klęską mas chłopsko- plebejskich.

OSTATECZNY ROZŁAM WRELIGIJNY W NIEMCZECH.
NIEBEZPIECZEŃSTWO TURECKIE I POKÓJ RELIGIJNY
W NORYMBERDZE (1532)

Zwycięstwo nad chłopami nie oznaczało jednak, że w Niemczech zapanował spokój. Rozłam zapoczątkowany przez reformację Lutra pogłębiał się nadal. Do popularności reformacji, np. wśród książąt Rzeszy, przyczyniała się w niemałym stopniu nadzieja na sekularyzację dóbr kościelnych. Mimo, że większość książąt była na razie przeciwna Lutrowi i stanęła po stronie casarza, to jednak sprzyjającą dla Lutra okolicznością była trwająca wówczas między papieżem a cesarzem otwarta wojna. W tym stanie rzeczy próba wprowadzenia w życie edytu wormackiego na sejmie w Spirze w r. 1526 spełzły na niczym. Gdy zaś w zmienionej sytuacji politycznej-po pokoju zawartym z papieżem-na nowym sejmie w Spirze cesarz Karol V zażądał, by w sprawach kościelnych nie wprowadzać żadnych zmian, mniejszość zebrana na sejmie, pod przewodnictwem nowego elektora saskiego Jana, landgrafa heskiego Filipa, Jerzego Hohenzollerna, krewnego elektora, Wolfganga ks. Anhlat oraz Ernesta i Franciszka ks.Luneburg, złożyła uroczysty protest (19 IV 1529). Od tego momentu zwolenników reformacji nazwano protestantami. Protestację spiską podpisało również 14 miast niemieckich, wśród nich Norymberga, Strasburg i Ulm. Karol V wydał 19 listopada dekret, w którym potwierdził w całej rozciągłości edykt wormacki. Protestanci mieli zwrócić Kościołowi wszystkoco zabrali. Sejm, który dekret ten uchwalił, zażądał by zwolennicy Lutra w ciągu 7 miesięcy uzgodnili swe poglądy z katolikami, a katolikami przez ten czas nie wprowadzali żadnych zmian. Tymczasem książęta protestanccy zawarli, głównie z inicjatywy ks. Jana saskiego i langrafa Filipa heskiego, związek obronny w Schmalkalden w Hesji (27 II 1531), poprzedzony wcześniejszym zjazdem i dyskusją (22-30 XII 1530).Do związku przystąpiły wkrótce inne miasta. W Niemczech groził wybuch nowej wojny domowej, ale tym razem jeszcze do niej nie doszło. Rezultatem tej konfiguracji politycznej był tzw. Pokój religijny zawarty w Norymberdze między przedstawicielami książąt katolickich i protestanckich (23 VII 1532). W jego wyniku przerwano akcję przeciw protestantom, podjętą na podstawie postanowień sejmu augsburskiego.W augsburskiego.1546 wybuchła wojna tzw. Szmalkaldzka(1546-1547), w której motywy religijne odegrały drugorzędną rolę(niektórzy protestanci z ks. Maurycym Saskim znaleźli się w obozie cesarskim), a na czoło wysunęły się motywy polityczne –wzmocnienie władzy cesarskiej w Niemczech poprzez zniszczenie jej przeciwników. Skończyła się ona całkowitym zwycięstwem obozu cesarskiego, cesarskiego głowa Związku Szmalkaldzkiego, elektor Jan Fryderyk, dostał się do niewoli oraz stracił swe posiadłośći i godność elektorską, którą Karol V już uprzednio obdarzył ks. Maurycego. Uwięziony został również langraf Filip. Zwołany do Augsburga sejm po długich i trudnych obradach uchwalił warunki pokoju religijnego (25 IX 1555). Jednym z najważniejszych postanowień pokoju augsburskiego, kryjącym zarazem najwięcej niebezpieczeństw na przyszłość, było ustalenie modus vivendi między obu wyznaniami na zasadzie cuius regio Pius religio (czyj kraj to religia), dzięki której nie mogło być mowy o żadnej wolności religijnej w Niemczech. Reformacja przyniosła Niemcom wielkie i ciężkie wstrząsy, pokój augsburski niczego właściwie nie rozstrzygał, przeciwnie, w postanowieniach swoich zawierał elementy przyszłych konfliktów. Reformacja i wojna chłopska były pierwszym decydującym krokiem na drodze olbrzymich przemian społeczno-gospodarczych i ideologicznych, bez których nie do pomyślenia byłby dalszy rozwój Europy i świata.

REFORMACJA W SZWAJCARII

Reformacja, zapoczątkowana wystąpieniem Lutra w Niemczech, poczęła się szybko szerzyć w wielu krajach Europy, przede wszystkim zaś w Europie zachodniej, docierając jednak i do Skandynawii, i do Europy środkowo-wschodniej. Największy wpływ wywarła jednak na życie i rozwój takich krajów zachodnioeuropejskich, jak Szwajcaria, Anglia i Francja. Szwajcarzy, znani ze swej bohaterskiej postawy w walce z Habsburgami na przełomie XIII i XIV w. tworzyli konfederację pod nazwą Związku Wieczystego, któremu początek dały trzy kantony Schwyć, Uri i Unterwalden, zawiązując w r. 1921 konfederację obronną. Szwajcaria nie była krajem jednolitym, ani pod względem językowym, ani pod względem gospodarczym. Początek reformacji w Szwajcarii związany jest z działalnością Ulricha Zwingliego (1484-1531). W 1504 r. przyjął święcenia kapłańskie, a w 1506 został proboszczem w Glarus. Począwszy od r. 1506, kiedy za probostwo w Glarus musiał zapłacić znaczną sumę pieniędzy, Zwingli spotykał się stale z nadużyciami w Kościele Katolickim. Szczególnie wyraźnie mógł je obserwować w czasie swego pobytu w Einsiedeln (1516-1518), miejscu wielkich pielgrzymek religijnych. Obserwacje życia wewnętrznego w Kościele łączył Zwinglin z gruntownymi studiami humanistycznymi i pogłębianiem znajomości Pisma Św., co pozwoliło mu na głęboką i wszechstronną analizę interesującego go zagadnienia. Równocześnie, na wiadomość o działalności Lutra, przystąpił Zwingli do radykalnej reformy Kościoła, w czym poparła go całkowicie cała Rada Miejska Zurychu. Pierwszym większym manifestem reformatora szwajcarskiego było ogłoszenie w sierpniu 1522 r. 67 tez nowego wyznania (Apologeticus Architeles). Przeprowadzona przez niego w Zurychu reforma kościelna była znacznie bardziej radykalna niż Lutra. W ślad za Erazmem i Lutrem uznawał Pismo Święte za jedyne źródło wiary i żądał bezwzględnego usunięcia z życia religijnego wszystkiego, co narosło później. Skasował msze, sakramenty uznawał tylko za symbole, z kościołów usunął wszystkie ołtarze, obrazy i wszystkie inne ozdoby, a za jedyną formę nabożeństwa uznał czytanie Biblii, kazania i udzielanie komunii pod obiema postaciami. W obawie przed ruchem anabaptystów, którzy opanowali na pewien czas Zurych, Zwingli złagodził nieco ostrość swej reformy, lecz po zniknięciu niebezpieczeństwa Rada Miejska pod wpływem Zwingliego skasowała celibat duchowieństwa, wprowadziła język narodowy do nabożeństw i zabroniła odprawiania mszy (1524-1525). Rosnące rozdźwięki między katolikami katolikami protestantami szwajcarskimi, głównie na tle ekonomicznym, doprowadziły do wybuchu wojny domowej. Zaczęła się ona w r. 1529 agresją wojsk Zwingliego przeciw kantonom katolickim, które na razie skapitulowały bez walki(pierwszy pokój w Kappel, 1529), następnie jednak same przeszły do ataku. Po podwójnym traktacie pokojowym zawartym w Kappel nastąpiła szybka pacyfikacja między kantonami katolickimi a Związkiem i Bernem(XI 1531). Od tego czasu protestantyzm i katolicyzm stały się w Szwajcarii wyznaniami równouprawnionymi.

KALWIN I GMINA GENEWSKA. DOKTRYNA KALWIŃSKA.

Wkrótce po śmierci Zwingliego pojawił się w Szwajcarii inny wybitny reformator, był nim Jan Kalwin. Powoli, ale systematycznie począł Kalwin popadać w ostry konflikt z Kościołem. W roku 1534 zdecydował się na ostateczne zerwanie z Kościołem Katolickim. W obliczu ciągłych wahań polityki Franciszka I wobec reformacji, niepewny swego życia, musiał uchodzić do Strasburga, a następnie do Bazylei. Zachęcony przez jednego z uchodźców francuskich - Farela, założył w Genewie ewangelicką gminę kościelną. Talent organizacyjny i prężność stworzonej przezeń wojującej gminy kościelnej w głównej mierze przysporzyły mu olbrzymich rzesz zwolenników w całej Europie od Francji, Anglii i Szkocji po Węgry, Polskę i Litwę. Doktryna religijna Kalwina w niewielkim stopniu była oryginalna. Zebrał i usystematyzował to, co przed nim głosili Luter, Karlstadt, Zwingli i In. I on za jedyne źródło wiary uznawał Biblię, odrzucając całkowicie i bezwzględnie wszelką późniejszą tradycję. Najciekawsza chyba w jego poglądzie filozoficzno-religijnym była teoria o predestynacji, o ograniczonej decyzją Boga woli ludzkiej. „Bóg przeznacza jedynych na zbawienie, drugich na potępienie. Ludzie zostają potępieni niedlatego, że grzeszą, ale grzeszą dlatego, że Bóg ich potępił”- pisał Kalwin. Swoim wyznawcom nakazywał prace i działanie, przy czym jako wielką i zasadniczą nowość głosił tezę, iż każdy winien dobrze i starannie wykonywać to, co mu Bóg wyznaczył, i zgodnie ze swoim powołaniem, tzn. wykonywać to, na czym się zna. Po pogodzeniu się z Radą Miejską powrócił z wygnania do Genewy. Całe życie obywateli podporządkowane zostało bez reszty państwu i Kościołowi, gdyż wszelka władza pochodzi od Boga. I Kościół, Kościół państwo winny służyć Bogu, stąd też inny praktyczny wniosek, że przy pełnym współdziałaniu, Kościół winien stać przed państwem. Kalwin stworzył, więc sprężystą organizację polityczną, religijną i gospodarczą. Członkowie gminy poddani byli bezwzględnej kontroli organu kościelno-państwowego, jakim był konsystorz, narzucono im również surowe zasady w życiu codziennym. Jednym ze specjalnie ciężkich przepisów był zakaz zawierania małżeństw między osobami przynależnymi do gminy kalwińskiej a wyznawcami innych religii. Wraz z zasadą bezwzględnego posłuszeństwa władzy państwowo-kościelnej do rangi dogmatu podniósł Kalwin zasadę nietolerancji wobec wszelkich przeciwników. W ten sposób był Kalwin także jednym z pionierów nowożytnego totalitaryzmu. Przy tym wszystkim pamiętać trzeba, że reformator ów bynajmniej nie był odosobniony w swej nietolerancji-takie same zasady obowiązywały w Kościele Katolickim-nie będzie chyba jednak przesady w stwierdzeniu, że kalwinizm najgłębiej chyba spośród wszystkich kościołów XVI-wiecznych ingerował w życie prywatne jednostki. Umierając w r.1564 zostawił Kalwin swój Kościół jako niewątpliwie najsilniejszy i najbardziej prężny ze wszystkich kościołów protestanckich. Polityka Franciszka I wobec reformacji francuskiej miała podwójne oblicze. Z jednej strony zdawał się jej sprzyjać przez wzgląd na swych sprzymierzeńców protestanckich w Niemczech, z którymi wspólnie zwalczał cesarz Karol V, z drugiej zaś- w polityce wewnętrznej-był jej przeciwnikiem. Wrogie nastawienie wzięło jednak zdecydowanie górę w ostatnich latach panowania tego króla. Zaczęły się mnożyć okrutne prześladowania wszelkich heretyków. Ukoronowaniem antyprotestanckiej polityki był edykt królewski z 27 czerwca 1551, złożony z 46 artykułów, w których ujęto cały drakoński system zwalczania reformacji. Bez ścisłej cenzury paryskiej Sorbony zabroniono drukowania jakichkolwiek książek, zakazano przywozić książki zza granicy, piastowanie jakiegokolwiek urzędu uzależniało od prawowierności katolickiej. Dobra przeciwników Kościoła uległy konfiskacie, konfiskacie wszelkie kontakty z ośrodkami protestanckimi za granicą, przede wszystkim z Genewą, zostały surowo zabronione. W 1562 roku Katarzyna zdecydowała się na wydanie edyktu tolerancyjnego. Zapewnił on hugenotom całkowitą swobodę publicznego kultu religijnego poza murami miast, a w ich obrębie możność odprawiania nabożeństw prywatnych. Było to jednak wyzwanie rzucone pod adresem katolików, którzy odpowiedzieli na edykt styczniowy zorganizowaniem rzezi hugenotów w Wassy, w północno-wschodniej Francji(1 marca 1562). Osiągnięto porozumienie(1570 edykt gwarantujący hugenotom swobodę wyznaniową)został zerwany przez rzeź hugenotów dokonaną w nocy z 23 na 24 sierpnia 1572(noc Św. Bartłomieja). Działania wojenne ogarnęły cały kraj (tzw. Wojna trzech Henryków). 1598 Henryk IV wydał edykt nantejski, który, przyznając hugenotom szerokie swobody wyznaniowe, położył kres wojnom religijnym we Francji. 1628 wydano edykt odbierający hugenotom prawo posiadania twierdz oraz przywileje gwarantujące niezależność polityczną, pozostawiając im jednak wolność wyznania(edykt łaski 1629). 1685 odwołano edykt nantejski, likwidując odrębność skupisk hugenockich.

REFORMACJA W ANGLII

Uwarunkowania reformacji w Anglii są związane z osobistymi sprawami króla Henryka VIII. Zażądał on od papieża unieważnienia jego małżeństwa z Katarzyną Aragońską. Rzym odmówił, stąd Henryk zerwał z papieżem i w 1534r.ogłosił akt supremacji. Akt stwierdzał, że głową Kościoła w Anglii jest władca. Akt supremacji stał się podstawą anglikanizmu, pociągnął za sobą przeprowadzenie sekularyzacji dóbr kościelnych, prześladowania katolików. Ostatecznie anglikanizm jako religia panująca został utrwalony przez następczynie Henryka VII-Elżbietę I.

REFORMACJA I KONTRREFORMACJA W POLSCE

Reformacja w Niemczech, Anglii, we Francji pokazała, że poza problemami religijnymi jakie w tym czasie istniały u podłoża reformacji leżały także przyczyny gospodarcze, społeczne. Podobnie jak w innych krajach europejskich przyczyny reformacji występują takie same w Polsce. Kościół polski znajdował się można powiedzieć w stanie rozkładu. Biskupi bardziej zajmowali się sprawami polityki aniżeli swoimi obowiązkami duszpasterskimi. W kościele zanikła dyscyplina, liczyło się przede wszystkim czerpanie korzyści majątkowych, a nie opieka duszpasterska. Sławne jest zdanie jednego z biskupów polskich :„niech sobie w gusła wierzą, byle by płacili”. Nie był to odosobniony przypadek takiego podejścia. Pod względem moralnym także było wiele do zarzucenia. Nagminne łamany był celibat, poziom wykształcenia szczególnie duchowieństwa niższego ograniczał się do odprawiania mszy. Wśród duchowieństwa wyższego, którego wywodziło się z warstwy szlacheckiej, magnackiej często pojawiało się zjawisko symonii. Biskupi chcieli podporządkować sobie szlachtę. Wielu biskupów nie zdawało sobie sprawy z zagrożenia jakim jest dla Kościoła reformacja. Nieliczni biskupi chcieli podjąć dzieło reformy. Co prawda nikt z duchowieństwa nie opowiedział się oficjalnie po stronie reformacji, ale byli wśród biskupów tacy hierachowie, którzy sympatyzowali z protestantami. Niższe duchowieństwo w ogóle nie czuło się związane z Kościołem. Było niezadowolone ze swojej sytuacji materialnej. Ponieważ ani biskupi, ani niższy kler nie zajmował się pracą duszpasterską, dlatego ludność zaczęła wracać do religii pogańskiej. Wierzono w przesądy. Kościół jednocześnie dbał o swoje przywileje. Przywileje dla duchownych budziły niezadowolenie szlachty. Szlachta traciła swoją pozycję w państwie na rzecz duchowieństwa. Przywileje dla duchowieństwa:
- kler nie podlegał „służbie wojskowej”,
- większość podatków nie obejmowała duchownych,
- szlachta buntowała się przeciwko dziesięcinie kościelnej

Biskupi z urzędu zasiadali w senacie. Sądownictwo kościelne obejmowało niektóre stany świeckie. Pierwszą oznaką niezadowolenia było jeszcze w XV w. wystąpienie husytów. Król wykorzystał te rozruchy i uzyskał prawo w zamian za pokój do obsadzania stanowisk biskupich bez pytania Rzymu. Te nominacje królewskie przyjmowane były w sposób formalny. Do walki z bogactwem Kościoła przystąpiła także szlachta. Szlachta doprowadziła do wydania ustawy zabraniającej przekazywania własnego majątku w testamencie na rzecz Kościoła. Kościół był bogaty. Szlachta chciała Kościoła ubogiego. Podobne postulaty wypłynęły ze strony mieszczaństwa. Było to związane także z tym, że przepisy kościelne blokowały rozwój miast. Chodziło tu zwłaszcza o lichwę, pożyczki. Warstwy najuboższe oczekiwały Kościoła, który zajął by się najuboższymi. Husyci dotarli do Polski jeszcze za panowania Władysława Jagiełły. W państwie Habsburgów rozpoczęły się prześladowania. W czasie soboru w Konstancji husyci przybywają do Polski i znajdują to schronienie, na terenie Wielkopolski. Luteranizm w Polsce pojawił się bardzo szybko, głownie w tych ośrodkach gdzie byli Niemcy. Główne centra luteranizmu to tereny Śląska, Wielkopolski i Pomorza. Pierwszym miastem, które przyjęło luteranizm był Wrocław. Nastąpiło to w 1521 r. Na terenie Prus dzięki sekularyzacji zakonu krzyżackiego luteranizm znalazł tam silne oparcie. Z trenu byłego państwa krzyżackiego luteranizm oddziaływał na całe Pomorze. Na Śląsku luteranizm natrafił na opory. Przyjęty został przede wszystkim przez mieszczan. Ponieważ na Śląsku duży wpływ mieli Habsburgowie nie można o zwycięstwie luteranizmu na tych ziemiach. Na ziemiach polskich nie pojawiły się ruchy społeczne. Luteranizm gdy trafiał na ziemie polskie wprowadzał zmiany w doktrynie Kościoła, ale nie brał strony ubogich. W ogóle nie podejmował problematyki społecznej. Zygmunt I Stary był przeciwnikiem religijnych nowinek. W 1520 r. Zygmunt I wydał dokument w którym zakazał głoszenia nauki Lutra. Pojawiła się w Polsce cenzura kościelna. Ale z drugiej strony nie stosowano żadnej represji wobec tych którzy łamali te postanowienia. Właściwe do 1543 r. pojawiły się coraz to nowe dekrety przeciwko reformacji, natomiast z ich stosowaniem było różnie. Najczęściej nie były one stosowane. Później groźby osłabły. Stało się to za sprawą Zygmunta Augusta, który był bardziej tolerancyjnym władcą. Skłaniał się nawet w kierunku nowinek religijnych. Otoczył się ludźmi związanymi z protestantyzmem. Za panowania Zygmunta Augusta coraz większe znaczenie w Polsce zaczyna odgrywać kalwinizm. Luteranizm objął mieszczaństwo, natomiast szlachta wobec luteranizmu pozostawała obojętna. Natomiast kalwinizm był popierany zarówno przez drobna szlachtę jak i magnaterie. Było to związane z tym, że kalwinizm jawił się jako pewien nurt demokratyczny. Co prawda była to demokracja ograniczono do warstwy szlacheckiej, ale jednak demokracja. Kalwinizm dawał możliwość ograniczenia praw dworu, dawał możliwość oporu przeciwko nadużyciom władzy. Dlatego też znalazł poparcie wśród szlachty, która w tym okresie walczy o jak największe godności w państwie. Najwięcej zwolenników kalwinizm zdobył na terenie Małopolski i na Litwie. Poparcia udzieliły mu prądy magnackie. W Polsce stała się powszechną praktyka zamieniania kościołów na zbory. Hierarchii kościelnej okazywano lekceważenie. W 1552 r. kalwini wystąpili z projektem stworzenia kościoła narodowego w Polsce. Kościół miał być podporządkowany państwu i miał jednoczyć wszystkie wyznania. Tu wzorem miała być Anglia. Hierarchia kościelna miała być utrzymana, miały być utrzymane urzędy poszczególnych wyznań. Zwierzchnikiem kościoła narodowego miał być król, a najwyższą władzę miał spełniać sobór narodowy. Wielkim orędownikiem działaczy kościoła narodowego był Jan Łaski. W 1555 r. pojawiła się propozycja zwołania soboru narodowego. Jako główny cel sobór stawiał sobie zadanie zniesienia rozbicia wyznaniowego. Ten projekt znalazł uznanie u króla i wśród duchowieństwa wyższego. Król wysłał do papieża prośbę o pozwolenie na zwołanie soboru oraz na odprawianie mszy w języku polskim. Ponadto w petycji królewskiej znalazły się postulaty o zniesieniu celibatu, o udzielaniu komunii po dwiema postaciami. Rzym jednak prośbę odrzucił. W Polsce idea kościoła narodowego i soboru narodowego została przyjęta. Przestano płacić świętopietrze na rzecz Rzymu (1 denar od głowy). Tym co zaskakuje w polskiej reformacji jest to, że nie domagano się likwidacji majątków kościelnych. Próbowano powstrzymać rozrost tych majątków, ale nie domagano się ich likwidacji. W niedługim czasie po przybyciu na ziemie polskie, kalwinizm polski uległ podziałowi. Było to związane z tym, że w obrębie kościoła kalwińskiego obok bogatej magnaterii znaleźli się przedstawiciele mieszczaństwa, a także chłopów, a więc różne warstwy społeczne, których interesy były sprzeczne. Pojawiło się niezadowolenie z braku reform społecznych. Faktyczna przyczyna rozłamu jest spór o dogmaty, szczególnie chodziło o dogmat Trójcy Świętej. Dogmat o Trójcy Św. mówi, że jest Bóg w trzech osobach, natomiast kalwini ten dogmat odrzucali, mówili, że Bóg jest jeden, natomiast Chrystus i Duch Św. nie są osobami boskimi. Na tym tle doszło do podziału. W 1562 r. kościół kalwiński w Polsce rozłamał się na : zbór większy kalwinów i zbór mniejszy arian. Wśród arian znaleźli się chłopi, mieszczanie i drobna szlachta. Natomiast zbór większy kalwinów obejmował warstwy bardziej zamożne: magnaterię i bogatą szlachtę. Fakt, że wśród arian znalazły się przede wszystkim warstwy uboższe wpłynęło na to, że głosili oni bardziej radykalne hasła, w tym również dotyczące reform społecznych. Przede wszystkim arianie chcieli znieść różnice klasowe jakie panowały w społeczeństwie polskim. Arianie głosili pogląd mówiący, że wszyscy ludzie są braćmi. Nikt nie powinien być panem drugiego i żyć kosztem drugiego. Każdy powinien żyć z pracy własnych rąk. Arianie odmawiali także służby wojskowej. Z radykalnymi hasłami szły również radykalne ustawy, zwalniano chłopów z pańszczyzny. Wraz ze szlachtą chłopi użytkowali wspólnie ziemię. Dzielono się plonami. Arianie apelowali do innych przedstawicieli warstwy szlacheckiej, by wyrzekli się swoich majątków, znieśli poddaństwo chłopa, pieniądze pochodzące z majątków miały być przeznaczone dla ubogich. Hasła te doprowadziły do powstania w 1569 r. pierwszej w Polsce gminy ariańskiej w Rakowie. W 1570 r. wyznania protestanckie w Polsce zawarły ugodę w Sandomierzu zwaną ugodą sandomierską. W tej ugodzie wszystkie wyznania protestanckie gwarantowały sobie współpracę. Ale ta ugoda objęła luteran, kalwinów, husytów. Ostatecznie zostali wyłączeni arianie jako ci, którzy głoszą zbyt radykalne hasła. Celem ugody sandomierskiej była wspólna obrona wobec kontrreformacji. Ta ugoda sandomierska stanowiła pierwszy krok na drodze ku pełnej tolerancji w Rzeczypospolitej. Działania szlachty innowierczej znalazły swoje uwieńczenie w 1573 r. w okresie bezkrólewia, kiedy to szlachta zebrana w sejmie mającym zadecydować o następcy tronu zawarła pakt konfederacji warszawskiej. Nastąpiło to 28 stycznia. Z jednej strony konfederacja warszawska głosiła pełną tolerancję, szlachta zobowiązywała się, że nie będzie toczyć żadnych wojen na tle religijnym, co więcej, kiedy jakakolwiek władza próbowałaby ograniczyć swobodę kultu jakiegoś wyznania to szlachta wystąpi wspólnie przeciwko takiej w władzy, z drugiej strony w konfederacji warszawskiej znalazł się wyraźny zapis przeciwko arianom, że tolerancja religijna nie znosi poddaństwa chłopów. Ta konfederacja warszawska weszła z czasem do artykułów henrykowskich i była zaprzysięgana przez każdego nowo wybranego monarchę. Był to dokument niespotykany w ówczesnej Europie. Kardynał Hozjusz, który był z jednym z prekursorów kontrreformacji w Polsce bardzo dobrze wypowiedział się o tolerancji, zarazem
wydał opinię także Polsce. Koniec XVI w. to początek kontrreformacji w Polsce. W 1563 r. kończy swoje obrady sobór trydencki, podjął on dzieło reformy Kościoła. W Polsce uchwały soboru przyjęto w 1577 r., ale faktycznie wprowadzenie w życie nastąpiło dopiero po 1589 r. Głównym działaczem kontrreformacji był kardynał Stanisław Hozjusz. W 1551 r. właśnie on przygotował dokument Confessio fidei catholiquere cristianae.- czyli wyznanie wiary katolickiej chrześcijańskiej. W 1564 r. do Polski zostali sprowadzeni jezuici. W krótkim czasie jezuici zdobyli obie dobrą pozycję na dworze królewskim, zakładali kolegia o wysokim poziomie nauczania. Dzięki tym szkołom rywalizowali z protestantami. Duże znaczenie wśród jezuitów polskich zdobył sobie Piotr Skarga – kaznodzieja królewski, a także ks. Jakub Wujek, który przełożył Biblię na język polski. Podniesiony został poziom kaznodziejstwa. Wprowadzono systematyczną katechezę. Choć nie było takiego zapisu, król starał się obsadzać urzędy katolikami. W niektórych miastach pojawiły się wystąpienia przeciwko protestantom, niszczono zbory protestanckie. Szlachta zaczęła wracać do katolicyzmu. Najgorzej kontrreformacja nasiliła się za panowania Zygmunta III Wazy. Poza protestantyzmem na ziemiach polskich od czasów unii polsko-litewskiej istniał jeszcze kościół prawosławny, kościół, który raz był tolerowany, raz nie – ale istniał, nikt nie kwestionował faktu jego istnienia. W XVI-XVII w. kościół prawosławny przeżywa poważny kryzys. Wówczas to wśród hierarchii kościoła prawosławnego pojawiło się dążenie do zawarcia unii z kościołem katolickim, który zaczynał się odradzać. Dzieło unii pomiędzy kościołem prawosławnym a katolickim popierał także król polski. W ten sposób, bowiem można było ograniczyć wpływ Moskwy na politykę polską. Ten problem Moskwa często wykorzystywałaby oddziaływać na patriarchów prawosławnych. Istniała obawa, że prawosławni dojdą do porozumienia z protestantami, co doprowadziłoby do osłabienia pozycji kościoła katolickiego w Polsce. Dlatego też król opowiadał się za unią. Właściwie połączenie się kościoła protestanckiego z kościołem prawosławnym wydawało się bardzo bliskie, ponieważ reformacja zrealizowała część postulatów kościoła prawosławnego, choćby komunię pod dwoma postaciami, zniesiono celibat. W wyniku tego kościół katolicki zgodził się na zawarcie unii z prawosławiem. W 1596 r. powstał kościół greko-katolicki zwany kościołem unickim. Można powiedzieć, że unia z 1596 r. nie jest połączeniem dwóch kościołów. W wyniku unii powstał kościół trzeci – greko-katolicki, niezależny zarówno od kościoła prawosławnego, jego jurysdykcji i zwierzchności i niezależny od kościoła katolickiego w swym obrządku. Biskupi kościoła greko-katolickiego uznali papieża za głowę kościoła, ale zachowali obrządek wschodni. Problem polegał na tym, ze kościół unicki nie został zrównany w prawach z kościołem katolickim. Biskupi uniccy nie mieli zagwarantowanego miejsca w senacie. W niedługim czasie miało okazać się, że był to jeden z głównych błędów unii brzeskiej. W XVII w. fakt upośledzonej pozycji kościoła unickiego doprowadzi do kryzysu państwowego. Unię poparli biskupi i kler diecezjalny kościoła prawosławnego, natomiast przeciwko opowiedziało się duchowieństwo zakonne i szlachta prawosławna. Przeciwnikom unii król odmówił prawa do posiadania własnych organizacji kościelnych. Dopiero walki w XVII w. doprowadziły do tego, że prawosławie odzyskało swoje prawa. Do walki po stronie prawosławia później przystąpią Kozacy, którzy będą się domagali swobody kultu. Kościół prawosławny nigdy nie pogodził się z faktem istnienia kościoła greko-katolickiego. Istnienie tego kościoła będzie źródłem konfliktów. Z punktu widzenia polskiej racji stanu próba połączenia dwóch kościołów była nieopłacalna. Ale na pewno miała znaczenie religijne, była po 1054 r. czyli po wielkiej schizmie wschodniej pierwszą próbą zjednoczenia kościoła.

KONTROFENSYWA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO PRZECIW
REFORMACJI. SOBÓR TRYDENCKI(1545-1563)

V sobór laterański zakończył się w marcu 1517 r., ale podjęte wówczas o reformie Kościoła pozostały na papierze. Na skutki tego nie trzeba długo czekać, już w październiku zaczyna się reformacja (wystąpienie Lutra). Kraje europejskie pogrążyły się w zamęcie wojny domowej. Kościół katolicki w wyniku reformacji zaczął tracić na znaczeniu, zaczął tracić wyznawców. Stało się jasne dla Kościoła, że trzeba podjąć kontrofensywę i przeprowadzić reformę. Dzieło reform podjąć papież Hadrian VI. Ale na tronie papieskim zasiadał zbyt krótko, aby zrealizować swoje plany. Jego następca Klemens VII nie podjął dzieła reformy. Dopiero kiedy na tronie papieskim w latach 1534-1549 zasiadł Paweł III rozpoczęła się reforma Kościoła. Pierwszym posunięciem Pawła III było powołanie specjalnej komisji. W skład tej komisji wchodzili ludzie zdecydowanie przeciwni reformacji. Reforma zaczęła się wprowadzania zmian w kurii rzymskiej. Kardynał Contanini uzasadniał w jednym z przemówień potrzebę takiej reformy. Kiedy komisja obradowała nad projektami reform w Rzymie pojawiła się grupa pielgrzymów hiszpańskich. Byli też studenci z Paryża. Grupę tę przyprowadził do Rzymu były żołnierz z Nawarry - Ignacy z Loyoli. Pielgrzymi przybyli do Rzymu by zaofiarować Kościołowi swoją pomoc. Chcieli służyć Kościołowi wszędzie tam, w każdej okoliczności, gdzie zajdzie taka potrzeba. Taki był początek zakonu jezuitów, który został zatwierdzony w 1540 r. Ten zakon stał się najbardziej skutecznym narzędziem reformy Kościoła. Poza normalnymi ślubami jakie składają zakonnicy, jezuici składali jeszcze ślub bezwzględnego posłuszeństwa papieżowi. Pierwsze reformy podjęte przez Pawła III kończyły się niepowodzeniem, głównie na skutek rywalizacji Francji i Niemiec. W 1542 r. bullą Licet ab initio papież powołał Święte Oficjum – Officium Sacrum, czyli najwyższy trybunał inkwizycyjny. W 1542 r. Paweł III powołał sobór trydencki. Termin rozpoczęcia tego soboru wyznaczył na 1545 r. Było to jednak 20 lat za późno. Pojednanie wydawało się niemożliwe. Luter w tym czasie zupełnie odrzucił instytucje kościelne, odrzucił także instytucję soboru. Jednak dla samego Kościoła Katolickiego sobór miał bardzo duże znaczenie. Niektórzy mówią, że właściwie to był ostatni sobór, późniejsze to już nie są sobory. Przede wszystkim sobór zajął się sprawą nadużyć w Kościele, tych, które doprowadziły do załamania się całej administracji kościelnej. Wprowadzono w Kościele obowiązek rezydencji biskupów, proboszczów. Do tej pory było tak, że biskup nie musiał przebywać w obrębie swojej diecezji, czerpał z niej zyski, natomiast nie musiał tam przebywać. Tak samo proboszcz. Zlikwidowano także kumulacje urzędów w Kościele. Zakazano łączenia kilku urzędów, i podjęto decyzje o obowiązkowych studiach dla kandydatów do kapłaństwa. W sprawach doktrynalnych dokonano wykładni wiary. Podano wszystkie dogmaty, co jest zgodne z nauczaniem Kościoła, co nie jest nauczaniem Kościoła. Ten wykład wiary nazywa się Professio fidei tridentinae. Zdefiniowanie dogmatów, potwierdzenie tych, które istniały zakończyło stan niepewności, który sprzyjał szerzeniu się protestantyzmu. Dzięki temu wyznaniu wiary Kościół zaczął uzyskiwać wyznawców. Nastąpiło odrodzenie religijne, ponieważ pojawiły się studia, podniósł się poziom nauczania, poziom kaznodziejski. Jezuici otworzyli szkoły średnie o wysokim poziomie kształcenia. Odrodziło się życie uniwersyteckie. Przeprowadzono także reformę niektórych zakonów w Kościele i odrodzono życie mistyczne, rozpoczął się ruch zewnętrznej ekspansji Kościoła. Kościół zaczął opuszczać Europę, docierając do krajów Afryki i Azji, później także do Ameryki. Dzieło reformy kontynuował papież Paweł IV. Paweł IV kierował Kościołem w latach 1555-1559. Ale racje soboru za jego pontyfikatu uległy zatrzymaniu, gdyż Paweł IV uważał, że najlepszym sposobem walki z herezję jest inkwizycja. Wzrasta rola Świętego Oficjum jako najwyższego trybunału inkwizycyjnego. W 1559 r., ogłosił Index Librorum prohibitorum. Na tym indeksie znalazły się wszystkie dzieła, które były sprzeczne z doktryną Kościoła, sprzeczne z wiarą i nauczaniem Kościoła. Indeks ksiąg zakazanych miał być na bieżąco uzupełniany. Paweł IV, który wspierał działaniem Świętego Oficjum nie był papieżem lubianym w Rzymie. Po jego śmierci wszystkie jego pomniki zostały zniszczone. Sobór trydencki zakończył swoje obrady w 1563 r. za pontyfikatu Piusa IV.