Średniowiecze - wprowadzenie do epoki.
Motto:
„Nie muszę mówić, że wszystkie problemy współczesnej Europy ukształtowały się, tak jak pojmujemy je dzisiaj w Wiekach Średnich... Średniowiecze jest naszym wiekiem dziecięcym, do którego trzeba ciągle powracać, by poznać historię naszych schorzeń.”
Umberto Eco
Średniowiecze (z łac. media tempora - wieki średnie) jest najdłuższą epoką w dziejach kultury świata. Za zasadniczą datę, rozpoczynającą okres średniowiecza uznaje się jednak rok 476 - oznaczający upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego i podbicie Rzymu przez plemiona germańskie. Średniowiecze w Polsce obejmuje okres od X do XV w.. Rok 966 to chrzest Polski, jej wejście w krąg kultury łacińskiej, zrównanie w prawach z innymi państwami chrześcijańskimi. Jako koniec okresu średniowiecza przyjmuje się rok 1453, wiążący się z upadkiem Konstantynopola i ostatecznym zlikwidowaniem Cesarstwa Bizantyjskiego. Jednak niekiedy podaje się dwie inne daty: r. 1450 - wynalezienie druku oraz rok 1492 - odkrycia Ameryki. W tej stosunkowo długo trwającej epoce wyróżnia się trzy okresy: wczesnego średniowiecza (V - X w.), jego rozkwitu (XI - XIII w.) i zmierzchu (XIV - XV w.). Wykształciły się wtedy takie pojęcia jak honor czy rycerskość. Epoka ta obecnie odsunięta na margines, dała podwaliny dzisiejszej cywilizacji. Średniowiecze to okres bardzo ważnych przemian ustrojowych w całej Europie: rozpowszechnia się feudalizm, a społeczeństwo dzieli się na odrębne stany, coraz bardziej różnicujące się zakresem przywilejów i pozycją społeczną. Naczelne miejsce w hierarchii społecznej zajmują rycerstwo (które w późniejszym okresie, ok. XIII i XIV w. przekształci się w szlachtę) oraz duchowieństwo. Znacznie niżej stoją mieszczanie i chłopi, tworzące tzw. stany niższe.
Kultura średniowiecza, ze względu na dominację władzy kościelnej, stała się kulturą uniwersalną, ponadnarodową, spójną i połączoną wspólnymi celami ideowo - religijnymi. Tak więc, pomimo widocznego rozwarstwienia stanowego i zróżnicowania obyczajowego, kultura średniowiecza zdaje się być czynnikiem raczej łączącym niż dzielącym Europę. Jest to okres rozkwitu gospodarczego kraju, rozwoju miast, budownictwa świeckiego, architektury i sztuki. Wzrasta znaczenie kraju na arenie międzynarodowej. Intensywnie rozwija się szkolnictwo, powstają szkoły przy klasztorach i kościołach. Miały one na celu przygotowanie do stanu duchownego. W wieku XII zaczęły też powstawać uniwersytety. Do najstarszych należą: uniwersytet w Bolonii, w Paryżu, w Oksfordzie i Montpellier.
W wiekach średnich słowo „uniwersytet” (universitas) oznaczało zespół nauczycieli oraz studentów mieszkających w danym mieście. Uniwersytety składały się z czterech wydziałów: Prawa, Medycyny, Sztuk Wyzwolonych oraz wiodącej prym Teologii. Wydział sztuk wyzwolonych był wydziałem wstępnym, wykładano na nim gramatykę, logikę oraz podstawy matematyki. Najpierw uzyskiwano stopień bakałarza, a następnie, po zdaniu odpowiednich egzaminów, stopień mistrza, czyli magisterium. Prawo (rzymskie i kanoniczne), medycynę i teologię można było studiować dopiero po ukończeniu wydziału sztuk . Absolwenci tych wyższych wydziałów uzyskiwali doktorat By móc nauczać sztuk wyzwolonych, wymagano sześciu lat studiów i ukończenia dwudziestu jeden lat życia, a przynajmniej ośmiu lat studiów i trzydziestu czterech lat życia od osób wykładających teologię.
Świat pojęć i zainteresowań człowieka średniowiecznego
Krzyż i miecz - to znaczące symbole ideałów średniowiecznego człowieka; dwa ośrodki kształtujące kulturę duchową epoki - kościół i dwór - eksponowały różne wizje wartości życia ludzkiego. Pierwszy, poprzez nadanie egzystencji człowieka charakteru w pełni duchowego i religijnego, zmierzał do ascezy, drugi - akcentując pojęcie honoru jako najwyższego dobra ziemskiego - głosił zasadę bezwzględnej wierności wobec Boga i Suwerena oraz postawę czynnej zbrojnej obrony wiary i władzy, kształtował ideały rycerskie.
Zarazem jednak w kulturze średniowiecznej następowało częste zespalanie ideałów rycerskich i religijnych; idea wiary sankcjonowała bowiem sens i wartość czynu rycerskiego. Tytułowy bohater "Pieśni o Rolandzie ", arcydzieła francuskiej epiki rycerskiej z przełomu XI i XII wieku, ginie w bohaterskiej walce z niewiernymi Saracenami. Roland poprzez swą rycerską śmierć wyraża bezwzględną wierność Bogu, Władcy oraz "słodkiej Francji".
Propagowane w literaturze wzorce stanowiły więc dla przeciętnego człowieka ideał do którego należy bezkrytycznie dążyć. Przy ówczesnym wpływie kościoła na życie trudno się temu dziwić. Świat ukazywany w literaturze można więc interpretować jako zawężony do kilku podstawowych ideałów. Wzór świętego, władcy, kochanka czy wreszcie rycerza wyrażają w pełni znaczenie określenia "krzyż i miecz" używanego przy opisach średniowiecza.