Średniowiecze - pełny opis epoki

ŚREDNIOWIECZE
Średniowieczem nazywamy epokę historii i kultury europejskiej miedzy czasami starożytnymi a nowożytnymi. Nazwy tej używano już w XVI w. Początek średniowiecza wiąże się najczęściej z 476 r. n.e. tj. z upadkiem cesarstwa zachodnio - rzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami historycznymi XV w. (1453 - upadek cesarstwa bizantyjskiego oraz 1492 -odkrycie Ameryki ). Nazwa epoki wywodzi się od łacińskiego słowa „media tempora” a oznacza ono okres przejściowy pomiędzy antykiem a jego odnowieniem w epoce renesansu.
W Polsce okres ten przypadł na lata 966(chrzest Polski)-przełom XV w.
Średniowiecze dzielimy na trzy główne fazy.Są to:
 Wczesne średniowiecze (V-IX w)
 Rozkwit średniowiecza (X-XIII w)
 Schyłek średniowiecza(XIV-XV w)
W wyniku podziału Cesarstwa Rzymskiego, Europa rozpadła się na dwa odrębne kręgi kulturowe: zachodni - na podłożu łacińskim i wschodni - na greckim. Średniowiecze utrwaliło ów podział i dwukierunkowy rozwój kultury chrześcijańskiej. Znalazło to odbicie w odmiennych formach życia kulturalnego oraz w twórczości artystycznej, a w Kościele doprowadziło do rozpadu chrześcijaństwa na prawosławne i katolickie. Część więc krajów europejskich, w tym Polska, przynależy do kultury zachodniej, a reszta do wschodniej. W średniowieczu rozpowszechnił się w Europie ustrój feudalny, który w toku swych przemian rozwojowych przyniósł podział społeczeństw na odrębne stany, różniące się między sobą pozycją społeczną i uprawnieniami, oraz przekształcenie się monarchii wczesnofeudalnych w stanowe. W takich warunkach historycznych rozwinęła się na obszarach łacińskiego chrześcijaństwa, pozostającego w zasięgu kościelnej władzy papieża, ponadnarodowa, uniwersalna kultura średniowiecza. Ten uniwersalizm kultury średniowiecza, stanowiący jej cechę znamienną, przejawiał się przede wszystkim w pojmowaniu świata, w sposobie myślenia, ideach, nauce oraz sztuce i literaturze. Usiłowano zapewnić światu chrześcijańskiemu jednolity charakter i ład przez zharmonizowanie wszystkich elementów. Społeczeństwo pojmowano jako organizm złożony ze stanów pełniących określone funkcje społeczne, a zespolonych według ustalonej hierarchii. Naczelne stany to rycerstwo, przekształcające się w szlachtę, oraz duchowieństwo. Stąd symbolami tej epoki były krzyż i miecz. Temu hierarchicznemu porządkowi społecznemu odpowiadał ustalony porządek moralny, oparty na jednolitej dominującej idei, jaką był teocentryzm. Bogu starano się podporządkować wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka zgodnie z zasadą: wszystko dla Boga i jego większej chwały oraz dla szczęścia wiecznego po śmierci. Nauka, literatura, sztuka przepojone były pierwiastkami religijnymi i odgrywały zazwyczaj rolę służebną wobec religii i Kościoła. W naukach królowała scholastyka czyli "filozofia szkolna", uznająca Biblię oraz dzieła najdawniejszych pisarzy chrześcijańskich, tj. Ojców Kościoła, a także pisma Arystotelesa, za ostateczny autorytet. Zadaniem jej było określanie i udowadnianie prawd wiary na drodze rozumowania zgodnego z zasadami logiki Arystotelesa. Stąd też filozofię uważano za "służebnicę teologii". Patronował temu modelowi kultury Kościół, duchowieństwo stanowiło wówczas zdecydowaną większość wśród ludzi wykształconych. Ustawiczny wzrost majątków kościelnych sprawiał, że biskupi czy opaci stawali się potężnymi panamo feudalnymi. Kościół zyskał więc ogromne znaczenie i zabiegał o umocnienie swej wyższości nad instytucjami świeckimi. W tej rywalizacji o władzę i wpływy dochodziło do ostrych zatargów między cesarstwem a papiestwem, między koroną a tiarą. Był to jeden z czołowych konfliktów epoki. Średniowiecze było okresem kontrastów i wielu konfliktów politycznych oraz społecznych. Bogacenie się duchowieństwa, jak również pogarszanie się położenia mieszkańców miast i chłopów na skutek wzrostu ich wyzysku przez stany uprzywilejowane powodowało ruchy religijno - społeczne, skierowane przeciwko istniejącym stosunkom. A na przekór dążnościom uniwersalistycznym zaczęła się rozwijać świadomość narodowa wśród wielu narodów. W sztuce średniowiecznej rozpowszechniły się jednakowe systemy znaków artystycznych, a tym samym jednolite style z niewielkimi tylko odchyleniami w zależności od miejscowych potrzeb oraz warunków. W okresie tym panowały kolejno style: preromański, romański i gotyk, przy czym dwa ostatnie są reprezentatywne dla zachodniej Europy, natomiast dla wschodniej - styl bizantyjski

Filozofia średniowieczna
Głównym źródłem myśli filozoficznej w średniowieczu oprócz nauk kościoła, było Pismo Święte.Na jej podstawie wykształciły się trzy główne filozofie. Były to :
 augustynizm
 tomizm
 franciszkanizm.
Augustynizm była to doktryna filozoficzno-teologiczna stworzona przez św.Augustyna .Była to jedna z głównych form filozofii katolickiej przed stworzeniem tomizmu.
Podstawowe cechy augustynizmu to:
1) Bóg jako centralny problem teologii i filozofii, brak fundamentalnych różnic między tymi dwoma dziedzinami wiedzy,
2) Uznanie prymatu Boga nad stworzeniem, duszy nad ciałem, woli nad rozumem i łaski nad naturą,
3) Iluminacja, czyli oświecenie nadnaturalnego pochodzenia jako najdoskonalsza metoda poznania Boga i praw rządzących światem,
4) Przyjęcie istnienia racji zarodkowych (tzw. rationes saminales) jako form kształtujących materię,
5) Aprioryczny(z łaciny-z zaożenia) sposób dowodzenia istnienia Boga,
6) Przypisanie filozofii zadania racjonalizacji prawd objawionych i kształtowania woli człowieka w kierunku właściwego działania,
7) Autorefleksja jako instancja potwierdzająca prawdziwość twierdzeń.
We wczesnym średniowieczu zwolennikami augustynizmu byli m.in. Kasjodor, papież GrzegorzI Wielki, Izydor z Sewilli, Alkuin,Jan Szkot Eriugena. W XI w. Augustynizm rozwinął Anzelm z Aosty. Największy rozkwit augustynizmu przypada na XIII w., kiedy propagowany był przez szkoły franciszkańskie w Oxfordzie i Paryżu. Jego gł. przedstawicielami byli: Wilhelm z Owernii, Aleksander z Hales, R.Bacon, R.Grosseteste,św.Bonawertura. Nasycony został w tym czasie silnie elementami arystotelizmu i filozofii arabskiej. Spowodowało to ok. 1270 reakcję w postaci tzw. neoaugustynizmu, reprezentowanego przez Peckhama, Wilhelma z La Mare, Ryszarda z Middletown, Witalisa z Four, Roger z Marston i in., dążącego do oczyszczenia augustynizmu z obcych wpływów.
Dzieje augustynizmu jako systemu filozoficzno-teologicznego kończą się w 1. poł. XIV w., kiedy to jego miejsce zajmuje tomizm, znacznie lepiej odpowiadający ówczesnym potrzebom intelektualnym. Niemniej nawiązywali doń później liczni teologowie, filozofowie i reformatorzy religijni, m.in. Marcin Luter i J.Kalwin, neoplatonicy z M. Ficino, R. Descartes, B. Pascal, H. Bergson, M. Scheler W czasach obecnych wątki augustianizmu widoczne są w chrześcijańskim egzystencjalizmie. Zaznaczył swą obecność także w historiozofii, jako recepcja tezy o istnieniu dwóch podmiotów historii, państw Bożego i ziemskiego, oraz w myśli politycznej, w poglądach akcentujących wyższość władzy duchowej nad świecką. Sam termin augustynizm polityczny wprowadził 1934 H.X. Arquillière, który uznał że gł. tezy augustynizmu filozoficznego i teologicznego stały się punktem wyjścia dla średniowiecznych teoretyków teokracji, próbujących dowieść, że naturalne prawo państwa winno być podporządkowane nadprzyrodzonemu prawu Kościoła.

Kolejną z filozofii jest tomizm.
Tomizm stworzony przez przez św.Tomasza z Akwinu był jedną z głównych doktryn kościoła katolickiego w średniowieczu.
Pierwszy okres rozwoju tomizmu związany był z polemiką z augustianizmem, prowadzoną przez uczniów św. Tomasza (m.in. Idzi Rzymianin, T. Sutton). Gdy cofnięto potępienie poglądów św. Tomasza w 1325, pojawiło się zainteresowanie jego filozofią, czego wyrazem w XV i XVI w. była praca komentatorska Tomasza Kajetana i innych teologów oraz filozofów.
Do wybitnych tomistów należał F. Suarez, odchodzący jednak od podstawowych myśli św. Tomasza. W XIX w. powstała neoscholastyka (m.in. J.L. Balmès, M. Liberatore), nawiązująca zarówno do św. Tomasza, jak i innych autorytetów Kościoła. Po ogłoszeniu przez papieża Leona XIII encykliki Aeterni Patris (1879) rozwinął się neotomizm zawierający w sobie wiele nurtów, m.in.:
1) Tomizm tradycyjny (D. Mercier, T.M. Zigiliara, J. Woroniecki), cechujący się badaniami nad kategorią istnienia, pojętego jako relacja bytu do Boga,
2) Tomizm lowański (E. Mounier, A. Gemelli, K. Kłósak), charakteryzujący się tendencją do łączenia metafizyki z wynikami nauk szczegółowych,
3) Tomizm transcendentalny (J.B. Lotz, B. Lonergan, K.Wojtyła, A.B. Stępień), powiązany z fenomenologią,
4) Tomizm egzystencjalny (J. Maritain, E. Gilson, M.A. Krąpiec, S. Świerzawski), postulujący ścisłe oddzielenie tomizmu od arystotelizmu i badanie kategorii istnienia.

Ostatnim z głównych filozofii średniowiecza był franciszkanizm.
Franciszkanizm stworzony przez św.Franciszka z Asyżu jest to filozofia ukazująca postulat wiary radosnej, prostej, płynącej z głębi serca. Jest także wszechogarniającą miłością do świata i wszelkiego stworzenia. Św. Franciszek zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa i uważany jest za pierwszego reformatora kościoła katolickiego, ogarniętego wielkim kryzysem. Filozof ten niestety nie pozostawiło po sobie traktatów teologicznych, ale pięknym świadectwem fanciszkanizmu jest powstały w XIV w. we Włoszech zbiór legend z życia świętego i jego towarzyszy („Kwiatki św. Franciszka z Asyżu”) .Na podstawie życia św.Franiszka stworzono także nurt literacki.Wykorzystuje ona topikę opartą na motywach biografii, twórczości i ikonografii św.Franciszka z Asyżu.Tworzy portret człowieka ubogiego i świętego, głosiciela miłości, pokory, przebaczenia oraz buntownika, który odrzucił bogactwo, wygody, dostatek i wybrał ludzi małych, prostych i ubogich, “Bożego wesołka”, który na przekór średniowiecznej ascezie opiewał radosną chwałę istnienia (Pieśń słoneczna).


Sztuka
Poczynając od początku epoki, sztuka odgrywała ważną rolę w kształtowaniu społeczeństwa średniowiecznego. Wobec powszechnego analfabetyzmu sztuka była „gońcem” przenoszącym idee tworzone przez najwybitniejszych myślicieli, które docierały do przeciętnego człowieka za pomocą obrazów budowli itp.. W epoce średniowiecza rozwinęły się dwa główne style. Były to:
 Styl gotycki
 Styl romański

Styl gotycki
Powstał ok. 1140 we Francji i początkowo rozwijała się w rejonie Ile-de-France, w okresie wczesnego i późnego średniowiecza. Stanowi szczytowe osiągnięcie kultury rycerskiej, mieszczańskiej a także dworskiej. Rozwijał się w kilku fazach od połowy XII w. i trwał do końca XV w. Nazwa gotyk pojawiła się w pismach L.Ghibertiego a następnie G.Vasariego jako negatywne określenie sztuki powstałej między sztuką romańską a renesansem, mylnie uważanej za wytwór barbarzyńskich Gotów odcinających się od tradycji antyku.
Od XIII w. Sztuka gotycka objęła Europę Zachodnią (Francja, pn. Hiszpania), Europę Środkową (Niemcy, Szwajcaria, Czechy, Węgry, Polska), Europę południowo-północną, Włochy, na północy Anglię i południową część Skandynawii. Dzięki wyprawom krzyżowym dotarła na Cypr i na Bliski Wschód.

Styl gotycki był przede wszystkim stylem sakralnym opartym na systemie myśli religijnej związanej ze scholastyką, jej zasadzie jedności i podporządkowania w traktowaniu świata jako tworu Bożego. Toteż jedną z podstawowych cech sztuki gotyckiej był uniwersalizm widoczny w obowiązującej wykładni podstawowych prawd wiary. Realizował ją język artystyczny operujący symbolem, alegorią, schematem i typem ikonograficznym.
Gotyk miał trzy fazy rozwojowe:
 wczesną (francuską primaire 1150-1200, angielską Early English 1175-1270, niemiecką Frchgotik 1230-1300)
 dojrzałą (francuską rayonnant 1200-1250, angielską Dekorated Style 1270-1350, niemiecką Hochgotik 1300-1350)
 późną (francuską flamboyant, angielską Perpendicular Style, niemiecką Sptgotik XVI/XVI w.).
Gotyk we Francji
W dziedzinie architektury styl gotycki wieńczy ciągłość rozwoju konstrukcji i systemu dekoracji architektonicznej. Dotychczasowe sklepienia romańskie (kolebkowe i krzyżowe) miały ograniczoną żywotność (widoczną w rozwarciu spoin i załamaniu zworników), aniżeli podobne fragmenty sklepień o łuku prostym podwyższonym. Toteż w Ile-de-France zaczęto konstruować ostrołukowe sklepienia z żebrami z którymi współpracuje system podpór obejmujący filary, szkarpy, łuki. Pozwoliło to na wprowadzenie systemu szkieletowego, zdjęcie części ciężaru ze ściany, znaczne jej podwyższenie oraz wprowadzenie dużych okien witrażowych.
Pierwszą budowlą gotycką był podparyski kościół Saint Denis zbudowany ok. 1140, dalszy rozwój wyznaczyły budowy katedr w Sens, Noyon, Paryżu, Laon, Chartres, Amiens, Beauvais. Typowa katedra francuska reprezentuje typ 3-nawowej (wyjątkowo 5), transeptowej bazyliki z półkolistym chórem z obejściem otoczonym wieńcem kaplic, z fasadą zachodnią 2-wieżową mającą zwykle 3 portale, nad którymi mieści się ogromna rozeta. Układ ścian wewnętrzny początkowo ma charakter 3-strefowy a następnie 4-strefowy poprzez dodanie Trioforiów.

Architektura gotyku w Europie
Na gotyckiej architekturze Francji wzorowała się nieomal cała Europa, tworząca jednak lokalne odrębności, np. w Anglii dominował horyzontalizm i duża długość budowli, podwójne transepty oraz rozmaitość sklepień i wielkie przeszklone płaszczyzny. Najwspanialsze katedry angielskie zbudowano w Cantenbury (po 1174), Wells, Lincoln (po 1192), Salisbury. W konserwatywnych Włoszech, architektura gotycka nie stworzyła pełnego systemu zaledwie przejmując pewne elementy, jak sklepienie żebrowe. Nową koncepcję przestrzeni gotyckiej zrealizowano jednak w kościele św. Franciszka w Asyżu.
Wpływ gotyku najbardziej był widoczny we Florencji - wnętrze S. Maria Novella 1246, S. Maria del Fiore z 3-portalową fasadą typu francuskiego, ponadto kościół Santa Croce. Charakter zachodnioeuropejski otrzymała katedra mediolańska 1387 i fasada katedry w Orvieto. W Niemczech miało miejsce duże zróżnicowanie środowisk, główną rolę przypisuje się dominikanom, cystersom i zakonowi krzyżackiemu, zwłaszcza w zakresie architektury obronnej.
Architektura zakonna wykształciła typ miejskiego kościoła farnego, a w budownictwie klasztornym redukcję planów i zwarte proporcje. Kraje Rzeszy przejęły osiągnięcia francuskie, czego najwspanialszymi efektami są katedry w Kolonii, Ratyzbonie, Naumburgu. Francuski system gotyckiej budowli centralnej zrealizowano w Trewirze.
Architektura gotyku w Polsce
Osobne miejsce w architekturze gotyckiej miał nurt ceglany dominujący w północnej części Europy z wielobarwną dekoracją ceglaną i ażurowymi szczytami - katedra w Lubece 1261-1263, kościół św. Mikołaja w Stralsundzie.
W Polsce początki architektury gotyckiej wiążą się z działalnością budowlaną cystersów (Jędrzejów, Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) tworzące grupę małopolską opartą na wzorach burgundzkich. Pełne zastosowanie systemu gotyckiego nastąpiło w cysterskich kościołach na Śląsku: Lubiąż, Trzebnica.
Na południu w XIV w. łączono użycie cegły i kamienia dla elementów konstrukcyjnych oraz detalu, odrębność ta została zapoczątkowana budową katedry na Wawelu w 1320. Obok katedry w sylwecie średniowiecznego miasta zaznaczała się wieża ratuszowa, fortyfikacje z barbakanem(Carcassone, Kraków), miejskie rezydencje rycerskie, sukiennice.
Rzeźba gotycka
Rzeźba gotycka miała charakter religijny o skomplikowanym programie ikonograficznym w układach typologicznych ze Starego i Nowego Testamentu. Jej ewolucja przebiegała od idealizmu poprzez realizm do dużej ekspresji. Początkowo była silnie związana z architekturą i skoncentrowana na portalach-głowicach, stopniowo nabierała samodzielności. Wprowadzono postać ludzką wielkości naturalnej przy filarach oraz do rzeźby nagrobnej. Najpopularniejsze tematy realizowane były zarówno w kamieniu, jak i polichromowanym drewnie. Stanowiły je:Pieta, krucyfiks, Madonna z Dzieciątkiem na ręku, Chrystus Bolesny.
Najwybitniejszymi twórcami byli:P.Parler , C. Sluter, M.Pacher, W.Stwosz, T.Riemensneider, N.Pisano.
Malarstwo w gotyku
Malarstwo gotyckie ścienne rozwijało się szczególnie we włoskiej Toskanii, gdzie szczytowymi przykładami są freski D.B.Giotta, który stworzył na przełomie XIII i XIV w. styl monumentalnego (monumentalizm) dramatyzmu oraz nową ikonografię świętych a zwłaszcza św. Franciszka z Asyżu. Malarstwo ścienne poza Włochami miało skromniejsze zastosowanie z powodu mniejszych powierzchni ścian przeznaczonych dotąd do dekoracji. Jego rolę przejęły wielkie barwne witraże - szklane obrazy, które stały się jednym z głównych elementów atmosfery estetycznej wnętrza gotyckiego. Najwybitniejszych przykładów dostarczyła północna Francja: Chartres, Bourges, oraz paryska St. Chapelle.
Jednocześnie rozkwitało malarstwo miniaturowe (miniatura), które zerwało z płaską linearną (linearyzm) stylizacją na rzecz ujęć przestrzennych. Główny ośrodek stanowił Paryż i szkoła burgundzka z ośrodkiem w Dijon (bracia Limburg).
Miniatury książkowe ewoluowały w kierunku realizmu, zapowiadając rozwój realistycznego malarstwa sztalugowego. Malarstwo tablicowe wyrażało się zwłaszcza w kompozycjach wieloskrzydłowych. We Włoszech rozwinął się styl narracyjny z wedutami i samodzielnym pejzażem Duccio di Buoninsegna, S.Martini. We Francji tworzył wielki J.Fouquet, a w Czechach Mistrz Teodoryk - twórca wizerunków świętych na zamku Karlstejnie oraz Mistrz z Trzebonii antycypujący tzw. styl piękny.
Największe znaczenie miało jednak malarstwo flamandzkie torujące drogę ku nowożytnemu realizmowi, stanowiące połączenie świata biblijnego z realiami współczesnymi o głębokich treściach religijnych i symbolicznych (M. Broederlam, R.Campin, H. Van Eyck, J.Van Eyck, H.van der Goes,H.Memling). W XV w. swą kulminację przeżyło malarstwo niemieckie z realizmem K. Witza i H. Pleydenwurfa, liryzmem S. Lochnera, ekspresjonizmem M. Grnewalda.
Rzemiosło gotyku
W dziedzinie rzemiosła artystycznego nastąpiło znaczne zwiększenie produkcji, co było wynikiem popularyzacji wzorników. Stąd pojawiło się zjawisko pewnej seryjności wytwarzania a czasem spadek jakości np. we francuskich relefiach z kości słoniowej. Produkcja podstawowa była związana z Liturgią i wyposażeniem ołtarza. Stąd duża rola złotnictwa i emalierstwa, którego centrum stanowił Paryż, liczący w 1292 116 złotników, dużą rolę nadal odgrywały warsztaty w Limoges.
Wśród sprzętów liturgicznych nowość stanowiły monstrancje(wprowadzenie święta Bożego Ciała w 1246), szerzący się kult relikwii zwłaszcza Krzyża św. spopularyzowały się relikwiarze. Jednocześnie kwitło tkactwo i hafciarstwo w takich centrach jak: Florencja, Paryż, Londyn, w XV w. Arras i Tournai, w końcu w. XV Bruksela.
W brązownictwie szczególną sławą cieszyły się chrzcielnice, płyty nagrobne i inne przedmioty wykonywane w XV w. w norymberskiej pracowni Vischerów.

Styl romański
Rozwijał się w XI-XII w. w Europie (dzięki wyprawom krzyżowym zaznaczył też swą obecność na Bliskim Wschodzie) jako pierwszy powszechny kierunek sztuki średniowiecznej. Miał charakter głównie sakralny, a jego dokonania wiązały się przede wszystkim z działalnością zakonów, zwłaszcza benedyktynów i cystersów.
Sztuka romańska nawiązywała do sztuki poźnoantycznej (antyk), zapożyczając od niej poszczególne elementy (np. architektoniczne), lecz jej nie naśladowała. Była odbiciem ścisłej hierarchizacji stosunków społecznych i surowości w ujmowaniu spraw religii. Do jej upowszechnienia przyczynił się Kościół, jednoczący kulturowo narody ówczesnej Europy, i wzrost znaczenia władzy papieskiej.
Architektura
Architektura romańska operowała zrytmizowaną, wymierną przestrzenią dzięki zastosowaniu przęseł w budowlach stanowiących zespół geometrycznych brył wznoszonych z kamiennych ciosów. Najważniejszymi typami budowli były kościoły zakonne i pielgrzymkowe o geometrycznych, surowych formach, wieloczłonowe i zwarte.
W rzutach stosowano formy centralne (okrągłe i wieloboczne) oraz plan krzyża łacińskiego w typie poantycznej bazyliki z kryptą pod chórem, z jednym lub trzema portalami flankowanymi dwiema wieżami w części zachodniej, niekiedy też z parą wież na ramionach transeptu i wieżą na skrzyżowaniu naw.

W części wschodniej wznoszono 3, 5 lub 7 apsyd (typ benedyktyński) albo wieniec kaplic promienistych (kościoły pielgrzymkowe). Pod koniec XI w. rozwinięto różne systemy sklepienne tworzące grupy regionalne – sklepienia kolebkowe dominowały we Francji i w Hiszpanii, krzyżowo-żebrowe w Niemczech, kopułowe w południowo-zachodniej Francji, żebrowe we Włoszech. Oprócz sklepień i przęseł stosowanych w systemie wiązanym, do głównych elementów romańskiego wnętrza należały filary, arkady, empory, biforia i triforia.
Rzeźba
Rzeźba romańska była przede wszystkim rzeźbą architektoniczną, wypełniała portale i tmpanony, pokrywała głowice kolumn, trzony filarów oraz węgary. Prezentowała w prostej, ornamentalnej lub znakowej formie logiczne przesłanie dostępne dla ogółu wiernych. Przemawiała do nich wyrazistą, ostro zarysowaną i ekspresyjną formą, która odznaczała się hieratycznością przedstawień i charakterystycznymi, wydłużonymi proporcjami. Tematów dostarczał Stary i Nowy Testament oraz żywoty świętych. W ornamencie dominowała plecionka, częste były również motywy zwierzęce i roślinne symbolizujące m.in. walkę dobra ze złem
Malarstwo
Romańskie malarstwo ścienne było również związane z architekturą - tworzyło wielkie kompozycje wypełniające apsydy bazylik i pokrywające ich sklepienia, płaskie i linearne, o ograniczonej skali barw (ochra żółta i czerwona, zieleń i błękit). W skryptoriach klasztornych Anglii, Francji, Niemiec i Austrii uprawiano malarstwo miniaturowe.
Malarstwo tablicowe rozkwitło w XIII w. we Włoszech (retabula). Kwitło też witrażownictwo, ewoluując od wyobrażeń świętych wypełniających całe okna do małych scen w kwaterach. Snycerstwo dostarczało krucyfiksów i posągów Marii z Dzieciątkiem, złotnictwo zaś krzyży, relikwiarzy i naczyń liturgicznych (na tym polu wyróżniała się Nadrenia).
Sztuka romańska rozwinęła się najpełniej we Francji, w obrębie jej szkół regionalnych działających na terenie Burgundii (Cluny, Autun, Vzelay), Owernii, Langwedocji, Prowansji, Poitoui Perigord, le de France,Normandii. We Włoszech głównymi ośrodkami sztuki romańskiej były: Piza, Modena, Werona, Parma. W Hiszpanii: Santiago de Compostela, Zamora, Salamanca, León. W Niemczech: Trewir, Spira, Moguncja, Wormacja, Kolonia.
W Polsce sztukę romańską reprezentują np.: pierwsze katedry w Gniźnie (1000), Płocku (1126-1141), Poznaniu (1050-1079), Krakowie (poświęcenie 1142), Wrocawiu (1149-1169), kolegiaty w Opatowie (ok. połowy XII w.), Tumie (ok. 1140-1161), Kruszwicy (1120-1140), klasztor w Tyńcu (2. połowy XI w.), kościół grodowy w Inowłodzu (1086).
Ważnym zabytkami polskiej sztuki romańskiej są również Drzwi Gnieźnieńskie(ok. 1170), pokryte płaskorzeźbami kolumny kościoła Św. Trójcy w Strzelnie (po 1175), portal i (częściowo) polichromia w kościele NMP w Czerwińsku nad Wisłą(XII w.).

Literatura średniowieczna
W średniowieczu mają początek literatury narodowe większości krajów europejskich, w znacznej mierze wywodzące się z ustnej twórczości ludowej, dawnych wierzeń i folkloru. Był to okres rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa, formowania się Kościoła, wielkich wędrówek ludów i tworzenia się nowych państwowości. W życiu publicznym, kościelnym, naukowym i kulturalnym panował język łaciński, ale stopniowo wytwarzały się narodowe języki literackie.

Pierwsze dzieła literackie nawiązywały do tradycji antycznej, np. do twórczości i poglądów Platona, Cycerona, Horacego, Arystotelesa, starożytnej retoryki i poetyki.
Podstawowe kanony filozofii i kultury chrześcijańskiej, mające silny wpływ na twórczość literacką, stworzyli tzw. Ojcowie Kościoła w postaci gradualistycznego obrazu świata. W ich koncepcji rzeczywistość była zamkniętą i stałą hierarchią bytów oraz zjawisk, na której szczycie znajdował się Bóg, a następnie stworzeni przez niego ludzie i rzeczy. Pisarz (głównie poeta) miał pełnić rolę odkrywcy praw boskich oraz kształtować chrześcijańskie wzorce etyczne i osobowe.
Literatura średniowieczna charakteryzowala się istnieniem dwóch głównych ośrodków kulturotwórczych.Były to:
 kościół
 dwory szlacheckie
Kościół jako początkowe żródło inspiracji oraz miejsce rozwiązan estetycznych i postaw ideowych, znajduje konkurenta w postaci dworów szlacheckich.powodem walki z kościołem była chęć zasłynięcia w świecie literatury, oraz przekazanie swoich postaw,myśli,dokonań.

Literatura religijna opierała się głównie o Biblie i historie z życia świętych.Główne utwory to:

 apokryf(z gr. „apokryphos”-ukryty, opowieści o życiu Świętej Rodziny wykraczające poza przekaz ewangeliczny)
 hagiografia czyli żywoty świętych ( składały się zazwyczaj z trzech części: życiorysu (vita), męczeństw (passio) oraz czynionych przez osobę uważaną za świętą cudów (miracula). Żywoty świętych w warstwie realistycznej są cennym źródłem historycznym, szczególnie w dziedzinie obyczajowości. Posługiwały się zwykle obiegowymi wątkami i sytuacjami, dostosowując je do lokalnych tradycji i wyobrażeń ludowych (legendy))
 hymn(podniosły, uroczysty utwor ku czci Boga, bóstwa, ojczyzny, idei, wartości)
 psalm(rodzaj hymnu pochwalnego, dziękczynnego lub błagalnego wzorowanego na pieśniach z Księgi Psalmów)
 moralitet (moralizatorski utwór sceniczny, którego postaci alegorycznie przedstawiały walkę dobra ze złem)
 mirakl (dramat oparty na cudownych wydarzeniach z życia świętych i męczenników)
 misterium(gatunek średniowiecznego dramatu religijnego, obejmujący widowiska scenowe o tematyce zaczerpniętej ze Starego i Nowego Testamentu, z opowieści apokryficznych, wyrosły w XII-XIII w. z kościelnych obrzędów liturgicznych)
Literaturę świecką reprezentuje niemal wyłącznie literatura rycerska.Domeną literatury rycerskiej są dzieje sławnych królów, rycerzy oraz ich dam serca.Epika rycerska rozwija się w czterech nurtach:wysławiająca ich nienaganną postawę,opiewająca niezwykłe czyny,opowiadając o miłości ponad wszystko, wreszcie prezentując rycerzy szukających swiętości.Obok epiki powstaje liryka rycerska, poświęcona uczuciu miłości.
Duże znaczenie miała twórczość bardów i skaldów, epikę heroiczną reprezentowały sagi, chansons de geste (np. francuska Pieśń o Rolandzie z końca XI w.), Opowieści kanterberyjskie G.Chaucera (XIV w.).
Minstrele i żonglerzy rozpowszechniali kunsztowną poezję prowansalską, utwory liryczne tworzyli i wykonywali:minnesingerzy, meistersingerzy, waganci, goliardowie, truwerzy, związani również ze środowiskami mieszczańskimi.
Ważną rolę odgrywał romans rycerski, nawiązujący do motywów antycznych, przeradzający się niekiedy w rozległe cykle legend, pełnych fantastycznych przygód np. Opowieści Okrągłego Stołu (o królu Arturze i jego rycerzach), Lancelot i Perceval Chrtiena de Troyes, Tristan i Izolda Gottfrieda ze Strasburga, Parzival Wolframa von Eschenbach.
Rozwijała się także twórczość ludowa, ludyczna, "karnawałowa" (określenie M. Bachtina), atakująca hierarchiczny ład - humorystyczna i groteskowa, a nawet bluźniercza. Nawiązywali do niej pisarze renesansowi, np.M.Rej.

Znane dzieła literatury zagranicznej:
"Pieśń o Rolandzie"- najstarszy epos francuski z XI wieku.
"Dzieje Tristana i Izoldy"- legenda celtycka z XIII wieku.
Dante Alighieri- "Boska Komedia", poemat epicki w 100 pieśniach, arcydzieło literatury włoskiej przedstawiające wędrówkę poetycką po piekle, czyśćcu i raju, 1307 rok.
Francois Villon- "Wielki Testament", poemat francuski

Polska literatura średniowieczna
Średniowieczna literatura polska w języku łacińskim i rodzimym, rozwijają się później(bo do XI w.) od wielu innych literatur narodowych w Europie, dzieliła z nimi swoiste podobieństwo charakteru, wynikającej z powszechnego wówczas obowiązującego modelu kultury, i losów. Łatwiejsze będzie więc wymienienie to, co w naszym piśmiennictwie nie wystąpiło bądź się nie dochowało, niż sumować wszelkie zbieżności.
Rozmaitość zachowanych tekstów wskazuje na istnienie twórczości religijnej i świeckiej, na obecność utworów różnogatunkowych, w tym prozaicznych i wierszowanych, wreszcie dzieł obcojęzycznych przyswajających naszej kulturze poprzez polskie tłumaczenia, np. Psałterze, piętnastowieczna Biblia królowej Zofii, adaptacje religijnych romansów. Szybko, zwłaszcza w XV w., rozwijająca się twórczość o tematyce świeckiej ujawnia przy tym swoisty rozmach. Zważywszy iż wyrastała ona samodzielnie, na gruncie rodzimym, można z uznaniem podkreślić szerokość jej tematyki, uczulenie na realia i aktualne wydarzenia krajowe, wreszcie zdolność sprawnego, a nawet artystycznego wyrażania nowych treści.
Pewne zachowane z tego czasu teksty widomie odzwierciedlają określone inspirujące je procesy i konflikty ideowo-społeczne. Warto wskazać zatem, spośród dzieł nie cytowanych w antologii, np.: Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego będący doraźną, niemal publicystyczną reakcją na zamordowanie w 1461 r. Kasztelana Tęczyńskiego przez mieszczan krakowskich, którzy ujęli się za znieważonym przez magnata rzemieślnikiem. Wiersz ten ma znamiona pamfletu politycznego skierowanego przeciw mieszczanom i jest przykładem stałego już przenikania do literatury antagonizmów klasowych. Z kolei konflikty instytucjonalno-religijne ilustruje np. Pieśń o Wiklefie Andrzeja Gałki z Dobczyna, który propagując poglądy czternastowiecznego reformatora angielskiego naraził się hierarchii kościelnej. Zwierzchność katolicka, zagrożona ruchami prereformacyjnymi, zwłaszcza husytyzmem, spotykała się niejednokrotnie z ostrymi atakami, m.in. w tzw. Kazaniach husyty polskiego napisanych po łacinie, ale wygłaszanych-co znamienne- w języku polskim. Autor wspomnianego zbioru piętnował ostro chciwość i niemoralność kleru, nie oszczędzając przy tym także stanu szlacheckiego. Z inspiracji husytyzmu wyrosły też zapewne niektóre idee Jana Ostroroga, wybitnego autora łacińskiego traktatu o projekcie reformy państwa w duchu polityki świeckiej, propagującej m.in. uniezależnienie się Polski od Rzymu.
Całościowe spojrzenie na dorobek naszej średniowiecznej literatury nie skłania do pesymistycznego osądu. W ciągu niedługiego czasu, zwłaszcza w XV stuleciu, pojawiło się wiele różnej miary utworów, w tym wiele wybitnych. Odegrały one doniosłą rolę w procesie kształtowania się naszego języka, kultury, cywilizacji i świadomości narodowej, przygotowały grunt dla świetnego rozwoju sztuki słowa w następnej epoce.
Można podkreślić jeszcze zdobycze sztuki, tempo przyjmowania nowych wynalazków, gwałtowny wzrost w XV w. sieci szkół parafialnych, wreszcie rozwój polskiej myśli naukowej, świetnie reprezentowanej przez stosunkowo wcześnie, bo w 1364 r. Powstały w Krakowie uniwersytet. Nauczano tam sztuk wyzwolonych np. gramatyki, dialektyki, retoryki, arytmetyki, geometrii, astronomii, muzyki) oraz prawa, teologii i medycyny. Wychowankiem Akademii Krakowskiej by genialny Mikołaj Kopernik.

GATUNKI LITERACKIE
LIRYKA
POEZJA LITURGICZNA - krąg utworów o tematyce religijno-filozoficznej, ich autorzy często nawiązywali do wątków i motywów biblijnych. Celem poetów było przybliżenie odbiorcy sfery sacrum, objaśnienie prawd wiary.

POEZJA ŚWIECKA - krąg utworów dotyczących spraw doczesnych, życia świeckiego, zawierających informacje o obyczajowości, wiedzy, mentalności ówczesnych ludzi.

·pieśń
Utwór poetycki należący od starożytności do klasyki poezji. Powiązana z muzyką i tańcem, najstarsza forma poetycka. Pierwszym zapisanym polskim przekazem była pieśń żałobna w Kronice Galla Anonima na cześć Bolesława Chrobrego (XIIw.). Pieśń rozwijała się odzwierciedlając szczególnie wydarzenia historyczne. Dzielimy je na pieśni: religijne, biesiadne, miłosne, historyczne.

·hymn
Uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee i otoczone powszechnym szacunkiem wartości i instytucje. Utwory tego typu występowały w różnych kręgach kulturowych (np. indyjskie wedy czy żydowskie psalmy) i wiązały się z publicznymi uroczystościami kultowymi. Źródłem europejskiej tradycji gatunku były antyczne hymny greckie. W średniowieczu hymn należał do podstawowych gatunków kościelnej poezji chrześcijańskiej. Najwybitniejszymi autorami utworów hymnicznych byli: Hilary z Poitiers, św. Ambroży, św. Bernard z Clairvaux, Abelard, św. Tomasz z Akwinu.


·sekwencja
Występujący od ok. IX w. rodzaj średniowieczny łacińskiej poezji liturgicznej wyposażonej w melodię, w późniejszej fazie (XII–XIII w.) zbliżony do hymnu. Sekwencje występują obecnie w liturgii głównych świąt katolickich. Istotę sekwencji stanowi zestawienie zwrotek parami, często z pojedynczą zwrotką jako wstępem i zakończeniem.

·psalmy
Hebrajskie pieśni religijne o charakterze modlitewno-hymnicznym. Zbiór psalmów (150) wchodzi w skład Starego Testamentu. Autorstwo większości psalmów przypisuje się królowi Dawidowi.

·satyra

EPIKA

·historiografia
Dział piśmiennictwa obejmujący gatunki o treści historycznej. Słowo historiografia - to inaczej opis historii państwa w danym okresie.

kronika
Opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych, trzymająca się chronologicznego porządku wydarzeń, łącząca elementy wiedzy historycznej z literacką fikcją i tendencjami moralizatorskimi, politycznymi czy panegirycznymi.
Polscy kronikarze:
Gall Anonim, Anonim zwany Gallem (przełom XI i XII w.), autor najstarszej kroniki polskiej w języku łacińskim. Przypuszczalnie francuski benedyktyn. Przebywający an dworze Krzywoustego. Ukazuje w swojej kronice wzór władcy.
Wincenty zwany Kadłubkiem, mistrz Wincenty, błogosławiony (po 1150 lub ok. 1160-1223), kronikarz. Na polecenie Kazimierza II Sprawiedliwego spisał kronikę, składającą się z 4 ksiąg, której data powstania nie jest ustalona. 3 księgi dotyczące najdawniejszych dziejów Polski mają formę dialogu, ostatnia opisuje panowanie Mieszka III Starego i Kazimierza II Sprawiedliwego do 1202. Relacja historyczna przeplatana jest sentencjami, bajkami i przypowieściami.
Długosz Jan (1415-1480), kanonik krakowski, historyk. Piastował funkcję kanclerza biskupa krakowskiego Z. Oleśnickiego. Naraził się Kazimierzowi Jagielończykowi i musiał uciekac z Krakowa. Powrócił otrzymując stanowisko nauczyciela królewskich synów. Autor licznych publikacji historycznych, w tym najsłynniejszego dzieła Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego obejmującego historię Polski od najdawniejszych czasów do 1480.

annał (annales)
Najbardziej pierwotna forma historiografii: spis wydarzeń zestawionych w porządku chronologicznym. Gatunek piśmiennictwa historycznego, uprawiany już w starożytnej Grecji. W średniowieczu annalesy występowały jako zwięzłe zapiski dotyczące bieżących wydarzeń, opracowywane często na marginesach tablic świąt ruchomych, prowadzone były zwłaszcza w klasztorach, czasami w formie uwzględniającej wymogi literackiej narracji, co zbliżało je do kronik.

·kazanie
Przemówienie religijne wygłaszane przez kapłana w trakcie stałych bądź okolicznościowych uroczystości liturgicznych, komentujące ewangelie, wykładające podstawy wiary bądź przekazujące nauki moralne. Kazania bywają wybitnymi utworami literackimi, niekiedy publikowane są ich zbiory (np. Kazania Piotra Skargi), mają charakter pouczający i perswazyjny

·hagiografia
Dziedzina piśmiennictwa chrześcijańskiego, obejmująca żywoty świętych, legendy o ich życiu i czynach. Np. "Legenda o św. Aleksym" - polski tekst powstał ok. r. 1454. Ta wersja opiera się prawdopodobnie na starym tekście włoskim lub francuskim. Najwcześniejsza wersja Aleksego powstała w V - VI wieku w Syrii, skąd przywędrowała do Europy Zachodniej.

Wzorzec kompozycyjny:
1)Prolog - motywy skłaniające autora do napisania dzieła;
2)Opowieść właściwa:
- narodziny (cudownie zapowiedziane);
- dzieciństwo i młodość (objawy przyszłej świętości);
- małżeństwo, ślub czystości i ucieczka z domu;
- dzieje jako żebraka i ascety, cuda, boskie interwencje;
- opis męczeńskiej lub świątobliwej śmierci;
3)Ewentualnie - opisy cudów wokół relikwii.

·apokryf
tekst związany tematycznie z Biblią, który nie jest tłumaczeniem ksiąg Starego Testamentu. Apokryfy są rodzajem "uzupełnienia" Biblii. Temat jest ujęty beletrystycznie, występuje dużo barwnych szczegółów (czasem sprzecznych z Biblią). Największy rozkwit i popularność apokryfów - początki chrześcijaństwa, II i III w. n.e. W Polsce najobszerniejszy tekst, oparty na opowieściach apokryficznych to "Rozmyślania przemyskie" z XV w. Ten utwór pisarza anonima jest uznawany za pierwszy przykład polskiej prozy literackiej (sprawna i interesująca narracja, bogactwo zdarzeń, realia społeczno-obyczajowe i trafna charakterystyka występujących postaci).

·romans rycerski
Epika romansowa wyrosła na gruncie średniowiecznej kultury dworskiej. W romansach nawiązywano do opowieści znanych w literaturze antycznej (dzieje Cezara i Kleopatry, historia pięknej Heleny), jak i do rodzimych legend. Romanse rycerskie podejmowały motywy fantastyczne, akcja wypełniona była barwnymi przygodami i niezwykłymi wydarzeniami. W utworach tego typu idealizowano obraz życia dworskiego, uwznioślano rycerzy i wybranki ich serc. Podobna konwencja rządziła liryką miłosną w XII w. w Prowansji. Np. : "O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu", "Dzieje Tristana i Izoldy".

·epos rycerski
należą do nich m.in. staroangielski „Beowulf” oraz cykl epicki o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, staroislandzka: „Edda starsza”, francuskie chansons de geste, niemieckie „Nibelungi i Gudrun”, hiszpańska poezja heroiczno-ludowa, z której wyrósł „Poemat o Cydzie”, ruskie „Słowo o wyprawie Igora”, włoski epos narodowy – „Boska Komedia” Dantego.

·chansons de geste (fr.)
Francuski poemat epicki z XI - XIII w., opowiadający o czynach i przygodach historycznych i legendarnych bohaterów, układające się w cykle skupione wokół dziejów opiewanych postaci, wybitnych rodów lub znanych sytuacji i zdarzeń. Wśród ok. 100 zachowanych utworów (niektóre w paru wersjach) rozróżnia się kilka zasadniczych grup tematycznych:
- cykl królewski o czynach wojennych Karola Wielkiego (Pieśń o Rolandzie, Le Pèlerinage de Charlemagne);
- cykl o Wilhelmie Orańskim przedstawiający wojny z Saracenami w płd. Francji (Chanson de Guillaume, Prise d'Orange);
- cykl feudalny opowiadający o buntach baronów przeciw cesarzowi, o walkach między rodami, zajazdach, aktach zemsty etc. (Doon de Mayence, Lorreinen);
- cykl utworów o zdobywaniu świętych relikwii (Aspremont);
- cykl o wyprawach krzyżowych (Chanson de Jeruzalem, Chanson d'Antioche).
Arcydziełem gatunku jest Pieśń o Rolandzie, jedna z jego najstarszych realizacji (koniec XI w.). Chanson de gestes recytowane były przez wędrownych żonglerów i truwerów przy akompaniamencie liry na zamkach rycerskich, na odpustach i jarmarkach, w miejscach kultu i na trasach pielgrzymek. Pisane były najczęściej 10-zgłoskowcem, 12-zgłoskowcem i 8-zgłoskowcem; składały się ze strof o różnej wielkości, przeciętnie 14-wersowych, opartych początkowo na jednym asonansie, w późniejszych utworach na jednym rymie; w utworach późnych podstawową miarą wierszową stał się aleksandryn, a dominującą jednostką stroficzną oktawa. W XIV w. gatunek ten uległ daleko posuniętej konwencjonalizacji zarówno w zakresie tematów, jak i stylu; górować w nim poczęły żywioł fantastyczny i baśniowy, awanturniczość i cudowność; u schyłku średniowiecza dawne chansons de geste stały się przedmiotem kompilacyjnych opracowań prozaicznych w obrębie romansu rycerskiego.

·saga
Gatunek epiki heroicznej, pokrewny z eposem rycerskim. Utwór opowiadający o dziejach władców (np. germańska "Pieśń o Nibelungach") popularny przede wszystkim w Danii i Norwegii. Dzisiaj mianem "sagi" określa się utwór epicki (głównie powieść), osnuty wokół dziejów rodziny. Pierwotnie nazywano tak staroislandzkie opowieści prozaiczne, sławiące jakiegoś bohatera (mogła to być postać historyczna lub legendarna) albo dzieje wybitnego, zasłużonego rodu. Do XII wieku sagi trwały w bogatej tradycji ustnej, spisywano je od wieku XIII. W tym samym czasie zaczęły stopniowo zanikać sagi romańskie i celtyckie, pełne fantastyki i tajemniczości.

DRAMAT

·liturgiczny

-misterium
Widowisko sceniczne, którego treść dotyczyła głównie motywów z Nowego i Starego Testamentu. Prezentowało ono fragment dziejów biblijnych, za pomocą którego miało prezentować dramat chrześcijańskich dziejów ludzkości, upadek człowieka, jego odkupienie lub sąd ostateczny. Charakterystyczna dla misterium była obecność tzw. intermediów, czyli scen komicznych, przede wszystkim o charakterze groteskowo-satyrycznym, wplatanych w roli przerywników między sceny przedstawiające zasadniczy tok zdarzeń. Do naszych czasów nie przetrwał żaden tekst dramatu misteryjnego. Najwcześniejsze znane nam misteria pochodzą z XVI wieku.

-moralitet
utwór sceniczny o charakterze moralizatorskim. Służył pomocą w odnalezieniu właściwej drogi do zbawienia. Pierwotnym bohaterem moralitetów był "człowiek w ogóle" (ktoś - niekonkretny). W moralitetach występowały postacie alegoryczne, personifikowane pojęcia, np.: Lenistwo, Pycha, Dobroć, Kłamstwo, Sprawiedliwość, Przezorność, walczące o duszę człowieka. Stałym elementem utworów był motyw walki dobra ze złem. Teksty moralitetów nie dochowały się do naszych czasów - znamy tylko wzmianki o nich.

Polska literatura średniowieczna realizowała charakterystyczne dla epoki wzorce moralizatorskie.



Główne dzieła literatury polskiej:
 "Bogurodzica"- znana religijna pieśń polska, będąca najstarszym zabytkiem poezji i muzyki polskiej. W XV w. nazwana przez J. Długosza pieśnią narodową (carmen patrium). Przez szereg lat pełniła rolę hymnu polskiego.
Śpiewało ją rycerstwo polskie idąc do boju, m.in. pod Grunwaldem i Nakłem. Cała pieśń liczy 20 zwrotek, które powstawały prawdopodobnie od XIII do XIV w. Najstarszy odpis Bogurodzicy, pochodzący z ok. 1408, znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej. Pierwszy raz ogłoszona drukiem w statucie kanclerza J. Łaskiegow 1506.

 "Lament świętokrzyski"- nazywany inaczej "Posłuchajcie bracia miła..." to liryka skargi. Utwór zawiera motyw Matki Boleściwej stojącej pod krzyżem katowanego Syna. Monolog Marii uwydatnia ludzki wymiar cierpienia. Zawarty jest także obraz męki; pasji Syna. W pieśni istnieją opozycje czasowe (przeszłość i doświadczana dramatyczna teraźniejszość) oraz przestrzenne (sfera ziemska i duchowa). Współczucie Stabat Mater dla matek ziemskich czyni ją Matką Miłosierdzia; pośredniczką między ludźmi, a Bogiem. Utwór stał się inspiracją dla współczesnych twórców (np. Józef Wittlin w wierszu okupacyjnym przedstawia kobietę stojącą przed powieszonym przez Niem-ców synem - stanowi ona alegorię Matki Polski).
 "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią"- Tekst dialogu zapisany został ok. 1463 roku w rękopisie Biblioteki Seminaryjnej w Płocku, zaginionym podczas ostatniej wojny. Jest to najdłuższy ze znanych średniowiecznych wierszy polskich, wzorowany na łacińskim utworze prozaicznym z XIV wieku. Polski autor korzystał jednak z tego źródła dość swobodnie, w wyniku czego powstało dzieło oryginalne i znacznie przewyższające pierwowzór pod względem wartości artystycznej. Dialog obrazuje podstawowe idee chrześcijańskiej eschatologii: powszechność śmierci, równość wobec niej wszystkich ludzi - od papieża po żebraka, ulotność i marność dóbr doczesnych. Jest przy tym społeczną satyrą na różne stany, zwłaszcza na duchowieństwo. Komizm postaci, ich zachowań i wypowiedzi należy do głównych zalet literackich utworu. Prawie 80 procent spośród niemal 500 wersów Dialogu to ośmiozgłoskowce. W rękopisie płockim brakuje zakończenia, które znamy dzięki późniejszym przekładom ruskim. Zwraca uwagę silny związek Rozmowy ze średniowieczną ikonografią śmierci, zwłaszcza z tzw. tańcami śmierci, wyrażającymi podobne treści ideowe.
 "Kazania świętokrzyskie"- zbiór sześciu kazań zachowanych w rękopisie pochodzącym z poł. XIV w.. Zapis ten jest kopią oryginału z końca XIII lub początków XIV w., na co wskazują cechy językowe tekstu nie spotykane w innych przekazach czternastowiecznej polszczyzny. Kazania odnaleziono dopiero w końcu XIX w. w postaci pasków wzmacniających oprawę księgi łacińskiej będącej niegdyś własnością biblioteki klasztoru św. Krzyża na Łyse Górze.
 "Legenda o świętym Aleksym"- Najstarsza polska wersja legendy o świętym Aleksym zachowała się w kopii sporządzonej około połowy XV wieku (zabytek przechowywany jest obecnie w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie). Brakuje w niej zakończenia opisującego lamentacje rodziny i pogrzeb świętego ascety. Anonimowy autor, zapewne duchowny pochodzący z Mazowsza, zredagował polski żywot Aleksego w formie wierszowanej (niemal połowa wersów to ośmiozgłoskowce), w oparciu o jeden z nieznanych bliżej przekazów, których setki krążyło wówczas po Europie. Średniowieczną popularność legendy tłumaczy zarówno żywy od X stulecia rozkwit kultu św. Aleksego, jak również ideowa i literacka "egzotyka" opowieści o heroicznym ascecie. Egzotyka owa miała zresztą realne podstawy: legenda, której pierwotna redakcja powstała w Syrii zapewne już w V stuleciu, była prawdopodobnie chrześcijańską adaptacją dalekowschodniej (buddyjskiej) opowieści o bogatym księciu - ascecie, w wersji syryjskiej zwanym Mężem Bożym, w późniejszych zaś przeróbkach greckich i łacińskich - Aleksym (gr. alexis - opieka, wspomożenie). Jej bohater jest więc w istocie postacią anonimową, więcej - na poły legendarną. Jego żywot urzeczywistnia ideał świętości tzw. wyznawcy - człowieka stanu świeckiego, który całym swoim życiem dąży do świętości zachowując bezwzględną wierność nakazom Chrystusa.
 "Żywot świętego Wojciecha"- XI wiek.
 "Żywot świętego Stanisława"- XIII wiek.
 "Bulla gnieźnieńska"- 1136 rok.
 "Satyra na leniwych chłopów"- XV wiek.
 Gall Anonim-. "Kronika polska", XI/XII w.
 Wincenty Kadłubek- łac. "Kronika".
 Jan Długosz- łac. "Historia Polski".