Renesans - charakterystyka epoki
Renesans
Renesans jest epoką otwierającą czasy nowożytne. Przepaść między „starą” a „nową” kulturą europejską jest wielka, ponieważ na przełomie XV/XVI wieku we Włoszech, a w XVI wieku w innych częściach kontynentu, zmieniło się całkowicie myślenie człowieka, jego podejście do sztuki i tradycji filozoficznej i literackiej. Oczywiście przemiany te nie nastąpiły z dnia na dzień. Przełom idei jest procesem, na który składają się wydarzenia historyczne, sytuacja polityczna, zjawiska społeczne.
Odrodzenie to przede wszystkim epoka wielkich indywidualności. Każdy, kto czuł w sobie przypływ talentu, rozwijał go wszechstronnie. Człowiek nie był zorientowany na jedną dyscyplinę, bardzo często pełnił wiele funkcji: zawodowych, społecznych, politycznych, artystycznych. Najlepszym przykładem mogą być Leonardo da Vinci i Michał Anioł, którzy interesowali się nauką, techniką, rozmaitymi dziedzinami sztuki i filozofią. Renesans zrodził wielu geniuszy, których osiągnięcia do dziś wzbudzają szacunek i podziw, gdyż znajdują praktyczne zastosowania.
Odrodzenie się człowieka w Renesansie polegało na odrzuceniu ideałów średniowiecznej ascezy, zanegowaniu scholastyki i średniowiecznego systemu gradualnego (hierarchii bytów od najniższych po uduchowione). Nowa epoka podkreślała niezwykłą godność każdego człowieka, wartości życia ziemskiego. Z tak rozumianą wartością życia doczesnego wiązała się ciekawość świata i chęć jego odkrywania. Było to olbrzymie pole, które dopiero należało odkryć i zbadać. Stąd też XV i XVI wiek to czas wielkich odkryć geograficznych i podróży naukowych. Renesans to również okres odrodzenia nauki i sztuki. Pojawił się druk, który zrewolucjonizował całą epokę, myślenie o świecie oraz przekaz informacji. Książki, które dotąd były prawie niedostępne i nieosiągalne ze względu na ich cenę, stały się dobrem powszechnym. Wydarzenie to wpłynęło na szybkość przekazu idei i myśli. Nie można również zapominać, iż Renesans jest czasem, w którym obficie korzystano z dorobku antycznego, w którym się do niego odwoływano i stawiano go za wzór. Średniowiecze nie otaczało starożytnych zabytków szczególną czcią, a myśl antyczna była jedynie zbiorem mądrych zdań. Renesans nadał Antykowi nowy sens. Antyk stał się więc kryterium oceny dorobku renesansowego, kanonem piękna w sztuce i filozofii. Bardzo popularne stało się hasło powrotu do źródeł – czyli ad fontes. Zdaniem badaczy epoki na narodziny Renesansu wpływ miały również m.in. kryzys papiestwa, rozluźnienie więzi łączących papiestwo z cesarstwem, rozwój miast, handlu i rzemiosła. Ponadto Odrodzenie miało miejsce tylko w łacińskiej części Europy. W Bizancjum i krajach prawosławnych przełom renesansowy nie nastąpił.
Reformację i humanizm uważa się za dwa najważniejsze prądy renesansowe. Na przykład w Niemczech większą rolę odegrała reformacja, natomiast we Włoszech czy Hiszpanii – humanizm. Jednak nie da się wyznaczyć ostrych granic między tymi zjawiskami, które przenikały się, zwalczały, napędzały wzajemnie.
Renesans pozostał epoką, w której dominowała jeszcze łacina. Był to uniwersalny język, którym posługiwała się wykształcona Europa. Renesansowa łacina była jednak bardziej przejrzysta od średniowiecznej, odzyskała swój starożytny blask i piękno. Wielu pisarzy było już wówczas twórcami dwujęzycznymi – rozwijały się tym samym literatury i języki narodowe.
Narodziny epoki
Renesans narodził się we Włoszech w XIV wieku. To stamtąd na resztę Europy zaczęły promieniować nowe ideały i prądy. Włochy właśnie były ojczyzną genialnych artystów, naukowców, wynalazców, filologów i pisarzy.
Główny prąd umysłowy nowej epoki to humanizm. Ośrodkiem, w którym działali najwybitniejsi humaniści była m.in. Florencja. Również w innych miastach Europy, na uniwersytetach, popularne stawały się studia nad kulturą, sztuką, językami Antyku. Nauki, które zajmowały się językiem i literaturą, nazywano humanistycznymi. By badać dorobek antyku, należało znać trzy starożytne języki – łacinę, grekę i hebrajski. Dawało to możliwość czytania w oryginale dzieł starożytnych mistrzów i filozofów, a w dalszych następstwach pozwalało stworzyć nowe interpretacje dzieł Antyku.
Poza tym zrywano więzy średniowiecznych nauk scholastycznych, opartych na teologii. Z dawnej alchemii powstała w Odrodzeniu chemia, z astrologicznych horoskopów – astronomia, z przekazywanych często drogą ustną baśni i legend o nieznanych krainach narodziły się nauki geograficzne i kartografia. Renesans dał też początek naukom medycznym i przyrodoznawstwu.
Początki epoki wiązały się ogólnie rzecz biorąc z dotarciem do źródeł – zarówno literackich, jak i kulturowych oraz naukowych. Odrzucenie tradycyjnych interpretacji świata, kształtowanych w Średniowieczu, zaważyło na wyzwoleniu samodzielnego myślenia o świecie u człowieka Renesansu i stworzyło możliwości rozwoju indywidualności twórczych tego okresu historii. Feudalna drabina bytów i społeczny system klasowy zostały zachwiane do tego stopnia, że nawet usilne próby zachowania starego porządku nie przyniosły skutku – inkwizycja, kontrreformacja.
Narodziny Renesansu poza Italią nastąpiły później, w XV-XVI w. Są badacze, którzy wydzielają dwa Renesansy: włoski i północnoeuropejski, z uwagi na wiele różnic w przebiegu epoki na tych dwóch obszarach kulturowo-geograficznych i czasowych: Włochy XIV-XV wiek – kraje na północ od Alp XVI wiek.
Począwszy od XIV wieku we Włoszech, zauważamy zmianę oblicza świata, zarówno pod względem ideowym, gospodarczym, politycznym, jak i geograficznym. Od Renesansu liczymy czasy nowożytne, a więc bliskie współczesności.
Nazwa epoki
Nazwa Renesans pochodzi od francuskiego słowa renaissance, które oznacza powtórne narodziny. Terminem tym nazywany jest okres w historii idei, sztuki i literatury, trwający od XIV do XVI wieku. W polskim literaturoznawstwie epokę tę określa się również mianem Odrodzenia. Był to bowiem czas, w którym odrodził się po pierwsze człowiek, po drugie nauka i sztuka, po trzecie starożytność, po czwarte wreszcie – odrodziła się ciekawość świata. We Włoszech używa się także terminu Quattrocento, gdyż na lata 1400. (XV w.) przypadają szczytowe osiągnięcia Renesansu włoskiego.
Odrodzenie oznacza przede wszystkim ożycie nowożytnego piśmiennictwa, intensywny rozwój sztuki, a zwłaszcza rozkwit literatur narodowych, malarstwa, rzeźby i architektury. Powtórnie narodziły się ideały Starożytności, jednak w zupełnie nowym odczytaniu ludzi Renesansu. Przez wiele lat niesłusznie oceniano epokę Średniowiecza, jako wieki ciemne pod względem osiągnięć naukowych, filozofii czy sztuki. Odrodzenie ludzkości – Renesans – miało kontrastować z tamtym „zacofanym światem”. Jednak współcześnie zrewidowano opinie o czasach przedrenesansowych i oddano Średniowieczu sprawiedliwe miejsce w dziejach kultury. Nie zmienia to jednak faktu, że dopiero XVI wiek okazał się początkiem „współczesności”.
Podział chronologiczny epoki
Początki Renesansu przypadają na XIV wiek we Włoszech, zaś w krajach Europy Północnej na XV-XVI wiek. Koniec epoki datowany jest natomiast na przełom XVI i XVII wieku. Przyjmuje się, że w Polsce Renesans przypada na lata 1450 – 1630.
Podział epoki w Polsce
1. prerenesans – 2 połowa XV wieku aż do wstąpienia Zygmunta Starego na tron w 1506 r.
Jest to okres „jesieni polskiego Średniowiecza”, z rozkwitem nauki, piśmiennictwa łacińskiego. Przedstawiciele prerenesansu to: Jan z Ludziska (profesor Akademii Krakowskiej, astronom, retor, lekarz); Grzegorz z Sanoka (arcybiskup lwowski, poeta, epikurejczyk); Jan Ostroróg (prawnik, dyplomata, polityk); Konrad Celtis (humanista niemiecki, współtwórca Nadwiślańskiego Towarzystwa Literackiego).
2. wczesny Renesans – 1506-1543
1506 rok jest symboliczną datą rozpoczęcia wielkich inwestycji artystycznych, m.in. na Wawelu. Jest to czas debiutów takich poetów jak: Jan Dantyszek (biskup warmiński, dyplomata, autor łacińskich elegii); Andrzej Krzycki (biskup, dworski panegirysta, autor paszkiwli i erotyków). Jest to również okres rozwoju drukarstwa.
Data końcowa wczesnego Renesansu, rok 1543, jest momentem śmierci Mikołaja Kopernika i jednocześnie datą wydania jego największego dzieła – O obrotach sfer niebieskich. Jest to również rok śmierci Klemensa Janickiego oraz wydania rozprawy Mikołaja Reja pt. [i]Krótka rozprawa między trzema osobami.
Najwybitniejsze postaci tego okresu to: Mikołaj Kopernik, Stanisław Orzechowski (pisarz religijny i polityczny, ksiądz, retor); Andrzej Frycz Modrzewski, Biernat z Lublina, Klemens Janicki, Mikołaj Rej.
3. okres rozkwitu – 1543-1584 (śmierć Jana Kochanowskiego)
To lata szczytowej twórczości Mikołaja Reja, a także Jana Kochanowskiego i Łukasza Górnickiego.
4. okres ostatni – 1584-1629 (śmierć Szymona Szymonowica)
To czas, w którym tworzyli m.in. Szymon Szymonowic, Piotr Skarga, Mikołaj Sęp-Szarzyński.
Tło historyczne
Dla powstania filozofii, literatury, sztuki renesansowej bardzo duże znaczenie miały wydarzenia historyczne. Tak jak każdy przełom idei i duchowości, który zapoczątkowuje nową epokę, Odrodzenie poprzedzały procesy społeczne trwające dziesiątki lat. Do najważniejszych faktów historii, które otworzyły drogę Renesansowi, należą: rozpad struktury feudalnej, której symbolami było cesarstwo i papiestwo; dążenie do zjednoczenia narodowego we Włoszech; wzrost znaczenia miast i mieszczaństwa; wynalezienie ruchomej czcionki drukarskiej w 1450 roku; wielkie odkrycia geograficzne; rozwój języków i kultur narodowych; rozwój mecenatu; reformacja.
Kryzys cesarstwa i papiestwa
Stolica Włoch i państwa kościelnego, Rzym, znalazł się w latach 1309-1377 pod władzą Francji. Siedziba papieża w Awinionie przypominała więzienie. Po powrocie papieża do Rzymu na tronie awiniońskim zasiadł kandydat kleru francuskiego. Kryzys ten spowodował, że państwa miały w XV w. często po kilku władców: papieża i antypapieży (z Awinionu).
Runęła spójność kościelnego systemu, co często nazywa się wielką schizmą zachodnią. Dla Włochów, wciąż pamiętających świetność Rzymu, była to więc bolesna porażka. Poza tym w wielu krajach doszło do zjednoczenia dzielnic dzięki władzom dynastii, m.in. w Polsce i Litwie, Hiszpanii, Francji, Szwajcarii. Włochy dążyły w tym czasie do zjednoczenia narodowego.
Rola mieszczaństwa
Stopniowe rodzenie się nowej epoki wzmacniane było nowymi siłami społecznymi. Siły te to mianowicie: głód złota i srebra, silny wzrost wymiany towarowo-pieniężnej, oraz rezultat poprzednich procesów – kapitalistyczne formy ekonomiki (jeszcze bardzo prymitywne w Renesansie, ale powoli się rozwijające).
Klasy średnie stały się bardziej znaczące i również podniósł się ich poziom życia. Chodzi głównie o rzemieślników i kupców, którzy wprowadzali w manufakturach system cechowy, stawali się coraz bardziej świadomi roli, jaką odgrywali w społeczeństwie. Na szczycie drabiny feudalnej także zachodziły zmiany. Zubożałe rycerstwo przestało się liczyć. Królowie, bezradni wobec majątkowych magnatów, coraz częściej zwracali uwagę na mieszczaństwo.
Wielkie odkrycia geograficzne
W Odrodzeniu zaczęły wzrastać potrzeby na zamorskie surowce, służące do celów produkcyjnych, a wraz z nim – rosła ciekawość świata, wciąż poszerzającego granice. Wyprawy odkrywcze miały ogromne znaczenie dla renesansowego świata. Po odkryciu Ameryki przez Kolumba oraz znalezieniu nowej drogi morskiej do Indii przez Vasco da Gamę powstała nowa sieć szlaków handlowych. Centrum gospodarcze Europy z basenu Morza Śródziemnego zaczęło dzięki temu przesuwać się na zachód, w stronę Atlantyku. Zdobycze z podbijanych zamorskich terenów pogłębiały przepaść pomiędzy klasami panującymi, które bogaciły się jeszcze bardziej, a chłopami i biedotą mieszczańską, które popadały w jeszcze większą nędzę.
Dla ideologii epoki odkrycia geograficzne były bardzo ważne. Napędzały one zmiany mentalności społecznej: poszerzały perspektywy i doświadczenia, udowadniały zaawansowanie cywilizacji europejskiej, zmieniały punkt ciężkości zainteresowań klas władających. Ludzie Renesansu to przede wszystkim podróżnicy. Naturalna była wymiana kadr nauczycieli, naukowców, badaczy, artystów, zdobywanie doświadczenia w miastach, w których kwitło życie kulturalne Europy. Odkrycia podsycały także odrodzeniowy optymizm i radość, ujawniającą się w docenianiu życia codziennego, cielesnego. Do najważniejszych wydarzeń należą:
1492 – odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba
1497-1499 – wyprawa Vasco da Gamy do Indii wokół Afryki Pd.
1512 – odkrycie Pacyfiku
1519 – początek wyprawy Magellana
1519 – przybycie Cortazara do Meksyku
1534 – odkrycie Kanady
1542 – dotarcie do Filipin i Japonii
Reformacja
Reformacja zapoczątkowana została wystąpieniem niemieckiego mnicha Marcina Lutra w 1517 roku, kiedy to na drzwiach kościoła w Wittenberdze przybił on 95 swoich tez skierowanych przeciw odpustom. Odpusty były wówczas praktyką dozwoloną przez Kościół, polegającą na możliwości zwolnienia z kar czyśćca poprzez czynienie dobrych uczynków lub opłatę. Według Lutra natomiast do zbawienia mogła prowadzić tylko wiara (zgodnie z maksymą sola fides). Luter założył, że człowiek może być zbawiony nie ze względu na własne zasługi, ale przez ofiarę Jezusa Chrystusa. Taki pogląd nazywa się doktryną fiducji. Wstrząsnęło to Stolicą Apostolską jako herezja. Przeciw Lutrowi wydano bullę, którą mnich publicznie spalił, a wkrótce wydano na niego ekskomunikę i nakaz banicji. Z czasem, w Augsburgu, spisano akt nowej wiary, opartej na Ewangelii (stąd: Kościół ewangelicko-augsburski), a w Spirze urządzono protest przeciw ograniczeniom nowego wyznania (stąd nazwa: protestantyzm). Luter miał odtąd coraz więcej zwolenników.
Mianem reformacja określa się cały ruch religijny, społeczny i polityczny, zapoczątkowany przez Lutra. Reformacja doprowadziła do rozłamu w Kościele katolickim. Wyznania protestanckie również różniły się między sobą. Do dziś jest wiele Kościołów protestanckich – należących do religii chrześcijańskiej, ale nie podlegających Rzymowi.
W Niemczech, gdzie rozpoczął swoją działalność Luter, badacze wydzielają dwie fazy reformacji: nurt mieszczański oraz plebejsko-chłopski. Pierwszy stanowił odważną i silną opozycję przeciw władzy Kościoła. Mieszczaństwo stało się klasą posiadającą, tak samo jak do niedawna feudałowie. Majątki obłudnego kleru, szerzącego demoralizację, stały się celem żądań, przepustką do uniezależnienia się od Rzymu. Drugi nurt reformacyjny wiąże się z wojną chłopską w latach 1524-1525.
Głównym hasłem reformacji europejskiej był powrót do Ewangelii, do oryginału Pisma Świętego. W średniowieczu posługiwano się Wulgatą, czyli łacińskim przekładem Pisma Świętego, dokonanym przez św. Hieronima. Myśliciele Renesansu sięgnęli do tekstów oryginalnych, przy analizie których odkryli, iż w przekładzie znajdują się błędy. Zapoczątkowało to teologiczne dysputy nad interpretacją poszczególnych fragmentów Pisma. Spór natury teologicznej szybko przerodził się w spór polityczny, w czasie którego część książąt niemieckich opowiedziała się po stronie Lutra, pozostała zaś część po stronie Kościoła. Zapoczątkowało to epokę wojen religijnych, trwających prawie cały XVI wiek. Dowodzi to w zasadzie, że ruch reformacyjny pozostawał w sprzeczności z humanizmem odrodzeniowym. Osiągnięciem humanizmu było rozwiązywanie sporów na drodze intelektualnej i estetycznej. Natomiast wojny religijne kontrastowały z odrodzeniowym laicyzmem i sztuką.
Zarówno reformacja, jak i humanizm renesansowy, przyczyniły się do rozwoju kultur narodowych. Ruch Lutra obalił zależności hierarchiczne w społeczeństwach oraz między państwami a Kościołem. Natomiast myśl antropologiczna epoki nadawała nowy sens tradycji narodowej, rozkwitłej obok wpływów Rzymu.
Luter oddzielił tradycję od prawd objawionych. Uważał, że należy skupić się na wzorze pierwotnego chrześcijaństwa i oryginalnych pism, odrzucając naleciałości tradycji zinstytucjonalizowanego Kościoła. Tradycja obejmowała nauki ojców Kościoła, dekrety papieży, postanowienia soborów. Protestanci sprzeciwili się bogactwu, wykwintności, zbytniej roli władzy w Kościele katolickim. Odrzucili kapłaństwo jako sakrament (dlatego księża wyznań protestanckich mogą zakładać rodziny). Rewolucja teologiczna Lutra polegała na stworzeniu teologii ludzkiej jednostki, zanegowaniu wszelkiego charyzmatu i różnic hierarchicznych pomiędzy ludźmi. Była to wiara, w której każdy człowiek mógł bezpośrednio obcować z Bogiem.
Luter dał początek przekładom Biblii na języki narodowe. W 1522 r. wydał Nowy Testament, a w 1534 – całość Biblii w języku niemieckim. Księga ta, napisana w dialekcie górnoniemieckim stała się zalążkiem niemieckiego języka literackiego.
Z reformacją związany jest również Jan Kalwin, Szwajcar działający we Francji, który do poglądów głoszonych przez Lutra dodał doktrynę o predestynacji. Oznaczała ona, iż Bóg z góry wie, kto z ludzi będzie zbawiony, a kto potępiony. Stąd też wszelkie wysiłki człowieka dążącego do zbawienia nie mają w gruncie rzeczy sensu. Teza taka zakładała odrzucenie twierdzenia o wolności człowieka. Odłam Kościoła kalwińskiego nazywany jest też ewangelicko-reformowanym. W Anglii natomiast głową Kościoła na mocy aktu supremacyjnego z 1534 r. był król. Anglikanie stosowali ostre represje wobec katolików (świadczy o tym m.in. ścięcie Thomasa Moore’a, autora [i]Utopii[/i]), ale ich wiara była podobna do protestantyzmu kalwińskiego. Reformacja spotkała się z żywym oddźwiękiem w Kościele katolickim. Jednak odnowa religijna nastąpiła zbyt późno, aby powstrzymać ruchy reformacyjne. Sobór trydencki, na którym zapadły najważniejsze decyzje, wprowadzające Kościół w nową epokę, nastąpił dopiero w latach 1545-1563. Kwestie doktrynalne nie uległy zmianom. Nadal obowiązywał łaciński wzór Pisma Świętego – Wulgata. Jednak narody mogły przekładać tę księgę na swoje języki. Ponadto usunięto liczne nadużycia wśród kleru, zakazano łączenia beneficjów, wznowiono obowiązek odwiedzania diecezji i parafii oraz nadzorowania prac księży przez zwierzchników, podniesiono poziom oświaty w seminariach duchownych, a także w szkołach katolickich.
Daty ważne dla reformacji:
1517 – wystąpienie Lutra
1531 – Henryk VIII zostaje wybrany głową Kościoła Anglikańskiego
1546 – wojny religijne w Niemczech
1563 – wojny religijne we Francji
1572 – rzeź w noc św. Bartłomieja
1598 – edykt nantejski
Chronologia - najważniejsze wydarzenia epoki
Wydarzenia historyczne
1309-1374 – niewola awiniońska papieży
1450 – wynalazek druku
1453 – upadek cesarstwa rzymskiego
1496 – rządy Wawrzyńca Wspaniałego we Florencji
1492- odkrycie Ameryki
1517 – występnie Marcina Lutra. Początek reformacji
1525 – hołd pruski
1534 – założenie zakonu jezuitów
1545 – 1563 – sobór trydencki. Początek kontrreformacji
1569 – unia lubelska
1572 – noc św. Bartłomieja
1572 – śmierć Zygmunta Augusta
1573 – pierwsza wolna elekcja
Literatura powszechna
ok. 1340-1364 – sonety do Laury – Petrarka
ok. 1348-1353 – Dekameron< – Boccaccio
1486 – Mowa o godności człowieka – Pico della Mirandola
1509 – Pochwała głupoty – Erazm z Rotterdamu
1516 – Orland szalony – Ariosto
1528 – Dworzanin – Baltazar Castiglione
1534 – 1564 – Gargantua i Pantagruel – Rabelais
1549 – grupa poetycka Plejada we Francji
1575 – Jerozolima wyzwolona – Tasso
1580 – Próby – M. Montaigne
Literatura polska
XV – XVI w. – poeci polsko-łacińscy (Hussowski, Krzycki)
1522 - Żywot Ezopa Fryga – Biernat z Lublina
1542 – Smutki – Klemens Janicki
1543 – Krótka rozprawa – Mikołaj Rej
1543 – O obrotach sfer niebieskich – Mikołaj Kopernik
1543 – O karze za mężobójstwo – Frycz Modrzewski
1566 – Dworzanin polski – Łukasz Górnicki
1568 – Zwierciadło – Mikołaj Rej
1578 – Odprawa posłów greckich – Jan Kochanowski
1579 – Psałterz Dawidów – J. Kochanowski
1579 – Żywoty świętych – Piotr Skarga
1580 – Treny – J. Kochanowski
1584 – Fraszki i śmierć J. Kochanowskiego
1586 – Pieśni – J. Kochanowski
1597 – Kazania sejmowe – P. Skarga
1599 – Biblia - Jakub Wujek
Sztuka Renesansu - wiadomości wstępne
Sztuka Renesansu jest bardzo różnorodna i złożona. Można w niej jednak wskazać pewne elementy wspólne i typowe. Do najważniejszych nowości, jakie wprowadził Renesans, należy bezsprzecznie powrót do osiągnięć antycznej sztuki Greków i Rzymian. Wpływy te dotyczyły głównie architektury. Przedstawiciele sztuki Odrodzenia uważali się za spadkobierców sztuki antycznej. Mieli świadomość piękna starożytnych form i pragnęli je odrodzić zarówno w dziełach literackich, jak i malarstwie, rzeźbach i architekturze. Była to także świadomość wartości ludzkiego umysłu, ciała, wszystkich ziemskich spraw. To, co zakazywał Kościół w Średniowieczu, co nazywał godnym pogardy, stało się dla ludzi Renesansu wartością. Nowy światopogląd odrzucił ascezę i wyrzeczenia, zanegował zło świata ziemskiego, cielesnego. Dlatego też, w duchu humanizmu, człowiek Odrodzenia mógł odkryć piękno Antyku: pogańskich świątyń i rzeźb. Renesansowa architektura odrzucała gotyk, nawiązując obficie do form antycznych. Budowle wznoszono według idealnych, matematycznych proporcji, które miały wskazywać na harmonię całej budowli. Tym samym budynki wznoszone w dobie Renesansu są proste, harmonijne, przejrzyste kompozycyjnie. Drugą nowością było wprowadzenie perspektywy, która pozwoliła na utrwalenie trójwymiarowej przestrzeni, nadając dziełom głębię. Było to odkrycie bardzo rewolucyjne.
Zmieniła się również społeczna pozycja twórcy – artysty, który z rzemieślnika stał się samodzielnym kreatorem sztuki, prawdziwym artystą. Od tego okresu sztuka zaczyna być postrzegana indywidualnie, przez pryzmat jej twórcy.
Natchnieniem dla wielu dzieł była natura, którą starano się uważnie obserwować i analizować. Antyczna twórczość stanowiła kanon – obowiązujący powszechnie wzór piękna, proporcji, kompozycji, gatunku czy formy. Sztuka Odrodzenia jest przede wszystkim radosna, swobodna; czerpie z żywych źródeł Antyku i życia współczesnego. Wyraża dążenia i tęsknoty ludzi, bo oni stali się teraz najważniejsi.
Sztuka epoki przeszła ewolucję od klasycyzmu renesansowego po manieryzm. Artystą klasycyzmu jest Rafael (właśc. Raffaelo Santi – wczesny i dojrzały Renesans). Jego dzieła wyróżnia lekkość i wdzięk. Natomiast Michał Anioł to już przykład manieryzmu. Ówcześnie słowo [i]maniera[/i] nie miało zabarwienia pejoratywnego; oznaczało styl, charakter, sposób. Sztuka włoska XVI wieku – późny Renesans – polegała na dostrzeżeniu antymimetyzmu i zwróceniu uwagi na rolę samego twórcy. Prąd manierystyczny charakteryzował się większą ekspresywnością, dążeniem w dziełach do pokazania nietrwałości piękna świata i doskonałości piękna Boga. Późne malarstwo włoskie (XVI wiek) odznaczało się spirytualizmem, niepokojem, wyrafinowaniem, wirtuozerią. Często bogate zdobnictwo naruszało klasyczny porządek harmonii – dlatego też mówimy o nowym stylu manierystycznym. Pojawienie się tych tendencji w Italii było początkiem kresu epoki Odrodzenia. Świat z dzieł manierystycznych był teraz labiryntem, pełnym niepokoju i walki; postaci ludzkie często popadały w ekstazę modlitwy albo zastygały w cierpieniu.
Architektura Renesansu
Za głównego architekta epoki i twórcę świetności architektury Renesansu uważa się Włocha Filipa Brunolleschi. U podstaw renesansowej architektury legło przekonanie (wywodzące się właśnie od Brunolleschiego), że należy wrócić do wzorów antycznych, głównie rzymskich. Włosi czuli się spadkobiercami dorobku antycznego Rzymu i jego tradycji. Według Brunolleschiego sztuka oparta na zasadach klasycznych odpowiadała ideałom nowej epoki w większym stopniu niż sztuka gotyku. W miejsce wizji świata, w której dominowała wiara, wprowadzono rozum. Rozum i racjonalizm leżały u podstaw architektury antycznej, której formy przestrzegały ściśle schematów i rządzone były matematycznymi prawidłami. Brunolleschi dokładnie studiował zasady antycznych porządków architektonicznych, wzorując się na rzymskich zabytkach.
Można powiedzieć, iż architekturę Renesansu cechowało uproszczenie konstrukcyjne. Całkowicie zrezygnowano wtedy z eksperymentów w budownictwie jeśli chodzi o strukturę budowli. Wszystkie elementy konstrukcyjne cechowała niezwykła prostota. Stosowano sklepienia kolebkowe, żaglaste, rzadko krzyżowe. W dekoracjach odwoływano się do porządków klasycznych. W XV wieku stosowano styl koryncki oraz kompozytowy, z liśćmi akantu. W XVI wieku natomiast starano się idealizować formy. Do dwóch klasycznych elementów – czyli kolumny i belkowania – dodano wówczas bazę, podzieloną na trzy części. Pomiędzy tymi elementami musiała istnieć idealna proporcja – wysokość belkowania miała się równać jednej czwartej wysokości kolumny, baza zaś – jednej trzeciej.
Podstawowymi budowlami epoki był kościół i pałac. W przypadku pałaców cztery skrzydła budowli rozmieszczano wokół centralnego dziedzińca, w środku pozostawał pusty sześcian. Układ ten łączył potrzebę odizolowania oraz reprezentacyjności. Szczególnym zainteresowaniem cieszyły się fasady pałaców. Fasada od strony dziedzińca zawierała zazwyczaj loggię, arkady i łuki wsparte na kolumnach. Układ fasad od ulicy był bardziej skomplikowany. Były trzy typy takich fasad. Pierwszy opracował Brunolleschi, była to fasada rustykowana, z wąskimi gzymsami. Kolejnym typem fasady była taka, w której występowało spiętrzenie porządków, autorstwa Albertiego. Trzeci typ fasady pojawił się pod koniec XVI wieku. Jego prototypem była fasada pałacu Farnese w Rymie. Drugą budowlą epoki był kościół. Zgodnie z tradycją budynki kościelne budowano na planie krzyża. Miało to znaczenie głównie symboliczne – schemat ten był uzasadniony liturgicznie i strukturalnie. W początkowej fazie Renesansu, w XV wieku, pozwalano sobie jedynie na niewielkie modyfikacje wystroju kościołów. Zniesiono olbrzymie romańskie i gotyckie sklepienia, zastąpiono je płaskim stropem. Mury stały się zwykłymi ścianami, opartymi na kolumnach połączonych pełnymi łukami. Z czasem powstawały budowle kościelne wznoszone na planie krzyża greckiego, o wszystkich ramionach równych, lub też na planie koła. Budowla w takich przypadkach zwieńczona była kopułą.
W Renesansie, obok pałacu i kościoła, budowano również podmiejskie wille, mające służyć wypoczynkowi mieszczaństwa. Budowano również twierdze, które koszarowały wojsko poza miastem. Były to budynki o charakterze obronnym.
Ponieważ wzrosła rola mieszczaństwa w Renesansie, klasa ta zaczęła również brać aktywny udział w tworzeniu i odbieraniu sztuki. Kamieniczki miejskie, ratusze, fontanny, posągi i pomniki zdobiące place – miały jak najbardziej charakter renesansowy i świadczą o rozwoju sztuki Odrodzenia. Budowle te cechowały: monumentalność, czystość linii, symetria, prostota, ozdobna, barwna polichromia fasad.
Przykłady architektury renesansowej:
• Kościół San Lorenzo we Florencji projektu Filipa Brunelleschi,
• Bazylika św. Piotra w Rzymie,
• Dziedziniec Zamku Wawelskiego,
• Kaplica Zygmuntowska na Wawelu,
• Bramante, świątynia San Pietro in Montorio w Rzymie,
• Twierdza wTivoli
Rzeźba Renesansu
Jak zauważają znawcy sztuki Renesansu, przejście od rzeźby charakterystycznej dla Średniowiecza do rzeźby typowo renesansowej było raczej płynne. Najważniejszą zasadą renesansowej rzeźby było dążenie do realizmu, w myśl którego chciano jak najwierniej naśladować naturę, człowieka i jego ciało, a także możliwie najwierniej ukazać uczucia. Stąd też rzeźbiarze stale doskonalili technikę i warsztat pracy. Skłaniali się ku monumentalizmowi i schematom kompozycyjnym, opartym na prostych formach geometrycznych. Zerwano z zasadą, która podporządkowywała rzeźbę ramom architektonicznym. Posągi i malowidła zaczęto umieszczać na specjalnie do tego przeznaczonych miejscach, najczęściej w niszach. Cechujący rzeźby realizm nadawał im najwierniejszy i najbardziej zbliżony do natury kształt. Twórcy, zajmując się sztuką, zajmowali się również człowiekiem, był on bowiem – w myśl starożytnej zasady – miarą wszystkich rzeczy. Również w Średniowieczu człowiek był podstawowym, głównym tematem w sztuce, ale przedstawiano go w sposób symboliczny, stylizowany. Twórcy Renesansu widzieli natomiast w człowieku głównie istotę cielesną, zindywidualizowaną. Donatello, jako pierwszy od czasów starożytnych, przedstawił nagie ludzkie ciało. Ciała często wyginane były w kształt litery S.
Rzeźby tego okresu charakteryzuje: realizm, zainteresowanie postacią, naturalizm, studia nad anatomią, krzywizny. Stale także doskonalono technikę, poszukiwano coraz to lepszych materiałów. Sztukę zrewolucjonizowała nie tylko perspektywa. Umieszczano obok siebie różne postaci, naśladujące naturę, zachowując przy tym układ przestrzenny. Duże znaczenie zaczęła odgrywać kompozycja, przestrzeń wokół dzieła. Wprowadzono również pomniki konne, cechujące się wielkim realizmem, monumentalnością wykonania i mistrzostwem technicznym.
Najwybitniejszym artystą rzeźbiarzem okresu był Michał Anioł Buonarotti.
Przykłady renesansowych dzieł rzeźbiarskich:
• Donatello, rzeźba konna Gattamelaty
• Andrea Verrocchio, pomnik konny Colleoniego
• Donatello, Cud w sercu skąpca
• Donatello, Dawid
Malarstwo Renesansu
W epoce Renesansu działało i tworzyło wielu wybitnych malarzy – Piero della Francesca, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Rafael, Giorgione, Carpaccio, Corregio, Paolo Veronese, Masacio, Perugino, del Sarto, Tycjan i inni. Spośród twórców niemieckich nie można pominąć Albrechta Drera, Holbeinów (ojca i syna) oraz Lucasa Cranacha, a spośród niderlandzkich – van Eycka (którego zalicza się czasami do literatury średniowiecznej). We Francji tworzył wtedy Franois Clouet.
Malarstwo zostało wyzwolone ze sztywnych schematów, wyswobodzone z ram architektonicznych, którym wcześniej podlegało. Postaci stanowiły teraz równoprawną część kompozycji, wprowadzono również rewolucyjną koncepcję perspektywy. Malarstwo zaczęto opierać na rysunku, który prowadził następnie do powstania projektu obrazu. W zakresie techniki wprowadzono malarstwo olejne zamiast dotychczas używanej tempery. Jako podłoża, zamiast deski zaczęto używać płótna. Doceniono rolę rysunku.
Podstawowym tematem podejmowanym przez malarstwo był człowiek i jego otoczenie. Otoczenie oddawano z maksymalnie dużym realizmem, dbając o szczegóły. Postaci malowane były żywiołowo, dynamicznie. Tematem niektórych kompozycji zaczął być pejzaż, już nie tylko przedstawiany w postaci tła, ale jako temat główny. W technice używano światłocienia, którym mistrzowsko posługiwał się da Vinci. Technika ta polegała na miękkim modelunku postaci, zacierającym wyrazistość konturów, łagodnym przenikaniu świateł i cieni. Tak stworzony obraz sprawiał wrażenie, jakby spowijała go mgła.
Przykłady malarstwa renesansowego:
• Albrecht Drer Święto różańcowe, Adoracja św. Trójcy
• Rafael Santi – Madonna ze szczygłem, Szkoła Ateńska
• Giorgione – Burza
• Piero della Francesca – portret Federico de Montefeltro
• Antonello da Messina, Portret mężczyzny
• Sandro Botticelli, Narodziny Wenus
• Lucas Cranach, Adam
• Michał Anioł, freski w Kaplicy Sykstyńskiej
Michał Anioł
Właściwe imię i nazwisko Michała Anioła brzmi: Michelangelo Buonarroti. Żył on w latach (1475-1564), pochodził z Włoch, był rzeźbiarzem, malarzem, architektem i poetą.
Michał Anioł jako rzeźbiarz
W dziełach Michała Anioła, uważanych za szczyt osiągnięć Renesansu, zauważyć można wszystkie nowe elementy i osiągnięcia rzeźbiarstwa. Charakterystyczne są dla niego monumentalne postaci, zafascynowanie ludzką anatomią, mistrzowskie opanowanie techniki, wirtuozeria wykonania. Pierwsze dzieła Michała Anioła utrzymane są w stylu typowym dla XV wieku. Są pogodne, majestatyczne, ubrane w obszerne tkaniny, z podkreśloną – ale nie nadmiernie – anatomią. Tworzone są w doskonałym marmurze, wykonane według prostych, geometrycznych schematów. Z czasem Michał Anioł zaczął bardziej podkreślać anatomię postaci, ciałom nadawał silniejsze „skręty”, wyginając postaci w różne pozy.
Rzeźbiarz wielokrotnie powracał do motywu pietà (z wł. miłosierdzie, pobożność lub miłość należna rodzicom, opiekunom, przyjaciołom). Jego pierwsza Pietà watykańska (1498-1500) wykonana jest w stylu klasycystycznym. Późniejsze już przedstawienia Madonny obejmującej zmarłego Syna są wyrazem manieryzmu Michała Anioła (np. Pietà Rondanini z Mediolanu, 1564).
Przykłady rzeźb Michała Anioła:
• Dawid
• Mojżesz
• Pietà w Bazylice św. Piotra w Rzymie
• Pietà Rondanini w Mediolanie
• Pietà di Palestrina we Florencji (rozpoczęta przez Michała Anioła, dokończona przez jego uczniów; podobna do specjalnej Piety florenckiej, którą rzeźbiarz wykonał jako swój nagrobek)
Michał Anioł jako malarz
Buonarroti-malarz jest twórcą manierystycznym. Artysta oddając głębię i grozę boskiego świata niewątpliwie wpisuje się w ten nurt. Do najbardziej znanych fresków Michała Anioła należą te namalowane w Kaplicy Sykstyńskiej na zlecenie papieża:
1. Sąd Ostateczny– fresk późnorenesansowy, należący do ogromnego malowidła na plafonie Kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie (1535). Celem malarza było wzburzenie widzów: świeckich i duchownych obrazem Boskiej potęgi i grozy. Inkwizycja zarzuciła dziełu luterański rodowód. Obraz do dziś zachwyca i przejmuje lękiem odbiorców.
2. Cykl przedstawiający sceny ze Starego Testamenu na sklepieniu kaplicy. Freski przedstawiają m.in. stworzenie Adama, grzech pierwszych ludzi, wygnanie z raju, potop.
Kultura Renesansu
Rola druku w Renesansie
Druk wynaleziono u schyłku Średniowiecza. Przyczyniło się to przede wszystkim do rozpowszechnienia słowa pisanego wśród szerokich kręgów odbiorców oraz do ograniczenia monopolu kleru na oświatę. Druk stał się nową drogą przenoszenia idei, myśli, wiadomości, wzorów – podobnie jak nowe drogi morskie, wytyczane przez podróżników, żeglarzy i odkrywców.
Nowa rzeczywistość piśmiennicza pozwoliła zastąpić średniowieczny uniwersalizm uniwersalizmem renesansowym. Biblia Gutenberga została wydana w 1455 roku. Wynalazek od razu wzbudził kontrowersje, a wykorzystali go głównie nosiciele nowych idei, jak Luter czy Hus. Już w 1470 r. otwarto przy Sorbonie pierwszą drukarnię. Czcionka stałą się sprzymierzeńcem humanizmu, a zaraz potem reformacji. W Polsce pierwsza drukarnia była wędrowna i pojawiła się w tym samym momencie, co w Niemczech, Niderlandach, Francji, ale wcześniej niż w Anglii czy Hiszpanii. W 1491 r. w Krakowie założono drukarnię druków liturgicznych dla Kościoła wschodniego (czcionką była cyrylica). Pierwsze zdania polskie wyszły w druku we Wrocławiu, u Kaspra Elyana.
Większym jednak wydarzeniem było ukazanie się Statutu Łaskiego, a z nim Bogurodzicy w 1506 r. w krakowskiej drukarni Jana Hallera. Uczniem drukarza był Florian Ungler, który po założeniu własnego przedsiębiorstwa stał się w kraju monopolistą druku. Inne znane oficyny należały do: Łazarza Andrysowicza, Hieronima Wietora, Macieja Szarffenberga, Stanisława Murmeliusza, Aleksego Rodeckiego (drukarnia braci polskich, czyli arian, w Rakowie). Warszawa nie odgrywała znacznej roli w ruchu wydawniczym. Pierwsze druki warszawskie wyszły w 1578 r.. Było to wydanie Odprawy posłów greckich Jana Kochanowskiego. Drukarnie funkcjonowały w XVI wieku we wszystkich wielkich miastach: Wilnie, Brześciu, Poznaniu, Kaliszu, Lwowie, Zamościu i in. Utwory, które cieszyły się popularnością wśród wydawców należały zarówno do epoki współczesnej – czyli Renesansu – jak też do minionego okresu Średniowiecza. Przyczyną tego faktu było założenie, że skoro można odbiorcom przybliżyć osiągnięcia literackie, to także dzieła przeszłości zasługują na poznanie i zrozumienie. Ponadto druk przyczynił się do ujednolicenia alfabetu polskiego i stworzenia zasad ortografii polskiej.
Walka o język
W epoce Renesansu wielcy twórcy i artyści propagowali języki narodowe, mimo że znali doskonale łacinę, grekę, języki obce. Gruntowne wykształcenie nie przeszkadzało w dbałości o piękno i harmonię języka ojczystej społeczności, który w epoce wcześniejszej był zdeprecjonowany na rzecz łaciny. Walkę o język wspomagała reformacja, ale też humanizm. Dla przykładu BibliaMarcina Lutra zadecydowała o wyborze dialektu górnoniemieckiego jako języka ogólnonarodowego. Poza tym ważne było stopniowe uwalnianie się narodów od wpływów rzymskich, w czym nobilitacja języków narodowych bardzo pomagała.
Spory dotyczące sposobów wyrażania się odbijały jeszcze jedną tendencję renesansową. Nowa epoka niosła dążenie do nowej interpretacji źródeł, do przywrócenia władzy rozumowi nad wiarą, a ludzkiej logiki nad dogmatem. Jeśli dogmaty formułowane były po łacinie, to trudno nie przyznać Kościołowi racji, iż bronił łaciny jako przekaźnika prawd objawionych. Ale łacina nie była tak powszechnie znana wśród świeckich warstw społecznych (poza studentami nauk klasycznych, literatury, filozofii). Luter i cały ruch reformacyjny domagał się powszechności rozumienia wiary, modlitw, prawd życia religijnego. Rozumienie takie umożliwiały jedynie języki narodowe.
W Polsce nie tylko Mikołaj Rej, jeden z pierwszych reformatorów i wrogów zdemoralizowanego Kościoła, widział w polszczyźnie piękno i dbał o zachowanie mowy potocznej, bliskiej każdemu Polakowi. Także wielki humanista, Jan Kochanowski, szybko przeszedł z łacińskiego na pisarstwo w języku narodowym, doprowadzając literacką polszczyznę do perfekcji.
Odrodzenie to czas powstawania pierwszych traktatów ortograficznych i gramatyk języka polskiego. Dzieło Statoriusa (gramatyka) ukazało się w 1568 r. w Krakowie, słownik Mączyńskiego w 1564 r. w Królewcu. Także w Dworzaninie polskim Łukasza Górnickiego znajduje się obszerna rozprawa o języku. Wpływ na rozwój polszczyzny miały obok tekstów teoretycznych, utwory literackie i publicystyczne: od poezji, przez prozę, do utworów politycznych i wreszcie licznych w Renesansie przekładów Biblii.
Nauka i szkolnictwo
Szkolnictwo wyższe
Najważniejszą placówką oświatową w Polsce doby Odrodzenia była Akademia Krakowska. Założona w 1364 r. rozwijała się prężnie w XV wieku, a zwłaszcza wydział matematyki, który wykształcił Mikołaja Kopernika i wielu innych. Na Akademii ożywiło się także zainteresowanie sztuką i kulturą włoską oraz filologią klasyczną. Do Krakowa zjeżdżali wtedy zza granicy wielcy humaniści, jak Kallimach, Celtis, Sommerfeld. W latach 40. XVI wieku słuchacze Akademii uzyskiwali już stypendia i wyjeżdżali na studia do europejskich stolic. Do takich absolwentów należeli: Mikołaj Kopernik, Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Hozjusz, Jan Dantyszek, Stanisław Kleryka. W połowie XVI wieku konkurencyjnym dla Krakowa stał się Królewiec, gdzie założono uczelnię protestancką, żywo działającą jako ośrodek naukowy i kulturalny.
Szkolnictwo niższe
Szkolnictwo niżesz obejmowało szkoły parafialne. Była to pozostałość Średniowiecza, obejmująca rozbudowaną sieć placówek (ok. 3000 pod koniec XV wieku). Nowością były gimnazja – humanistyczne szkoły średnie, powstające w Europie od XIV/XV wieku. Uczono w nich głównie wymowy i języków klasycznych. W Polsce gimnazja tworzono w XVI wieku. Taki charakter miała szkoła poznańska, gdzie kształcił się Klemens Janicki oraz gimnazjum gdańskie i toruńskie – placówki mieszczańskie. Szkoły te często powstawały w opozycji do metod i programu Akademii, jak również w wyniku reformacji.
W Odrodzeniu rozpoczęła się kariera szkół jezuickich. Także na ziemiach polskich nowy zakon rozpowszechnił swoje metody i programy nauczania – z bardzo dobrym skutkiem dla rodzimej oświaty. Pierwsze kolegium jezuickie utworzono w Braniewie w 1564 r. Wychowankowie kolegium poznawali myśl i sztukę humanistyczną w duchu potrydenckiego Kościoła.
Renesansowy monastycyzm - jezuici
Monastycyzm to styl życia klasztornego. Średniowiecze pozostawiło dwa modele: franciszkański oraz dominikański. Pierwszy charakteryzował się pogodnym nastawieniem do służby bliźniemu, dążeniem do prostoty i ubóstwa. Franciszkanizm pogłębiał radość życia na wzór Chrystusa. Dominikanie stanowili zaś wzór surowej wiary, rozwoju intelektualnego, dbałości o dobra kościelne oraz tępienia herezji (inkwizycja).
W czasach reformacji i humanizmu pojawiła się potrzeba nowego zakonu. Ignacy Loyola z Hiszpanii stworzył model indywidualnych ćwiczeń duchowych. Założył on Towarzystwo Jezusowe – zakon jezuitów. Jezuici nastawieni byli na życie nie w klasztorach, ale wśród ludzi świeckich. Powstawały liczne kolegia jezuickie, które z czasem zaczęły kształcić lepiej niż uniwersytety. Jezuici interpretowali Antyk przez pryzmat chrześcijaństwa. Uważa się ich za twórców humanizmu katolickiego.
Mecenat renesansowy
Termin mecenat pochodzi z czasów starożytnego Rzymu. Nazwa ta nawiązuje do osoby Caiusa Maecenasa, związanego z dworem Oktawiana Augusta. Caius był postacią bardzo wrażliwą na sztukę i jej piękno, stąd też wspomagał finansowo artystów (m.in. Wergiliusza i Horacego). Współcześnie termin ten oznacza opiekę nad sztuką, literaturą, nauką i obejmuje nie tylko pojedyncze osoby, ale także duże korporacje i instytucje (zjawisko porównywalne ze sponsoringiem, tyle że w obrębie kultury wyższej). Przykładem może być mecenat firmy Plus GSM w Muzeum Narodowym w Warszawie.
W Renesansie mecenat odrodził się we Włoszech i był związany głównie z Florencją i Rzymem, najprężniejszymi ośrodkami kulturowymi epoki. We Florencji najsłynniejszymi mecenasami była rodzina Medyceuszy, pod opieką której byli m.in. Filip Brunolleschi, Donatello, Botticelli czy Michał Anioł. W Rzymie, za pontyfikatu papieży Mikołaja V, Juliusza II i Leona X kwitła sztuka. Papieże nie szczędzili finansów na restaurację dzieł sztuki i tworzenie nowych dzieł. Stąd też w Rzymie tamtego okresu tworzyli Fra Angelico, Michał Anioł, Rafael.
W Polsce mecenat odegrał ogromną rolę dla rozwoju indywidualności renesansowych, zarówno w kręgu pisarzy i poetów, jak też wśród artystów plastyków i rzeźbiarzy. Dzięki mecenatowi wszystkie warstwy społeczne miały szanse na wykształcenie, głównie plebejusze. Większość uczonych, doktorów Akademii, poetów i pisarzy Renesansu polskiego nie pochodziła ze stanu szlacheckiego. Do największych osobistości mecenasów należeli:
• Grzegorz z Sanoka – arcybiskup lwowski, opiekun Kallimacha, który uciekł z Włoch podejrzany o spisek przeciw papieżowi;
• Piotr Tomicki – protektor Akademii Krakowskiej, pomagał Janowi Dantyszkowi;
• Jan Dantyszek – wziął pod opiekę poetę i hebraistę Ioannisa Campensisa;
• Jan Łaski – biskup, wykupił bibliotekę Erazma z Rotterdamu, którą po śmierci Erazma przywiózł do Polski Andrzej Frycz Modrzewski (również podopieczny Łaskiego);
• Stanisław z Bochni – wykształcił Łukasza Górnickiego, mieszczanina z Oświęcimia;
• Andrzej Krzycki (biskup, poeta) i Piotr Kmita (marszałek koronny) – opiekowali się Klemensem Janickim;
• Zygmunt Stary i Zygmunt August – królowie polscy, hojni mecenasi zwłaszcza Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego i wielu innych (tytuł sekretarza Jego Królewskiej Mości świadczył o podleganiu mecenatowi królewskiemu);
• Albrecht Hohenzollern – mistrz zakonu krzyżackiego w Królewcu, przeszedł na protestantyzm, patronował drukarniom reformacyjnym, reformacyjnemu uniwersytetowi w Królewcu; pomógł Janowi Kochanowskiemu wyjechać na studia do Włoch;
• Jan Zamoyski – kanclerz koronny, mówca, publicysta, rektor uniwersytetu w Padwie, doktor prawa świeckiego i kanonicznego; wspierał Jana Kochanowskiego, Szymona Szymonowica; założył Akademię w Zamościu, gromadzącą uczonych z całej Europy.
Prądy myślowe i filozofia Renesansu
Humanizm
Humanizm był ruchem umysłowym i światopoglądowym doby Renesansu. Dążył do zrekonstruowania starożytnej kultury poprzez studia nad antyczną myślą, literaturą, językami. W przeciwieństwie do Średniowiecza, które w centrum stawiało Boga, Renesans kierował swoją uwagę ku człowiekowi, jego duchowości i sprawom materialnym. Tak rozumiana antropologia zajmowała się człowiekiem jako podmiotem jednostkowym oraz bytem społecznym, badając jego uwarunkowania i przeżycia. Taką perspektywę nazywamy antropocentryczną. Uznawano, iż rozum ludzki jest autonomiczny i zdolny do poznania świata. Humanizm przywiązywał również wagę do praw człowieka i skupiał się na uniwersalnych wartościach cnót oraz krytyce powszechnych wad. Humaniści głosili potrzebę kształtowania jednostki indywidualnej, silnej, świadomej swojej godności.
Samo słowo humanizm pochodzi od łacińskiego humanitas– człowieczeństwo, ludzkość, homo – człowiek, humanus – ludzki. Określenia te wyznaczają skalę przepaści między starą a nową epoką. Życie człowieka i rzeczywistość ziemska zyskały wartość wbrew zakazom Kościoła, wbrew naukom kleru o marności świata, o potrzebie wyrzeczenia się cielesności i o pogardzie dla ludzkich spraw. Ruch ten przyniósł nie tylko nowy obraz człowieka i świata, ale także nowe spojrzenie na moralność, religię, nauki ścisłe, sztukę. Humanizm upominał się o człowieka, często uciśnionego, zapomnianego na dole drabiny feudalnej, pokrzywdzonego – jak np. o chłopa upominał się Mikołaj Rej, czy o wartość dziecka – Jan Kochanowski. Często łączy się definicję humanizmu z hasłem Terencjusza: Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce. Jednak należy tu zachować ostrożność. Sam Terencjusz nie był prekursorem założeń humanizmu renesansowego.
Wczesna faza prądu charakteryzowała się epikureizmem i hedonizmem – działali G. F. Bracciolini, L. Valla, L. B. Alberti, którzy narażali się Kościołowi w swych radykalnych poglądach. Większość jednak humanistów szukała zgody w świecie, także z instytucją Kościoła. Ludzi dostrzegających piękno i wartość ludzkiego życia znajdujemy także w gronie papieży. Same idee narodziły się we Włoszech, za czasów Medyceuszy. Był to słynny ród rządzący Florencją, wspierający sztukę i kulturę, a także działalność wielkich indywidualności tamtych czasów, jak Leonardo da Vinci, Rafael, Michał Anioł.
W poetykach humanistycznych dominowało pojęcie mimezis, które było interpretowane dwojako: albo jako naśladowanie natury stworzonej (łac. natura naturata), albo też jako odwzorowanie natury tworzącej (łac. natura naturans). Pierwsze rozumienie mimezis dotyczyło np. czerpania z doświadczeń życia, z rzeczywistości otaczającej (stąd np. realizm w sztuce). Natura naturans natomiast pozwalała kierować się osiągnięciami wielkich starożytnych twórców. W Renesansie nie znano pojęcia plagiatu. Naśladowanie wielkich wzorów było nobilitacją własnej twórczości, dodawało jej zalet, a nie ujmowało z oryginalności.
W duchu odrodzeniowego humanizmu narodziła się filologia, czyli nauka o tekstach. Za wzorem rozwijających się nauk ścisłych postanowiono nadać systematyczne ramy sztuce i literaturze. Humaniści gardzili językami martwymi, jak łacina średniowieczna, gardzili tekstami nie spełniającymi norm formalnych i ideowych. Wróciło do użycia metrum Horacego czy Owidiusza, wróciła retoryka Cycerona. Kult tekstów mógł się szerzyć dzięki wynalazkowi druku. Ulubioną formą organizacyjną życia umysłowego była akademia (wzór platoński). Studia humanistyczne obejmowały wiele dziedzin: filozofię, literaturę, sztukę, etykę, politykę, prawo, medycynę. Humaniści rodzili się wśród elity Odrodzenia, chociaż dzięki zjawisku mecenatu dostęp do nauk humanistycznych miały wszystkie klasy społeczne epoki.
Hasła, związane z humanizmem to:
• Poznaj samego siebie – starożytne hasło, wypisane nad wejściem do świątyni Apollina w Delfach. Przejęte przez myślicieli Renesansu. Oznaczało odkrycie swojej podmiotowości, określenie swojego miejsca w świecie;
• Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce – wzięte z twórczości starorzymskiego komediopisarza Terencjusza;
• Carpe diem – znaczy: używaj dnia, chwytaj dzień (chwilę);
• Świat, piękno i sława.
Neoplatonizm
Neoplatonizm był kierunkiem filozoficznym, w świetle którego tworzyli i działali humaniści renesansowi. Sprzeciwiał się on arystotelizmowi, będącemu zalążkiem znienawidzonej scholastyki średniowiecznej. Najwybitniejszym neoplatonikiem był Marsilio Ficino z Florencji, który głosił doskonałość człowieka jako Bożego stworzenia.
Drugim znanym przedstawicielem kierunku był Giovanni Pico della Mirandola, który widział w człowieku wielką moc wyboru dobra i zła oraz możliwość zadecydowania o swej miłości do Boga. W formie jednak neoplatonicy musieli nawiązać do Arystotelesa, bo to on ustanowił kanon poetyk antycznych. Czytano Arystotelesa w oryginale, omijając średniowieczne naleciałości interpretacji scholastycznych. Zaczęły powstawać poetyki renesansowe, m.in. J. C. Scaligera.
Stoicyzm i epikureizm jako elementy renesansowego światopoglądu
U ludzi Renesansu, którzy chcieli czerpać z życia samą jego esencję, którzy podkreślali godność i wartość tego, co doczesne, można również odnaleźć elementy tych dwu filozofii horacjańskich, zwłaszcza epikureizmu. Wobec przemijalności życia i krótkości dóbr doczesnych, winno się z życia czerpać samą esencję, w myśl zasady carpe diem. Zabawa, radość życia pozwalają choć na krótko zapomnieć o znikomości życia, stanowiąc o naszej chwilowej przyjemności.
Stoicyzm, do którego również odwoływali się ludzie Renesansu, wyrażał się w przekonaniu, iż celem ludzkiego życia jest szczęście, czyli życie w zgodzie z cnotą, sumieniem, wewnętrznym spokojem, poczuciem wolności. Stan duszy nazywany cnotą polegał na harmonii ducha, której nie mogło zburzyć ani nagłe szczęście, ani nagłe nieszczęście.
Renesansowi myśliciele (Erazm z Rotterdamu, Tomasz Morus, Nicolo Machiavelli)
Erazm z Rotterdamu (1467 – 1536) – najwybitniejszy przedstawiciel humanizmu chrześcijańskiego; znawca starożytnych języków, uczony, filolog, pisarz, teolog. Wydał krytyczny przekład Nowego Testamentu. Występował przeciwko średniowiecznej scholastyce. Nigdy nie zrzekł się katolicyzmu, jednak ostro piętnował nadużycia w Kościele. Napisał Rycerstwo chrześcijańskie a żywot duchowny w 1502 r. (przekład polski wydano w 1558 r.), w którym zasady pobożności porównał do sztuki życia wewnętrznego. Nawoływał do zgody między narodami. Głosił potrzebę jedności świata chrześcijańskiego, czym naraził zarówno Kościołowi, jak i reformacji. Stanowisko to nazywamy irenizmem (od gr. eirene – pokój, pochwała pokoju).
Erazm opowiadał się też przeciwko ślepemu naśladownictwu starożytnej stylistyki (np. Cycerona). Występował przeciwko Lutrowi w dziele O wolnej woli. Uważał, iż człowiek jest z natury dobry, zło pochodzi z niewiedzy. Jednocześnie potępiał on pychę i próżność uczonych w utworze Pochwała głupoty z 1509 r. Myśliciel z Rotterdamu nie stworzył obozu, stronnictwa czy wyznania. Jego poglądy podzielała głównie elita intelektualna epoki, ale miał też licznych wrogów. Dzieło Erazma znalazło silny oddźwięk na ziemiach polskich. Erazm z Rotterdamu utrzymywał częste kontakty korespondencyjne z Polakami. Jego bibliotekę wykupił w ramach mecenatu Jan Łaski (młodszy), pozostawiwszy ją Rotterdamczykowi w użytkowanie. Po śmierci uczonego Andrzej Frycz Modrzewski jeździł po ten księgozbiór do Bazylei.
Tomasz Morus żył w latach 1478 – 1535. Autor Utopii, w której zawarł wizję państwa idealnego. Członek brytyjskiej Izby Lordów. Uznany przez Kościół katolicki za świętego. Patron polityków. Skazany na ścięcie przez króla Henryka VIII, ponieważ nie uznał jego małżeństwa z Anną.
Niccolo Machiavelli żył w latach 1469 – 1527. Pisarz, dyplomata, historyk. Autor Księcia. Jego doktryna polityczna uzasadniała przemoc, podstęp, gdy służyło to interesom kraju. Dobro publiczne jest ideałem, który uzasadnia, by „cel uświęcał środki”. Władca z Księcia ma być jednocześnie lwem (siła, odwaga) i lisem (spryt, przebiegłość). Człowiek jest z natury zły. Cechuje go obłuda i chciwość. Taka postawa to tzw. makiawelizm.
Literatura powszechna - ogólna charakterystyka
Petrarka, Boccaccio, Montaigne, Rabelais
Francesco Petrarka
Renesansowy poeta, piszący po łacinie i po włosku, humanista, dyplomata, duchowny, uczestnik życia politycznego, uczony, miłośnik starożytnej kultury. Jego włoskie poezje są bardziej intymne, osobiste, są znane i podziwiane do dziś. W Zbiorze pieśni zawarł miłość do Laury, z sonetów do której zasłynął. Petrarka, który był duchownym, miał wkrótce po złożeniu ślubów ujrzeć w kościele w Awinionie damę, z której uczynił swoją muzę. Miłość, która nigdy nie została spełniona, przetrwała śmierć Laury i Petrarki.
Giovanni Boccaccio (1314-1375) – włoski humanista, pisarz, działacz polityczny. Walczył o utrzymanie swobód republikańskich we Florencji. Autor Dekameronu, zbioru stu krótkich opowiadań i nowel. Jest to przykład świetnej renesansowej prozy, w której autor wyśmiewa feudalny porządek, przesądy minionej epoki, tępotę i obłudę duchowieństwa. Boccaccio stanie się dla innych pisarzy wzorem śmiałej krytyki, realizmu przedstawianej rzeczywistości, poczucia humoru i erotyzmu, będącego wyraźnym sprzeciwem wobec ascetyzmowi.
Michel Eyquem de Montaigne (1533-1592) - francuski pisarz, moralista, przedstawiciel sceptycyzmu. Autor Prób – cyklu rozmyślań nad sensem życia, szczęściem. Od francuskiej nazwy cyklu (Essais) – pochodzi nazwa gatunku – esej.
W Próbach autor stara się dokonać autoanalizy dokonań moralnych, psychicznych, tekst ma charakter dziennika duchowego, intymnego zapisu przeżyć wewnętrznych. Montaigne nie tworzy systemu filozoficznego, postuluje zaś, by „poznać siebie, nauczyć się dobrze żyć i dobrze umrzeć”. Wskazuje, iż życie człowieka winno być łatwe, przyjemne i rozsądne; człowiek winien się również uniezależnić od świata i jego zależności – dzięki poglądom sceptycznym. Spokojnie i rozsądnie należy podchodzić do wszystkiego, co zsyła nam życie, również do śmierci, bowiem strach przed śmiercią może zabrać radość życia.
Popularne cytaty z Montaigne’a:
• Nikt nie jest wolny od mówienia bredni
• Nawet na najwspanialszym tronie świata siedzi się zawsze na własnym siedzeniu
• Wielkie i wspaniałe arcydzieło człowieka – to żyć dorzecznie
• Poczucie dobra i zła zależy w dużej mierze od naszego o tym mniemania
• Największa rzecz na świecie to umieć należeć do siebie
Francois Rabelais (1494-1553) - francuski pisarz, humanista, autor epopei Gargantua i Pantagruel, będącej satyrą na feudalne stosunki w średniowieczu oraz utopijną wizją nowego społeczeństwa.
Epopeja skierowana jest przeciwko średniowiecznej mentalności, wychwalając jednocześnie bogactwo i doskonałość humanizmu. Utwór składa się z pięciu ksiąg, opisując historię dwu olbrzymów – Gargantui i Pantagruela. Olbrzymy posiadają ludzkie cechy, są prostolinijni, poczciwi, dobrotliwi, mają też swoje dziwactwa, czasem są aroganccy, niepokorni.
W dziele da się zauważyć podstawowe wykładniki humanizmu. Góruje umiłowanie życia, fascynacja człowiekiem. Tzw. pantagruelizm jest terminem ukutym na podstawie tego dzieła, oznacza dążenie do wyzwolenia wszelkich sił dla zadośćuczynienia ziemskim pragnieniom. Człowiek ma obowiązek rozwijania swoich zdolności, talentów, winien dążyć do zdobycia wiedzy.
Dramat i teatr elżbietański (William Szekspir)
Odrodzenie w Anglii zbiera największe plony za panowania królowej Elżbiety, w 2. połowie XVI i na początku XVII wieku. Nastąpił wtedy okres rozwoju gospodarczego i kulturalnego, wcześniej bowiem szargał Anglią wojny religijne i dynastyczne. Wśród twórców wyróżniali się przede wszystkim William Shakespeare (Szekspir) oraz Thomas More. Pierwszy z nich reprezentował teatr, instytucję rozkwitającą w tamtych czasach, przyciągającą elitę artystyczną kraju oraz szeroką publiczność odbiorców. Morus (More) był natomiast myślicielem i miłośnikiem filozofii greckiej.
Sam gatunek dramatu wywodził się z tradycji antycznej. Renesans odziedziczył jednak poza wzorem greckim średniowieczne widowiska religijne – misteria. W okresie reformacji teatr stał się atrakcyjnym sposobem propagandy idei, co także przyczyniło się do jego rozwoju w Renesansie. Starożytny ideał opierał się na zasadach: decorum, mimezis, katharsis, zasadzie trzech jedności. Treść sztuk mogła dotyczyć środowisk elitarnych, spraw społecznych, tragicznych wyborów jednostek. Aktorzy zaś – jedynie mężczyźni – używali masek do zaznaczenia emocji postaci. Średniowiecze natomiast odgrywało sceny z życia i Męki Chrystusa (Pasja). Tak jak w Antyku, wymowa religijna sztuk teatralnych była pierwszorzędna. Dramat i teatr elżbietański wychodzą poza ramy obu tradycji. Z czasem teatr przestał być sceną dla pokazywania cnót, dobra, wartości religijnych. W Londynie uważano tę rozrywkę za niemoralną, groźną, dlatego pierwszy teatr powstał poza murami miasta w 1576 r. Jednak sami aktorzy cieszyli się szacunkiem i poważaniem społeczeństwa. Tworzyli zespoły, gromadzące też czasem dramaturgów.
William Szekspir
Szekspir żył w latach 1564-1616. Był dramaturgiem angielskim, tworzącym w czasach rządów królowej Elżbiety. Uważany jest za najwybitniejszego dramaturga wszech czasów. Nikt nie zrobił dla żadnej ze sztuk tak wiele, jak Szekspir dla teatru i dramatu. Był właściwie samoukiem, wywodzącym się z rodziny mieszczańskiej o chłopskich korzeniach. Zaczynał swoją karierę jako sługa w trupie teatralnej, potem jako aktor, aż wreszcie zaczął pisać sztuki i reżyserować przedstawienia. Dorobił się majątku, uzyskał dla rodziny szlachectwo.
Szekspir ustalił charakter dramatopisarstwa i wzór teatru, który utrzymał się przez całe czasy nowożytne. Uprawiał komedię, kroniki historyczne i tragedię. Był człowiekiem, który nie tylko przyczynił się do rozwoju angielskiego języka literackiego, ale przede wszystkim wykreował wzorce myślenia o człowieku, wybiegające nawet poza ducha Renesansu. Ponadczasowe postaci Hamleta, Makbeta, króla Leara, Romea i Julii – znane są dziś każdemu. Wpisały się w mentalność Europy tak doskonale, jak niegdyś mitologia grecka i rzymska, jak historie biblijne. Szekspir miał świadomość Renesansu, nowej epoki, potęgi rozwijających się wtedy idei humanizmu, wiary w postęp. Jego twórczość jest wyrazem doskonałego rozumienia ducha Odrodzenia, genialności w pojmowaniu ludzkiej jednostki oraz masy społecznej.
Szekspirowskie analizy ludzkich charakterów nie są zawsze optymistyczne i budujące wartości. Postać Makbeta i przedstawiona w sztuce wizja problemu władzy, winy, kary, ludzkiego sumienia – stanowią kompendium wiedzy o ciemnej stronie natury ludzkiej. Forma dramatu Szekspirowskiego zrywa z regułami Antyku. Brak trzech jedności, chóru, brak masek. Postaci wywodzą się z różnych warstw społecznych i są bardzo zindywidualizowane, nie pozbawione jednak cech uniwersalnych. Przymioty uniwersalne wiążą się jednak zawsze z głęboką psychiką ludzką. Język dramaturga jest nasycony poetyckością – występują: rytm, miara wierszowa, metafory, obrazowe porównania, wątki realistyczne i fantastyczne. Szekspir jest twórcą nowego świata literackiego, w którym bohaterowie, istniejący w świecie nasyconym sygnałami z zaświatów i z krainy wyobraźni, doświadczają emocji, problemów lub prowadzą walki myślowe – bliskie każdemu człowiekowi.
Główne dzieła Szekspira:
• Komedie: Sen nocy letniej, Komedia pomyłek, Poskromienie złośnicy, Wesołe kumoszki z Windsoru, Wieczór trzech króli, Miarka za miarkę, Jak wam się podoba
• Kroniki historyczne: Król Jan, Ryszard II, Henryk IV, Henryk V, Henryk VI, Ryszard III, Henryk VIII, Juliusz Cezar, Antoniusz i Kleopatra
• Tragedie: Romeo i Julia, Hamlet, Otello, Król Lear, Makbet
• Baśnie dramatyczne: Sen nocy letniej.
Szekspir zasłynął również jako autor pięknych sonetów (napisał ich 154).
Cechy dramatu szekspirowskiego
Dramaty tworzone przez Szekspira były na tyle nowatorskie, iż zyskały miano dramatów szekspirowskich. Do ich głównych cech zaliczamy:
• Naruszenie klasycznej reguły trzech jedności – miejsca, czasu i akcji, stosowanej w dramatach antycznych. Utwory rozgrywają się w wielu przestrzeniach, akcja trwa wiele lat, występują liczne wątki poboczne.
• Złamanie zasady decorum, czyli odpowiedniości stylów i środków wyrazu.
• Naruszenie wprowadzonej przez Sofoklesa zasady, w myśl której na scenie mogło przebywać jednocześnie nie więcej niż trzech aktorów. W dziełach Szekspira zdarzają się sceny zbiorowe.
• Występowanie scen krwawych, drastycznych, ukazanych bezpośrednio, a nie pośrednio, poprzez opis.
• Bohaterowie ulegają transformacjom, popadają w skrajne stany emocjonalne, mają bogate życie psychiczne.
• Występowanie sfery fantastycznej, ponadnaturalnej, upiorów, duchów, czarownic.
• Plastyczny język, pełen metafor, porównań, dialogów.
Literatura polska - ogólna charakterystyka
Literaturę polskiego Renesansu dzieli się na trzy fazy rozwoju:
• wczesny Renesans trwa od połowy XV wieku do lat 40. XVI w. Powstały wtedy dzieła Jana Ostroroga, Jana Długosza, Jana z Ludziska. Kiedy narastały walki klasowe, znaczenie szlachty w dążeniu do władzy, tendencje kapitalistyczne w ekonomice oraz polityczna i kulturalna aktywność mieszczaństwa – polskie Odrodzenie weszło w drugą fazę;
• dojrzały Renesans to lata 4