Średniowiecze - opracowanie epoki.

Charakterystyka średniowiecza
1. Nazwa epoki została ustalona po jej zakończeniu. Termin ten określa epokę historii i kultury europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi
2. Średniowiecze oceniano jako epokę ciemnoty i zacofania aż do XIX wieku. Zaczęto je rehabilitować na przełomie XIX i XX wieku. Dziś mówimy, że kładło ono podwaliny następnych epok.
3. Ramy czasowe. Średniowiecze trwa w Europie od IV/V w. do XV w.
· Początek:
313 r. - zgoda Konstantyna Wielkiego na wyznawanie chrześcijaństwa
330 r. - przeniesienie stolicy Cesarstwa Rzymskiego do Konstantynopola
476 r. - upadek cesarstwa zachodniorzymskiego
· Koniec:
1450 r. - wynalezienie druku
1453 r. - upadek Konstantynopola
1492 r. - odkrycie Ameryki
4. Rola Kościoła chrześcijańskiego.
Najwyższą wartością w tym okresie był Bóg. Pogląd ten nazywamy teocentryzmem. Kościół pełnił w średniowieczu rolę kulturotwórczą. Duchowni dawali początek literaturze. Na podstawie filozofii ludności wyróżnia się jej typy:
· scholastyka - rozumowe udowadnianie prawd Biblii
· augustynizm - teorie św. Augustyna (IV/V w.) Twierdził on, że człowiek jest usytuowany na granicy bytów wyższych (aniołowie) i bytów niższych (zwierzęta). Stąd rozdarcie człowieka między dobrem a złem, duchowością i cielesnością. Filozof uważał, że człowiek powinien wznosić się coraz wyżej.
· tomizm - poglądy św. Tomasza z Akwinu. Twierdził on, że człowiek powinien walczyć ze złem i zajmować na "drabinie bytów" najwyższe miejsce. Twierdził także, że społeczność dzieli się na stany, a każdy człowiek winien pozostawać tam, gdzie wyszedł na świat.
· franciszkanizm - poglądy św. Franciszka z Asyżu. Filozofia ta zawiera miłość do wszelkich stworzeń, miłosierdzie, braterstwo i ubóstwo.
Ówczesna feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę spojoną religią chrześcijańską i nadrzędną władzą Kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Wszyscy władcy europejscy, z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznali hegemonię Kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który ukształtował myślenie, odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką. Znaczną rolę w formowaniu ówczesnego światopoglądu odegrały poglądy św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu.
O ile w Europie epoka trwała około 1100 lat, to w Polsce tylko 500 (X - XVw.). Przyjęte określenie “średniowiecze” było wyrazem pewnego lekceważenia żywionego dla tej “pośredniej” epoki, okresu jakby “bezpłodnego, mrocznego i ciemnego”. Zarzucano odejście od ducha wielkiej kultury antyku, jej zniekształcenie, a ponadto sprzeniewierzenie się ideałom pierwotnego chrystianizmu; rewizja ujemnych sądów rozpoczęła się dopiero w XVIII w., kiedy to zauważono wielkość i potęgę jej sztuki, zwłaszcza późnośredniowiecznej.
Średniowieczna filozofia opierała się na teocentryźmie, tzn. na założeniu, że cały świat koncentruje się wokół Boga. Bóg był uznawany za najwyższą wartość i doskonałość, to jemu podporządkowywano całe życie człowieka. To Bóg stworzył świat, to dzięki niemu powstało piękno, dobro i prawda. Większość zjawisk przyrody interpretowano jako znak od Boga. W filozofii dominowało pytanie o miejsce i rolę człowieka.

Duże znaczenie miały koncepcje filozoficzne stworzone przez św. Augustyna. Stwierdził on, że człowiek znajduje się pomiędzy niebem a ziemią, pomiędzy aniołami i zwierzętami. To umiejscowienie istoty ludzkiej powodowało rozdarcie wewnętrzne człowieka, rodziło nieustanny konflikt pomiędzy jego duchowością i cielesnością. Człowiek musiał nieustannie wybierać pomiędzy Królestwem Bożym i dobrami ziemskimi. Św. Augustyn nieustannie podkreśla dualizm świata, jego rozdwojenie. Ponadto duże znaczenie przykładał św. Augustyn do modlitwy, medytacji, rozważania nad samym sobą. Koncepcja losu ludzkiego, stworzona przez św. Augustyna, określana jest mianem pesymistycznej, przeciwstawiana jest jej koncepcja filozofii harmonijnej.

Twórcą filozofii harmonijnej był św. Tomasz z Akwinu. Uważał on, iż miejsce przypisane człowiekowi nie jest przypadkowe, lecz celowe i rozmyślne. Świat postrzegany jest jako szereg stopni, wiodących do Boga. Człowiek powinien walczyć z pokusami, zachowując jednocześnie swe miejsce na drabinie bytu. Postępowanie zgodnie z przyjętymi zasadami moralnymi i etycznymi pozwoli na stopniowe pokonywanie kolejnych stopni i w efekcie zbliżenie się do Boga. Człowiek, kierujący się cnotą może istnieć społecznie, ponieważ przestrzega on przyjętych praw i zwyczajów, zapewniających każdemu należne mu przywileje. Zharmonizowany podział świata postrzegany był jako właściwy i jedyny zgodny z koncepcją boską.

Trzecim kierunkiem filozoficznym w średniowieczu był franciszkanizm. Zakładał on umiłowanie całego świata, czerpanie radości z życia w ubóstwie, braterstwo wszystkich żyjących istot oraz radosną wiarę w Boga. Twórcą tej koncepcji był św. Franciszek z Asyżu, który wyrzekł się swojego majątku i pędził życie w zgodzie z wyznawanymi przez siebie założeniami.

Kolejnym, istotnym nurtem w średniowiecznej filozofii był mistycyzm, stworzony przez św. Bernarda. Św. Bernard mówił, iż aby poznać Boga, potrzebna jest jego łaska (którą można osiągnąć poprzez stan pokory i miłości). Prawdy wiary poznać można przez kontemplację i bogate życie wewnętrzne. Szczytem pokory jest ekstaza (stan psychiczny, w którym człowiek i jego umysł zapomina o sobie i pogrąża się w Bogu).

Ważnym pojęciem, wiążącym się ze średniowieczną filozofią jest scholastyka. Pod tym hasłem ukryte są wszystkie prawdy, przyjęte przez Kościół jako oczywiste i nie wymagające objaśniania. Jest to po prostu zbiór dogmatów i twierdzeń
· Epoka ta dała światu szkolnictwo trwające do dziś z uniwersytami włącznie, dwa style w sztuce: romański i gotycki, a także wynalazek druku.
5. Charakterystyczne cechy literatury:
· dwujęzyczność (XIII w. - pierwsze pisma polskie),
· dwoistość tematyki: kościelno-religijna i świecka,
· dydaktyczny charakter utworów,
· rękopiśmiennictwo - książka średniowieczna krążyła jako kodeks rękopiśmienny, do którego można było dopisywać na pozostałych pustych kartach inne teksty, i to w różnym czasie, nie zawsze oznaczonym. Jej społeczny zasięg, z uwagi na jednoegzemplarzowość, był ograniczony. Koszt związany z nakładem pracy przy jej sporządzaniu był niezmiernie wysoki (np. równowartość kilku wsi).
o anonimowość - twórcom średniowiecza obca była “próżna chwała”, powszechne było ukrywanie się poza dziełem, nieujawnianie swej podmiotowej obecności.
o moralizatorstwo - wychowanie i pouczenie człowieka, skierowanie go na właściwą drogę
o kompilacja - średniowieczna praktyka twórcza nie tylko dopuszczała, ale wręcz doradzała korzystanie z nie swoich dzieł, wplatanie ich fragmentów do innych utworów. Składanie (kompilację) porównywano do składania bukietu kwiatów, wznoszenia budowli z różnych cennych materiałów.
o wzorce pisarskie - średniowiecze wypracowało dla swej twórczości pewne reguły pisarskie. Dotyczyły one zasad budowy wierszy, konstruowania dobrej prozy, wskazywały na istnienie pewnych podziałów w zakresie poezji i prozy, charakteryzowały określone gatunki np. carmina - pieśni, tragedię, komedię, historię, satyrę. Klasyfikacje te nie zawsze były klarowne i dopuszczały możliwość nachodzenia na siebie różnych gatunków, ich mieszanie. Pewne formy i gatunki jeszcze starożytnego pochodzenia często ulegały w średniowieczu daleko posuniętym odkształceniom.
o kosmopolityzm - twórcy średniowiecza nie koncentrowali się na podejmowaniu tematów bliskich im środowiskom narodowym, afirmowali swą wspólnotę z całym światem.
o nowe gatunki - misterium, dramat liturgiczny, moralitety, utwór parenetyczny, utwór hagiograficzny, sonet, żywot (legenda), dialog, psałterz, modlitewnik
o tematyka religijna - szczególne zaangażowanie w kwestie religijne i świeckie, duchowe i społeczne
o potępienie zła i afirmacja dobra
· duch parenezy - (z grec. parainesis - pouczenie, ostrzeżenie, rada) tworzenie zalecanych do naśladowania ideałów osobowych, kształtowania wzorcowych wizerunków np. świętego rycerza, władcy.
Ideał ascety w "Legendzie o św. Aleksym".
asceza - umartwianie się, świadome życie w ubóstwie
asceta - człowiek świadomie żyjący w ubóstwie, umartwiający się.
Święty Aleksy był prawdziwym ascetą. Mimo że był synem książęcym i dano mu za żonę cesarską córkę, postanowił jej nie tknąć i czym prędzej opuścić rodzinny kraj. Zatrzymał się w zamorskim państwie. Zabrane ze sobą srebro i złoto rozdał kapłanom i studentom teologii, zaś szaty rozdał miejscowej biedocie. Wkrótce też stał się cierpiącym głód i chłód nędzarzem. Po pewnym czasie powrócił do rodzinnego miasta. Nie udał się jednak do ojca i nadal, w zapomnieniu, prowadził żebraczy tryb życia. Przez szesnaście lat mieszkał pod schodami jednego budynku, często śpiąc w pomyjach i nieczystościach, aż do chwili odejścia z tego świata.
Ideał ascety.

Wzorce te powstawały w klimacie teocentryzmu. Człowiek wybierający drogę ascezy świadomie rezygnuje z uciech i wygód życia ziemskiego. Umartwia się, wszystkie cierpienia znosi w pokorze, czas spędza modląc się, by pobożnością osiągnąć szczęście wieczne oraz by zdobyć aureolę świętości. Najczęściej uprawianymi gatunkami literatury religijnej były w średniowieczu HAGIOGRAFIE, czyli żywoty świętych i męczenników.

Najsławniejszy utwór - Legenda o Świętym Aleksym.

- pochodził z rzymskiej książęcej rodziny w młodości hulaszczy tryb życia - nagła przemiana rozdał majątek ubogim, odrzucił dobra doczesne - prowadził życie żebracze, cierpliwie znosił upokorzenia - umartwiał ciało i wzmacniał ducha - po powrocie do domu cierpiał nadal nie rozpoznany przez rodzinę - nagroda - natychmiast po śmierci został wzięty do nieba; śmierć naznaczona cudami - jego martwe ciało stało się relikwią i miało moc uzdrawiającą

Trzeci wzorzec postawy, wykreowany przez średniowieczną literaturę dotyczył postawy człowieka oddanego służbie bożej. Człowiek ten powinien zapomnieć o sprawach ziemskich, powinien podporządkować wszystkie swe myśli Bogu. Cel jego życia nie znajduje się na ziemi, lecz poza nią - jest nim osiągnięcie świętości i zbawienia. Prawdziwy asceta powinien wyrzec się wszelkich dóbr materialnych, dla niego istnieć powinno jedynie dobro duchowe. Również odejście z ziemskiego padołu nie powinno być naturalne: święty powinien odejść albo śmiercią męczeńską, albo naturalną, której towarzyszą różne znaki i cuda.
“Legenda o świętym Aleksym”
Staropolska wersja (prawdopodobnie z 1454 r.) jest zapewne tłumaczeniem z włoskiego lub francuskiego i należy do literatury hagiograficznej. Aleksy, syn rzymskiego patrycjusza, rozdaje swój majątek biedakom, odrzuca szczęście rodzinne, opuszcza dom i ojczyznę, żyje w biedzie, całe dnie poświęcając modlitwie i religijnej kontemplacji. Gdy jego pobożność nabiera rozgłosu, ucieka z miejsca pobytu, aby, jak przystało na człowieka prawdziwie oddanego jedynie Bogu, żyć w skromności i zapomnieniu. Po siedemnastu latach wraca do domu ojcowskiego i nie rozpoznany przez nikogo, pędzi życie żebraka. Przed śmiercią spisuje historię swego żywota, a po zgonie znaczonym cudami zostaje rozpoznany i kanonizowany. Aleksy jest przykładem ascety, człowieka, który dobrowolnie rezygnuje z życiowych przyjemności, prowadzi życie w surowej dyscyplinie zewnętrznej i wewnętrznej. Ascezy była jedną z dróg, propagowaną przez Kościół, prowadzącą ku bożej chwale i zbawieniu wiecznemu.
Ideał rycerza na podstawie "Pieśni o Rolandzie".
1. Liczne wojny w średniowiecznej Europie - zewnętrzne i wewnętrzne.
2. Rola i ranga rycerstwa.
3. Przykłady epiki rycerskiej w literaturze europejskiej:
o "Pieśń o Rolandzie" - XI w. (fr.)
o "Pieśń o Nibelungach" - XII / XIII w. (niem. germ.)
o "O królu Arturze i Rycerzach Okrągłego Stołu" - ok. XII w. (cykl. bret.)
o "Pieśń o Cydzie" - XII w. (hiszp.)
Są to w dzisiejszym pojęciu eposy, przez literaturę francuską nazywane "chansons de gest" (pieśni o czynie).
"Pieśń o Rolandzie" opowiada o walkach Karola Wielkiego na terenach Hiszpanii z poganami zwanymi Saracenami w roku 778. Utwór skupia się głównie na opisie powrotu zwycięskich rycerzy francuskich i zasadzce, w jaką dostał się w skutek zdrady Ganelona oddział hrabiego Rolanda, w wyniku czego odcięty od reszty wpjsk poniósł klęskę, a Roland śmierć. W "Pieśni o Rolandzie" ukazany jest wzór średniowiecznego, zachodnioeuropejskiego rycerza, który gotów jest oddać życie swoje i współtowarzyszy broni za szczęście własnego króla i ojczyzny. Poza tym podkreślono w utworze dążenie walecznych mężów do osiągnięcia pięknego, wzniosłego celu, jakim na owe czasy była honorowa i zacięta walka z przeciwnikami wiary. Ważne jest też to, że rycerz taki miał zapewnione miejsce w raju, co dla zwykłych śmiertelników było dużo trudniejsze do osiągnięcia.
Ideał rycerza.

Znalazł on wyraz przede wszystkim w epice rycerskiej. W literaturze polskiej nie ma dzieła, które można by uznać za charakterystyczne dla tego gatunku.

- najpopularniejsze dzieło - Pieśń o Rolandzie - bohater idealny: skupia w sobie cechy najwyżej cenione w epoce średniowiecza - odważny aż do szaleństwa - postępuje w zgodzie z kodeksem rycerskim - bezgranicznie oddany ojczyźnie - wierny damie swego serca - bezwzględnie wierny swemu suwerenowi - epoka feudalna - jako wzorowy chrześcijanin walczy w obronie wiary - jest przyjacielem i ma przyjaciół - w utworze wprowadzono dla podkreślenia tych pozytywnych cech także postać zdrajcy
W średniowieczu literatura była silnie nasycona wzorcami postaw, a jej głównym zadaniem było kształtowanie właściwych wzorców osobowych, właściwych postaw moralnych i wpajanie odpowiednich ideałów. Dlatego o literaturze tego okresu mówi się, że jest to literatura parenetyczna (pareneza = pouczenie). Literatura średniowiecza przytacza liczne przykłady właściwych postaw, typowych dla idealnego władcy, rycerza i ascety.

Właściwy model zachowań, typowy dla rycerza prezentuje "Pieśń o Rolandzie". Jej bohater to rycerz, który za cel nadrzędny stawia sobie przestrzeganie etosu rycerskiego. Najważniejszy dla Rolanda jest jego honor, nie uczyni nic, co mogłoby doprowadzić do powstania skazy na jego czci. Istotne są także odwaga, wierność władcy, wierność ojczyźnie i patriotyzm. Średniowieczny rycerz musi ponadto umieć walczyć, być wierny w przyjaźni oraz godnie przyjmować śmierć
“Pieśń o Rolandzie”
Jest to utwór parenetyczny. Ten epicki poemat opisuje wyprawę wojenną Karola Wielkiego (z 778 r.), władcy Franków, do Hiszpanii zajętej przez niewiernych - Saracenów. Opisane jest w nim zwycięstwo nad poganami, zdobycie Hiszpanii i tragiczna klęska tylnej straży armii, która w trakcie powrotu do Francji została zdradziecko zaskoczona i po bohaterskiej walce wycięta. Zginął wówczas kwiat rycerstwa, w tym hrabia Roland - bohater poematu, kuzyn władcy. Utwór jest arcydziełem swego gatunku - średniowiecznych chansons de geste - pieśni o czynach (bohaterskich), powstających już przed XI w. i tworzonych przez tzw. truwerów. Do czasów obecnych dochowało się około stu takich poematów narodowych i bohaterskich. Na uwagę zasługuje typ i środki epickiej narracji oraz ukształtowany w utworze ideał osobowy, parenetyczny wizerunek dzielnego rycerza typowy dla zachodniej kultury, nie upowszechniony jednak w literaturze staropolskiej, która nie przyswoiła sobie takiego rycerskiego etosu (etos - z gr. ethos - “zwyczaj”- całokształt uznawanych i przyswojonych w określonej grupie społecznej norm, które regulowały zachowanie się jej członków).
Cechy rycerza (na podstawie Rolanda):
·
o odwaga, męstwo - podejmuje walkę z silniejszym nieprzyjacielem
o dba o honor - nie zadął w róg w obawie o posądzenie go o tchórzostwo
o religijny, pobożny - wierzy w Boga, który zabierze jego towarzyszy do raju
o przyjaciel
o patriota - umierając, chce widzieć Francję
o walczy w imię wiary chrześcijańskiej - nienawidząc pogan, walczy sposób okrutny i bezwzględny
o waleczny.


Rozważania o marności życia i nieuchronności śmierci w "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią".
Stosunek średniowiecza do śmierci Kościół celowo skłaniał ludzi do myślenia o śmierci, co potwierdza popularne wówczas powiedzenie "Memento mori". Śmierć należała do tzw. spraw ostatecznych obok sądu ostatecznego, piekła i nieba. Kościół różnicował śmierć człowieka grzesznego i cnotliwego. Pierwsza miała być przykra, druga stanowiła zwykłą konieczność, której obawiać się nie należało. Ważne było należyte przygotowanie się na spotkanie ze śmiercią. Miały temu służyć: życie w cnocie, spowiedź, rachunek sumienia, pojednanie z ludźmi i światem. Przykłady motywów śmierci w literaturze:
· "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią",
· "Skarga umierającego",
· cykl drzeworytów niemieckiego artysty Hansa Holbeina Młodszego z pocz. XV w. przedstawiający różne wizerunki śmierci.
Wizerunek Śmierci w "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" jest przerażający: chuda, blada, żółte oczy i ciało, bez końca nosa i warg, zgrzytająca zębami, z kosą w ręku itp. Mówi ona, że zabierze ze sobą każdego człowieka, ale w pierwszej kolejności grzeszników, księży żyjących w dostatku i rozkoszy, rozpustne kobiety, sędziów niesprawiedliwych, pijaków. Wynika stąd, że im człowiek przejdzie przez życie skromniej, tym jego spotkanie ze Śmiercią będzie mniej przykre.
Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”
Wierszowany dialog w języku polskim nie znanego autora z XV w. Jest to jeden z licznych w literaturze średniowiecznej utworów moralistyczno-dydaktycznych, przedstawiających znikomość życia ziemskiego, oparty na popularnym w malarstwie i literaturze epoki motywie - tańca śmierci. Przechwałki naturalistycznie przedstawionej Śmierci, grożącej przerażonemu Mistrzowi kosą, obejmują serię nakreślonych z werwą realistyczno-satyrycznych obrazków obyczajowych z życia różnych stanów i zawodów - duchowieństwa, zakonników, lekarzy, sędziów, kupców, karczmarzy, rzemieślników i oraczy. Wymowę artystyczną utworu potęgują wyraziste przysłowia, po raz pierwszy zastosowane w polskiej literaturze jako znakomite środki ekspresji. Walory te sprawiają, że wiersz ten należy do najcenniejszych dzieł literatury naszego średniowiecza.
Wśród głównych propagowanych wzorców były: - ideał ascety (świętego) - ideał rycerza - ideał władcy - ideał kochanka

Średniowieczny uniwersalizm oparty był na dominacji religii chrześcijańskiej w całej niemal Europie. Ze względu na to, iż wszystko w życiu podporządkowane było religii, światopogląd chrześcijański rządził myśleniem, odczuciami, postępowaniem i twórczością wszystkich ludzi średniowiecza. Dlatego też wszystkie występujące znaki były czytelne dla każdego chrześcijanina. Prócz tego obowiązywały te same, narzucone przez religię, normy moralne i wzorce osobowe.

Ponadto wszystkie niemal państwa podporządkowane były jednemu władcy, przez co stanowiły niemalże monolit religijny.

W dużym skrócie uniwersalizm średniowiecza wyraża się przez

- podporządkowanie wszystkiego Bogu,

- jedność ideałów,

- identyczne pojmowanie świata.
******************8
1. Wizje życia ludzkiego (antropologia filozoficzna) w literaturze średniowiecznej.
Krzyż i miecz - to znaczące symbole ideałów średniowiecznego człowieka; dwa ośrodki kształtujące kulturę duchową epoki - kościół i dwór - eksponowały różne wizje wartości życia ludzkiego. Pierwszy, poprzez nadanie egzystencji człowieka charakteru w pełni duchowego i religijnego, zmierzał ku idei ascezy, drugi - akcentując pojęcie honoru jako najwyższego dobra ziemskiego - głosił zasadę bezwzględnej wierności wobec Boga i Suwerena oraz postawę czynnej zbrojnej obrony Wiary i Władcy, kształtował ideały rycerskie.
Zarazem jednak w kulturze średniowiecznej następowało częste zespalanie ideałów rycerskich i religijnych, idea wiary sankcjonowała bowiem sens i wartość czynu rycerskiego (np. idea wojny świętej o grób Chrystusa). Tytułowy bohater "Pieśni o Rolandzie", arcydzieła francuskiej epiki rycerskiej (chansons de geste) z przełomu XI i XII wieku, ginie w bohaterskiej walce z niewiernymi Saracenami. Roland poprzez swą rycerską śmierć wyraża bezwzględną wierność Bogu, Władcy oraz "słodkiej Francji".
We francuskim średniowiecznym cyklu królewskim postacią centralną jest również Karol Wielki. Osoba króla - śnieżnobrodego, pełnego potęgi i majestatu, Suwerena sprawiedliwego i wiernego ideom rycerskim - staje się ucieleśnieniem władcy doskonałego.
W literaturze polskiej, z uwagi na odmienne od zachodnioeuropejskich dziejów uwarunkowania historyczne, epika rycerska nie rozwinęła się w postaci osobnego gatunku. Jej wpływ jednak na nasze piśmiennictwo jest bezsporny, czego dowodem staje się łacinska kronika Galla Anonima. Autor, tworząc "gesta", czyli opis czynów Bolesława Krzywoustego, ukazał zarazem wizerunek władcy idealnego. Bolesław to król rycerski, sprawiedliwy, władca chrześcijański wojujący z pogaństwem (Pomorzanami), strzegący suwerenności państwa, obdarzony od dzieciństwa najpiękniejszymi cnotami.
W kręgu kultury dworskiej rozwinęła się także literatura poświęcona miłości. Średniowieczny francuski romans "Dzieje Tristana i Izoldy", to urzekająca opowieść o miłości nie zamierzonej, do której kochankowie zostali zmuszeni fatalną siłą czarodziejskiego napoju. Uczucie łączące Tristana i Izoldę łamie normy moralne i religijne, bowiem namiętność przewyższa poczucie obowiązku wierności królowi i małżonkowi. Miłosne uniesienia i etyczne udręki, poczucie winy i poddanie się przeznaczeniu, doznania bólu i pełni szczęścia, subtelna, głęboko psychologiczna prawda o naturze człowieka wyrażona w "Dziejach Tristana i Izoldy" inspiruje artystów po dzień dzisiejszy do reinterpretacji średniowiecznego tematu. Francuski romans miłosny przynosi również plastyczną wizję przyrody i natury. Uczucia bohaterów rozwijają się bowiem wobec urzekającej, naturalnej urody świata.
Równolegle do romansu rozwijała się we Francji liryka miłosna tworzona przez trubadurów: poetów i kompozytorów w jednej osobie. Z tego kręgu wywodzą się ideały dworskiej miłości oraz kultu kobiety. Również i w Polsce, w późnej fazie średniowiecza, pojawiły się utwory inspirowane kulturą dworską. Z początków XV wieku pochodzi wiersz anonimowego autora Słoty "O zachowaniu się przy stole". W tym literackim zabytku języka polskiego wyróżnić można dwa motywy tematyczne: pierwszy opowiada o sposobach kulturalnego dworskiego biesiadowania, drugi natomiast stanowi dworną pochwałę kobiety. Z końca XV wieku pochodzą także dwa utwory nawiązujące do wzorów francuskiej liryki miłosnej: "Przesłanie miłosne" oraz "List miłosny".
U średniowiecznych źródeł teocentrycznego poglądu na świat leży idealistyczna filozofia św. Augustyna, według której Bóg jest nie tylko przyczyną świata, ale także jego kierownikiem i sędzią, zaś człowiekowi szczęście może dać jedynie zespolenie z Najwyższym.
Średniowieczna postawa ascetyzmu ma głębokie uwarunkowania filozoficzne: dążenie do Boga, które leży w naturze człowieka, wymaga odrzucenia znikomych dóbr świata materialnego. "Mistrzami" ascezy byli bohaterowie średniowiecznych wierszowanych legend o świętych. Legendy te miały zarazem charakter parenetyczny (pareneza - przykład) - pokazywały wzory takiego życia, które prowadzi do szczęścia wiecznego, a więc do Boga.
Z drugiej połowy XV wieku pochodzi literacki zabytek języka polskiego "Legenda o świętym Aleksym". Pokazuje ona te etapy życia ludzkiego, które decydują o szczęściu wiecznym i świętości: rezygnację z życia rodzinnego, zachowanie czystości, odrzucenie przywilejów i bogactw, umartwienie ciała, świadome samoponiżenie, służbę bliźniemu. Negacja wartości cielesnych, ziemskich, materialnych prowadziła twórców średniowiecznych do fascynacji śmiercią. Temat ten pojawiał się tak w literaturze, jak ikonografii (malarstwie), najbardziej zaś popularnym jego ujęciem były tańce śmierci (danse macabre). Memento mori - pamiętaj o śmierci, o jej powszechności i konieczności - hasło to rozwijane było w licznych utworach średniowiecznych. W zabytkach językowych literatury polskiej najpełniej wyraziło się w XV-wiecznej "Rozmowie mistrza Polikarpa ze śmiercią".
Kult świętych i Matki Bożej w literaturze i sztuce średniowiecza ma także filozoficzne uwarunkowania; wynikał z potrzeby zachowania hierarchicznej, odpowiadającej wzorom feudalnym, struktury świata duchowego. Święty Tomasz z Akwinu, którego filozofia stanowi szczytne osiągnięcie średniowiecznej scholastyki, dokonał rozróżnienia stworzeń według stopnia doskonałości. Kolejne stopnie hierarchiczne były to : złożone ciała nieorganiczne, rośliny, zwierzęta, ludzie. Pomiędzy Bogiem a stworzeniem, w myśl koncepcji Akwinaty, musi jednak istnieć ciągłość. Ponad człowiekiem znajdują się więc istoty o czystej inteligencji, czyli anioły. Hierarchię tę wieńczy Bóg: jedyny byt, który istnieje sam przez się; wszystkie inne są bytami zależnymi. Żywot ludzki wydawał się więc w średniowieczu nieporównywalny z kondycją Boga. W modlitwach poszukiwano pośredników, orędowników, którym nieobca była ludzka egzystencja, a którzy zarazem osiągnęli wyższy od człowieka stopień duchowej doskonałości. Stąd niezwykle rozpowszechniony w średniowiecznej Europie nurt pieśni maryjnych. Właśnie Maryja, kobieta i matka zarazem, której pełne tragizmu dzieje macierzyńskie wydawały się zawsze człowiekowi szczególnie bliskie, stawała się orędowniczką ludzkich próśb i pełnych nadziei modlitw kierowanych ku Bogu. Kult Maryji - kobiety, Matki Bożej odnaleźć możemy w najstarszym polskim zabytku językowym - "Bogurodzicy" (schyłek XIV w.).
Podobnie wspomniany już kult świętych wynikał z hierarchicznego rozumienia świata i związanych z nim kwestii duchowych. Święty bowiem to ten, który kiedyś był człowiekiem, jednym z wielu. Wyniesiony na ołtarze, szczególnie bliski Bogu, a zarazem głęboko rozumiejący egzystencję człowieka, stawał się, w rozumieniu średniowiecznych filozofów i pisarzy, duchem mediacyjnym pomiędzy Absolutem a Stworzeniem.
2. Święty i rycerz jako bohaterowie charakterystyczni dla literatury średniowiecza.
Celem literatury średniowiecza było pouczenie, wychowanie, tworzenie odpowiednich postaw moralnych, stąd częstym motywem jest afirmacja dobra i potępienie zła. Literatura średniowieczna utworzyła dwa wzorce - świętego i idealnego rycerza.
Pierwszy z nich był kreowany w utworach hagiograficznych, tzn. żywotach świętych, np. św. Wojciecha, św. Stanisława, św. Kingi. "Legenda o świętym Aleksym", której wersja staropolska oparta jest prawdopodobnie na wzorze włoskim lub francuskim, prezentuje wzór świętego. Treścią jej są dzieje bogatego rzymskiego księcia, który bezpośrednio po ślubie opuścił żonę i dom rodzinny, wyrzekł się majątku (rozdał go ubogim i Kościołowi) oraz radości życia. Żył z jałmużny, czas spędzał na modlitwie, umartwiał się. Przez postawę ascezy chciał osiągnąć świętość i zbawienie. W życiu Aleksego pojawiają się typowe dla hagiografii cudowne zjawiska: oto Matka Boska, gdy spostrzegła Aleksego modlącego się na mrozie, schodzi z obrazu i poleca kościelnemu otworzyć drzwi i wpuścić Aleksego do świątyni. W momencie śmierci świętego również pojawia się cudowność, bowiem dzwony w całym Rzymie same dzwonią. Nad ciałem Aleksego mają miejsce cudowne uzdrowienia. W postawie Aleksego są wyeksponowane wszystkie cechy typowe dla ascety, a więc ubóstwo, umartwiania, modlitwa i uwielbienie Boga, skromność i pokora oraz wyrzeczenie się wszystkiego, co ziemskie. Aleksy swoje życie podporządkowuje średniowiecznym hasłom: "Ora et labora" (Módl się i pracuj) oraz "Memento mori" (Pamiętaj o śmierci).
Drugi wzorzec osobowy - to średniowieczny, nieskazitelny rycerz, którego dewizą życiową są słowa "Bóg, Ojczyzna, Honor". Jest on bohaterem "Pieśni o Rolandzie" - fragmentu ze słynnego eposu rycerskiego poświęconego Karolowi Wielkiemu - władcy Franków i jego wyprawie do Hiszpanii zajętej przez niewiernych Saracenów. Treścią pieśni jest bitwa oddziału Rolanda, który pełni tylną straż dla wojsk króla. Saraceni, mający znaczną przewagę liczebną, z zasadzki atakują oddział Rolanda. Oliwier - przyjaciel Rolanda, radzi mu zadąć w róg, by dać znać królowi. Jednak Roland nie robi tego, uważa, że wezwanie pomocy pohańbiłoby jego ród i splamiło jego dobre imię w "słodkiej Francji". Francuzi odparli wiele ataków, jednak ulegli przeważającym siłom wroga. Roland, czując zbliżającą się śmierć, dmie w róg, by król wrócił i pomścił poległych rycerzy.Przed śmiercią Roland próbuje wyszczerbić swój miecz - Durendal, w którego rękojeści znajdują się relikwie. Chce go zniszczyć, by nie dostał się w ręce pogan. Następnie poleca Bogu swych towarzyszy walki, prosi Boga o przebaczenie win i czeka na śmierć. Do rannego i umierającego rycerza Bóg zsyła anioła Cherubina, archanioła Michała i św. Gabriela, którzy niosą duszę Rolanda do nieba. Wizerunek Rolanda stanowi wzór osobowy średniowiecznego rycerza, który służy wiernie ojczyźnie, królowi i Bogu. Dla chwały Boga i Kościoła walczy z poganami, w boju jest szaleńczo odważny, bohaterskimi czynami rozsławia imię swoje, króla i Francji, wysoko ceni honor i prezentuje wiele cnót rycerskich. Zobowiązują go one nie tylko do bohaterstwa, ale także do opieki nad słabszymi, do godnego i szlachetnego postępowania i szacunku dla każdego człowieka."Pieśń o Rolandzie" jest arcydziełem swego gatunku - średniowiecznej chanson de geste (pieśni o czynach bohaterskich), śpiewanej przez truwerów już przed XI wiekiem. Tworzy ona na Zachodzie etos rycerza.
5. Rycerz, święty, kochanek - jako bohaterowie charakterystyczni dla literatury średniowiecznej.
Typ świętego, kreowany w utworach hagiograficznych (np. "Legenda o św. Aleksym"), podporządkowuje swoje życie hasłom "Ora et Labora" (módl się i pracuj) i "Memento Mori" (Pamiętaj o śmierci). Drugi wzorzec osobowy to średniowieczny, nieskazitelny rycerz, którego dewizą życiową są słowa "Bóg, Ojczyzna, Honor" - taki jest bohater "Pieśni o Rolandzie". Treścią utworu jest bitwa oddziału Rolanda walczącego z Saracenami. Wróg ma przewagę liczebną, lecz Roland nie chce wzywać żadnej pomocy, uważa że zhańbiłoby to jego ród i splamiło honor. Roland czując zbliżającą się śmierć, poleca swych towarzyszy Bogu, prosi Go o przebaczenie win i czeka na śmierć. Do umierającego rycerza Bóg zsyła aniołów, którzy niosą jego duszę do nieba. Wizerunek Rolanda stanowi wzór osobowy Średniowiecznego rycerza, który służy wiernie ojczyźnie, królowi i Bogu. Dla chwały Boga i Kościoła walczy z poganami. W boju jest szaleńczo odważny, bohaterskimi czynami rozsławia imię swoje, króla i ojczyzny, wysoko ceni honor i prezentuje wiele cnót rycerskich. Zobowiązują go do opieki nad słabszymi, do godnego i szlachetnego postępowania oraz szacunku do każdego człowieka.
Wzorzec kochanka występuje m.in. w "Dziejach Tristana i Izoldy" (romans starofrancuski). Historia tragicznej miłości. Kochankowie poddani są niepokonanej mocy namiętności, a zarazem świadomi zła zdrady. Żyjący w nieustannym napięciu emocjonalnym, w ciągłym konflikcie między honorem a miłością, ucieleśniają szczęście i
Poezja Najstarszym drukowanym polskim tekstem poetyckim jest "Bogurodzica" (otwiera "Statut polski" z 1506 roku Jana Łaskiego). Czas jej powstania do dziś budzi żywe dyskusje badaczy; jak pozwalają sądzić najnowsze ustalenia językoznawcze, narodziny tekstu związane są z początkami panowania Władysława Jagiełły, a więc z wiekiem XIV.
Z kręgiem kultury kościelnej związane są także wiersze o śmierci "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" (XV wiek) - napisana została w typowym dla średniowiecza gatunku dialogu. W utworze tym uwidacznia się proces przechodzenia od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie, do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego rozmiaru zgłoskowego wersów. Rytmika zostaje wzbogacona poprzez wprowadzenie nie tylko rymów parzystych (aa, bb), lecz także ogarniających szereg sąsiadujących wersów.
Literacką wartość "Rozmowy..." pogłębia naturalistyczne przedstawienie Śmierci oraz realistyczno-satyryczne obrazki z życia różnych stanów i zawodów: duchowieństwa, zakonników, sędziów, kupców.
Z problematyką śmierci związana jest także "Skarga umierającego" (powstała wkrótce po 1424 roku). Utwór ten jako pierwszy w literaturze polskiej, posiada gatunkowe cechy testamentu poetyckiego. Liryczne wyznanie umierającego dające świadectwo znikomości dóbr doczesnych skierowane jest do tych, którzy pozostają - do żywych. Ważne wydaje się również egzystencjalne tło utworu: poczucie samotności człowieka, dramatyzm życia ludzkiego, nieuchronność śmierci.
Motywy ascezy dominują w "Legendzie o świętym Aleksym" (druga połowa XV w.). O artystycznych walorach utworu decyduje między innymi jego epicki charakter z wyraziście naznaczonym narratorem. Pełne niezwykłości życie bohatera służy budującemu opowiadaniu o osiągnięciu świętości na drodze umartwień i rezygnacji z uroków materialnego świata. Do zabytków języka polskiego inspirowanych kulturą świecką należy wiersz Słoty "O zachowaniu się przy stole" (połowa XV w.) oraz "Satyra na leniwych chłopów" (II połowa XV w.). Utwór satyryczny posiada istotne znaczenie dla rozwoju wiersza polskiego: reprezentuje bowiem w pełni już wykrystalizowaną formę sylabizmu względnego, (wersy ośmiozgłoskowe z odstępstwami dziewięciozgłoskowymi). Treścią "Satyry na leniwych chłopów", pisanej z pozycji szlacheckiej, staje się satyryczne przedstawienie pozorowania przez chłopów pracy pańszczyźnianej. Utwór wykorzystuje poetykę kontrastu: prostota, szczerość, prawość wyglądu chłopskiego kłóci się z obłudnością i fałszywością jego natury.
Proza Zabytki polskiej prozy średniowiecznej związane są z kulturą religijną i wynikają na ogół z inspiracji biblijnych, z chęci przyswojenia piśmiennictwu polskiemu fragmentów Starego i Nowego Testamentu. Taki cel posiadają "Psałterz floriański" (przełom XIV/XV wieku), tłumaczenia "Księgi psalmów" - kanonicznych tekstów Starego Testamentu oraz "Biblia królowej Zofii" (przeznaczona dla ostatniej żony Władysława Jagiełły) - tłumaczenia różnych ksiąg Starego Testamentu. Do najstarszych zabytków prozy należą także teksty kazań kościelnych: "Kazania świętokrzyskie" (przełom XIII/XIV w.) oraz "Kazania gnieźnieńskie" (XV w.). Polskie średniowiecze, podobnie jak cała kultura europejska w tym czasie jest dwujęzyczne. Obok pierwszych prób w języku ojczystym, rozwija się także piśmiennictwo (zwłaszcza proza) łacińskie. Na czoło wysunęły się dzieła historyczne i polityczne. Początki państwa piastowskiego opisał Gall Anonim. Z dworem Kazimierza Sprawiedliwego z kolei związany był Wincenty Kadłubek (dzieło swe pisał na początku XIII wieku). Jego kronika rezygnuje z rzeczowego ujęcia historii na rzecz traktatu moralnego. Kadłubek realizuje znane w średniowieczu zalecenie Cycerona, że minione dzieje należy nie tylko opowiadać, ale i upiększać. Historia musi być nauczycielką życia. U schyłku średniowiecza, w drugiej połowie XV wieku, działał Jan Długosz, który dzieje Polski w swych "Rocznikach" doprowadził do roku 1480. Długosz w sposób świadomy i konsekwentny korzystał z tekstów źródłowych oraz niezliczonej ilości dokumentów nie tylko polskich, ale i krzyżackich, węgierskich, czeskich, litewskich i innych. Jego "Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego", zachowując układ kronikarski (chronologiczny), przedstawiały zarazem całokształt badanych procesów historycznych.
8. Scharakteryzuj poglądy filozoficzne Średniowiecza. Jaki wpływ wywarły na kształt ówczesnej kultury.
Scholastyka - dogmaty uznane przez Kościół za objawione i niepodlegającekrytyce wyjaśniano i uzasadniano za pomocą poszukiwań rozumowych. Scholastyka wypracowała metody dowodzenia z góry przyjętych twierdzeń religijnych i prawd objawionych. Zasady logiki przejęła od Arystotelesa. Jego pogańskie metody zostały przystosowane do celów teologii i stworzono naukowe podstawy filozoficzne, służące wiedzy o sprawach boskich. (Albert Wielki, św.Tomasz z Akwinu).
Augustynizm (św. Augustyn 354-430 r.) - ujęcie człowieka jako istoty filozofującej, która rozważa swą obecność w świecie i czasie (odniesionym do wieczności). Niejasne miejsce człowieka na granicy bytów między aniołami a zwierzętami. To umiejscowienie między bytami niższymi a wyższymi powodowało poczucie wewnętrznego rozdarcia, rodziło nieustający konflikt między cielesnością a duchowością. Augustyn analizując psychikę człowieka atakowaną wieloma sprzecznymi uczuciami odkrył zarazem wartość refleksji nad samym sobą.
Tomizm (św. Tomasz z Akwinu 1225-1274 r.) - wysnuł wniosek, że przeznaczony człowiekowi szczebel w "drabinie bytów" jest właściwy, celowo dlań przewidziany i naturalny. Twierdził, że człowiek właściwie pojmujący swoje przeznaczenie musi starać się wznieść wyżej, walcząc z pokusami upadku. Filozofia ta kładła nacisk na problemy etyki, która stabilizowała ludzkie życie w społeczności ziemskiej i hamowała je wskazaniami cnoty (zwłaszcza roztropności). Człowiek kierowany cnotą był zdolny do przestrzegania prawa i sprawiedliwości, zapewniającej każdemu właściwe mu przywileje. Pogląd ten widocznie odzwierciedlił się w średniowiecznych poglądach na temat hierarchicznego układu ról w społeczeństwie. Niedopełnienie obowiązków wynikających z określonej roli uważano za grzech przeciwko prawom boskim (napiętnowane w "Satyrze na leniwych chłopów").
Franciszkanizm (św. Franciszek z Asyżu 1182-1226 r.) - program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia. Dosłownie pojmowane miłosierdzie. Franciszek zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa (powstał zbiór legend z życia świętego i jego towarzyszy, tzw. Świętego Franciszka z Asyżu).
Całą sztukę średniowieczną należy odczytywać w świetle ówczesnego pojmowania świata. Odbierano go jako twór harmonijny i celowy, a zatem piękny. Hołdowano zasadzie wyższości dóbr duchowych nad materialnymi, widząc powołanie człowieka w nieustannym wysiłku samodoskonalenia. Idea teocentryzmu podporządkowywała wszelkie ludzkie sprawy Bogu, dyktowała ujmowanie różnych zjawisk jako znaków boskich. Układy przestrzenne w architekturze, malarstwie, rzeźbie, teatrze - centralne miejsce przysługuje postaciom boskim, świętym, lewica dla potępionych, prawica dla wybranych.
10. Podaj przykłady średniowiecznej literatury hagiograficznej i omów jej cechy.
Wzorzec kompozycyjny można sprowadzić do następujących członów:
- prolog, w którym autor zazwyczaj wyjawia powody skłaniające go do opracowania żywota, prosi siły wyższe o pomoc, a czytelników o wyrozumiałość;
- właściwa opowieść o świętym, relacjonowana od narodzin zwykle cudownie zapowiedzianych, poprzez dzieciństwo, w którym dostrzega się pierwsze objawy przyszłej wielkości, młodość z zaakcentowaniem wzrastających cnót, małżeństwo z ulubionym motywem ślubu czystości i ucieczką z domu. Następnie podawane są opisy cudownych zdolności świętego i nadprzyrodzonych interwencji boskich, kultu doznanego za życia, a także cierpliwie znoszonych prześladowań i umartwień. Wreszcie następuje zamknięcie biografii sceną męczeńskiej lub świątobliwej śmierci (której towarzyszą rozmaite cuda) i pogrzebu;
- niekiedy dodaje się jeszcze informacje o przeniesieniu zwłok i cudach wokół relikwii.
"Legenda o św. Aleksym" - Aleksy to przykład ascety, który dobrowolnie rezygnuje z życiowych przyjemności, prowadzi życie o surowej dyscyplinie zewnętrznej i wewnętrznej. Asceza ta jest posunięta aż do samozniszczenia (model utworu wyrosły z tradycji wschodniej). Model ten obcy był zachodnioeuropejskiej ascezie franciszkańskiej, która sprzeciwiała się skrajnym praktykom, co dokumentują "św. Franciszka z Asyżu". Na zachodzie początkowo pojawiły się łacińskie przekłady z greckich wersji legend, a następnie oryginalne żywoty spisywane po łacinie i w językach narodowych, ukazujące postacie rodzimych świętych (w Polsce np. św. Stanisława i św. Kingę). Najwybitniejszym łacińskim zbiorem legend o świętych była tzw. "Złota Legenda", niezmiernie popularna w Europie i Polsce.
11. Czy rzeczywiście "mroki Średniowiecza" ? Rozwinąć temat odwołując się do sztuki, literatury i filozofii.
Z jednej strony epoka Średniowiecza obfitowała w ponure rozmyślania o śmierci i krwawych wojnach religijnych, jednak jej wkład w rozwój wielu dziedzin sztuki, kultury i cywilizacji jest bardzo duży.
Filozofia W czasach Średniowiecza działało dwóch największych filozofów chrześcijańskich - św. Augustyn (IV-V w.) i św. Tomasz z Akwinu (XIII w.) - twórca tomizmu.
Piśmiennictwo Piśmiennictwo polityczne i histograficzne - traktaty Pawła Włodkowica (1370-1434 r.) "O władzy papieża i cesarza w stosunku do niewiernych", "O zakonie Krzyżaków i o wojnie Polaków przeciwko wymienionym braciom" (pisane po łacinie). Włodkowic w swoich pismach przeciwstawiał się szerzeniu chrześcijaństwa drogą przemocy zbrojnej. Przeczy to rozpowszechnionej wizji średniowiecznego fanatyzmu i braku refleksji. Jan Ostroróg (1436-1501 r.) "Memoriał w sprawie uporządkowania RP" - przedstawił światłe myśli i podjął temat stosunków między władzą królewską a kościelną, sądownictwa i obronności państwa. Postulował wzmocnienie władzy królewskiej i uniezależnienie jej od papiestwa. Europejska literatura średniowieczna przyniosła także takie arcydzieła jak "Boska komedia" Dantego, "Wielki testament" Franciszka Villon (największe osiągnięcie średniowiecznej liryki francuskiej, uważane za dzieło na pograniczu średniowiecza i renesansu).
Sztuka i architektura Między XI a XIII wiekiem w Europie powstało wiele znakomitych dzieł sztuki romańskiej. W późnym Średniowieczu zrodził się styl gotycki, związany z kulturą rycerską, mieszczańską i dworską. Najwybitniejszymi dziełami gotyku są: freski i obrazy Giotta, ołtarz Wita Stwosza (rzeźba). Dominującym tematem w sztukach plastycznych była problematyka religijna, ale twórcy nawiązywali też do motywów antycznych.
13. Cechy piśmiennictwa średniowiecznego - odwołanie do wybranych utworów.
Książka średniowieczna krążyła jako kodeks rękopiśmienny, do którego można było dopisywać na pozostałych pustych kartach inne teksty, i to w różnym czasie, nie zawsze oznaczonym. Jej społeczny zasięg, z uwagi na jednoegzemplarzowość, był ograniczony; zarazem koszt związany z nakładem pracy przy jej sporządzaniu był niezmiernie wysoki (np. równowartość kilku wsi).
"Dlaczego świat walczy o próżną chwałę?" - zapytywano w średniowieczu. Wszakże sytuacja ówczesnych twórców świadczy o tym, iż pojęcie owej "próżnej chwały" było im raczej obce, jako, że dzieła swe tworzyli zazwyczaj anonimowo; nieliczne znane nam nazwiska, zwłaszcza późno średniowiecznych autorów, dowodzą raczej powszechności ukrywania się poza dziełem, nieujawniania swej podmiotowej obecności.
Poczucie godności twórcy, jego wyjątkowości i sławy, a nawet nieśmiertelności, wykształcił dopiero renesans. Średniowiecze natomiast ceniło chwałę samego dzieła wartościowanego głównie z punktu widzenia jego moralnej, religijnej, wychowawczej użyteczności. Stąd też wynikał brak ochrony praw autorskich. Średniowieczna praktyka twórcza nie tylko dopuszczała, ale wręcz doradzała korzystanie z nie swoich dzieł, wplatanie ich fragmentów do swoich utworów. Składanie (kompilację) porównywano do składania bukietu kwiatów, wznoszenia budowli z różnych cennych materiałów.
W epoce średniowiecza tworzono w uniwersalnym języku Kościoła, łacinie, oraz w dopiero formujących się językach narodowych, które mozolnie dopracowywały się poziomu odpowiedniego do wyrażania rozmaitych, nieraz bardzo skomplikowanych treści. Formowanie się własnego języka umacniało poczucie tożsamości narodowej. Jednakże średniowieczna twórczość łacińska mogła trafić poza granice kraju.
Średniowiecze wypracowało dla swej twórczości pewne reguły pisarskie. Dotyczyły one zasad budowy wierszy, konstruowania dobrej prozy. Pojawiły się nowe gatunki (oprócz starożytnych): misterium, dramat liturgiczny.
Misterium przeznaczone było do wystawienia na scenie. Prezentowało jakiś fragment historii biblijnej, konstruowane były z myślą o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości. Początek tego dramatu to upadek człowieka, punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec - mający nadejść sąd ostateczny. Na scenie wszystkie elementy, które miały wystąpić w późniejszych scenach były od razu umieszczane i stały obok siebie. Często następowało mieszanie się scen poważnych z komicznymi, bo zakładano bosko - ludzką naturę Chrystusa i pozwalało to na ścisłe połączenie ziemskości i świętości.
Dramaty liturgiczne wystawiane były w kościołach w święto wielkanocne; były to wplecione w obrzęd nabożeństwa sceny prezentujące przybycie trzech Marii do grobu już zmartwychwstałego Jezusa.
Moralitety - zadaniem ich było skierowanie człowieka na właściwą drogę; pierwotnym bohaterem moralitetu był człowiek (ktoś) usytuowany między niebem, a piekłem, dokonujący odpowiedniej linii życia, toczący wewnętrzną walkę między siłami dobra i zła; walka wyrażana była za pomocą alegorii, tj. uosobionych cnót i grzechów, a jej zakończenie wieńczone było nagrodą (karą).
Średniowieczna literatura służyła wyraźnie określonym celom. Cechowały ją: anonimowość, dwujęzyczność, moralizowanie, dydaktyzm, alegoryzm (skłonność do obrazowego przedstawiania zjawisk i pojęć).
w średniowieczu mamy trzy wielkie teorie filozoficzne, odwołujące się do roli człowieka i świata pod panowaniem Boskim, które w jakiś sposób porządkują wartości rządzące życiem człowieka, wszystkie jednak podporządkowują świat Bogowi (teocentryzm) scholastyka św. Anzelma: podporządkowany wierze, ale starał się tłumaczyć prawdy religijne (dogmaty, orzeczenia i inne uznane przez kościół treści) drogą spekulacji rozumowych, ale z góry zakładał, iż wszystkie te prawdy są prawdziwe; do dowodzenia stosował zasady opisane przez Arystotelesa, ale przystosowane do spraw wiary; twierdzi także, że do właściwego poznania prawdy, niezbędne są rozum i wiara, ale to z wiary, należy dojść do zrozumienia, a nie na odwrót; augustynizm: św. Augustyn uznaje równorzędność istnienia ducha i ciała, Boga i stworzenia, uczucia, woli i rozumu; najwyższym celem człowieka ma być poznanie Boga i własnej duszy (czyli rozważanie zawieszenia człowieka między światem zwierząt a aniołów, które wiązało się z uczuciem wewnętrznego rozdarcia) co miało odbywać się intuicyjnie, a nie rozumowo; zauważał sprzeczności targające człowiekiem (dusza i ciało), dlatego na przykład stosowano ascezę w imię rozwoju duszy; tomizm: św. Tomasz z Akwinu rozdzielając rozum i wiarę przedmiotem ich badań ustalił filozofię (pierwszy) i teologię(drugi); uważał, istnienie Boga za prawdę, którą należy rozumowo dowieść; neguje rozdział człowieka na duszę i ciało zakładając jedność fizyczną istoty ludzkiej; jest tu także zawarte przekonanie o istnieniu hierarchii bytów i jednoznacznym określeniu przez Boga naturalnego miejsca człowieka w tej hierarchii (którego to miejsca człowiek cnotliwy nie próbuje zmieniać, bo mogłoby to naruszyć ład świata i idealną harmonię istnienia człowieka), co zgodne jest z feudalną koncepcją państwa średniowiecznego; franciszkanizm: św. Franciszek z Asyżu wprowadza ideę radosnej wiary, wspartej wszechogarniającą miłością do człowieka i całego stworzenia; naczelne zasady to miłosierdzie, ubóstwo i braterstwo; stworzył on ideę odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa
Śmierć już od tysiącleci jest podstawowym problemem w filozofii, teologii i religioznawstwie. Pytanie o to, czy stanowi ona kres istoty ludzkiej trapi nas od początku istnienia człowieka. Powstało już wiele koncepcji życia pozagrobowego. Niebo i Piekło, Nirwana, Eldorado, czy

Pola elizejskie i Tartar to tylko część miejsc, w które dusza może trafić po śmierci. Jeśli na to zasłużyła będzie tam w wieczności odpoczywać od trudów przemijającego życia. Tak jest też w religii chrześcijańskiej. Śmierć stanowi tu początek dalszego życia. Będzie nim albo wieczne potępienie albo oglądanie Boga w chwale. Wszystko zależy od sądu ostatecznego, na którym zmarły rozliczany jest ze wszystkich czynów swojego życia.

Okresem największego rozkwitu kościoła katolickiego było średniowiecze. Cała ówczesna Europa objęta została ideałami skromnego życia mającego zapewnić zbawienie. Momentem przejścia w wieczność była śmierć. Mimo, że stanowiła koniec życia traktowano ją powszechnie jako początek czegoś lepszego,doskonalszego. Święty Augustyn pisał, że człowiek będąc na ziemi nie może osiągnąć ani dobra, ani szczęścia. Dopiero w królestwie bożym będzie to moż-liwe. Wcielenie tych przekonań stanowili święci, którzy wiodąc ascetyczny tryb życia przed-kładali modlitwę nad pracę i naukę.

Śmierć była więc czymś wyjątkowym, bardzo dwuznacznym. Mimo, że zmarły miał teraz otwartą drogę do nieba, jego odejście wywoływało zawsze smutek i płacz. Dlaczego bliscy nie cieszyli się,że zostanie zbawiony? Jeśli śmierć miała być początkiem wspanialszego życia,to z jakiego powodu ludzie uosobiali ją z trupem lub szkieletem? Nie mogli pojąć śmierci. Każdy człowiek musiał przez nią przejść, a mimo tego nikt jej nie znał. Bali się też, że mogą zmar- nować szansę i zostać na zawsze potępieni. Wielu chciało więc żyć tak, by na łożu śmierci móc spokojnie patrzeć w przyszłość.

Tymczasem kościół przypominał "memento mori". Śmierć mogła bowiem zaskoczyć człowie- ka w każdym momencie. Panujące epidemie, zarazy, najazdy wrogów dziesiątkowały średnio-wieczne miasta. Coraz więcej ludzi zaczęło dostrzegać nietrwałość życia ziemskiego. Pisarze w swych utworach opisywali marność egzystencji ludzkiej. Bernard z Morlay zastanawiał się co się stało ze wspaniałymi cywilizacjami starożytności. Gdzie wielka Babilonia, egzotyczna Per-sja, czy potężny Rzymu. Co stało się ze wspaniałymi ludźmi przeszłości? Dariusz,Aleksander Wielki,czy Juliusz Cezar byli u szczytu wspaniałości. Dziś jednak poza pamięcią nic po nich nie zostało. Średniowieczne społeczeństwo podzielone było na stany. Ludzie bogaci mieszkali obok mniej zamożnych mieszczan i biednej warstwy chłopskiej. Dla ubogich życie było bardzo ciężkie. Często śmierć była dla nich jedynym zbawieniem od trosk doczesnych. Bogaci natomiast, nie-pewni losów pośmiertnich, woleli żyć w dostatku na ziemi. Śmierć była jednak bezlitośnie spra-wiedliwa. Urodzenie się bogaczem lub żebrakiem było czystym przypadkiem. Śmierć wyrów-nywała jednak wszystkie różnice.Każdemu zabierała bowiem wszystko, co miał.

Całe życie ludzi średniowiecznych podporządkowane było momentowi śmierci.Zamożni rzucali swe majątki, by oddać się służbie Boga. Powoli wizja marności zaczęła jednak ludzi przygnę- biać. Chwalebna "ars moriendi" zmieniła się w obsesję śmierci i uierania. Bojaźliwy stosunek ludzi średnio-wiecznych do śmierci i Boga wynikał głównie z powodu bezradności wobec cho-rób i różnych zaraz. Czowiek dużo częściej niż dziś stykał się ze śmiercią. Widział jak umierają jego bliscy nie mogąc im pomóc. Pragnął więc lepszego życia w Niebie.
W kulturze średniowiecznej bardzo modnym gatunkiem literackim było między innymi "chansons de geste". Są to pieśni o czynach. Do tego typu należy przede wszystkim słynna "Pieśń o Rolandzie". Łączono w nich ideały religijne i rycerskie, ponieważ to wiara nadawała sens i wartość czynom rycerskim, np. świętej wojnie o grób Chrystusa czy nawracaniu pogan. Bohater tytułowy "Pieśni o Rolandzie" jest przykładem doskonałego rycerza chrześcijańskiego. Utwór opiewa jego bohaterskie czyny i wspaniałą śmierć. Jako doskonały rycerz hrabia jest odważny, silny, waleczny, honorowy i dumny. Jest szczerze oddanym Bogu chrześcijaninem, a także wiernym poddanym Karola Wielkiego. O wielkiej dumie Rolanda najdobitniej świadczy fakt, że na wezwanie pomocy decyduje się dopiero wtedy, gdy większość jego rycerzy już nie żyje, a on sam jest bliski śmierci. Śmierć hrabiego Rolanda, opisana bardzo szczegółowo, jest jednocześnie rozliczeniem się tego wzorowego rycerza z całym swoim życiem. Najważniejsze w życiu dla niego były: wiara chrześcijańska, ojczyzna i ukochany władca, Król Karol. Trzeba jeszcze dodać, że Roland nie walczył z Saracenami dla łupów, ponieważ te stanowiły dla niego zdecydowanie drugorzędną wartość.

Przy tej całej grozie opisywanych wydarzeń nie należy zapominać, że Roland nie jet bohaterem tragicznym, nie jest rozdarty wewnętrznie, nie ma żadnych rozterek zawahań. Od początku do końca wie co należy czynić, jak postępować. Śmierć nie jest by najmniej dla niego porażką, wprost przeciwnie, jest zwieńczeniem całego rycerskiego życia. Po śmierci czeka na niego upragniona nagroda - miejsce w raju.
Nazwę średniowiecze, czyli "wieki średnie" wprowadzili twórcy następnej w dziejach epoki - renesansu. Określili w ten sposób okres przejściowy, rozciągający się między epoką starożytną, a nowymi czasami odrodzenia. W renesansie uważano średniowiecze za okres przestoju, przejście między świetną epoką antyku, a czasami nowożytnymi. Ludzie odrodzenia zarzucali poprzednikom odejście od wartości starożytnych, ciemnotę i zacofanie.
Kultura średniowiecza była związana z dominującą rolą Kościoła. Nauka, sztuka i piśmiennictwo rozwijały się głównie w ośrodkach kościelnych, przy katedrach, a zwłaszcza klasztorach. Kościół dążył do stworzenia kultury o charakterze uniwersalnym, jednocząc chrześcijan wielu krajów. Idei tej służyła nauka religii, oparta na Piśmie św., a także język łaciński i tradycja antyczna, które Kościół przeszczepiał w różnych postaciach i dziedzinach kultury. Charakterystyczną cechą średniowiecza był teocentryzm, który w centrum umieszczał Boga, który stworzył świat, uosabiał dobro, piękno i prawdę. Bóg był wszędzie: z jego łaski człowiek się rodził, dla Niego żył, starając się za wszelką cenę zjednać Jego przychylność ascezą oraz wypełnianiem nakazów dekalogu, z jego woli wreszcie umierał, by otrzymać nagrodę wieczną za życie pełne wyrzeczeń. Człowiek podporządkowany był Bogu, wielbił Go oraz uznawał wyższość dóbr duchowych nad doczesnymi. W tym czasie relacja między Bogiem, a człowiekiem była prosta i jednoznaczna. Bóg był doskonałością, do której dążył w swej ziemskiej wędrówce człowiek, starał się więc żyć i umierać jak najlepiej - tak, aby zbliżyć się do Boga i osiągnąć życie wieczne. Człowiek znał cel swojego życia i starał się go wypełnić jak najlepiej potrafił.
Religii podporządkowana była także filozofia, która utraciła swoją dawną niezależność i wielostronność w podejmowaniu pytań o naturę świata i sens ludzkiego istnienia. Jej głównym zadaniem stało się wyjaśnianie i systematyzowanie prawd wiary, które traktuje się jako pewniki nie podlegające dyskusji. Najważniejsze poglądy filozoficzne rozwijające się w epoce średniowiecza to: scholastyka, mistyka i dualizm. Filozofia średniowieczna akcentowała istotne wartości człowieka, jego godność, zdolność do samopoznania, zdobywania wiedzy, miłości i czynienia dobra.
Duchem religijnym przeniknięta była także sztuka. Wysoką wartość miała architektura, muzyka i malarstwo, mniejszą rzeźba. Prymat miały motywy i pierwiastki religijne. Dwa wielkie style średniowiecza to: styl romański i styl gotycki, które prezentują przede wszystkim zabytki kościelne, wspaniałe katedry i klasztory, górujące bryłą i bogatym wystrojem nad budownictwem świeckim. Budowle w stylu romańskim wznoszone były przeważnie na planie krzyża, który stanowił główny symbol chrześcijaństwa. Wiele rzeźb miało charakter alegoryczny i przedstawiało motywy biblijne, wyobrażenie Apokalipsy, piekło, potęgę grzechu i zła, monstrualne postaci szatanów. W Polsce w epoce średniowiecza powstało wiele zabytków o charakterze religijnym: katedra na Wawelu, kościół św. Andrzeja w Krakowie, katedra w Poznaniu, rzeźby portalu kościoła św. Wincentego we Wrocławiu i drzwi gnieźnieńskie - ilustrujące życie i śmierć św. Wojciecha. Styl gotycki powiązany był z duchem scholastycznym i mistycznym dojrzałego średniowiecza. Gotyk stał się architekturą miasta, przede wszystkim wspaniałych katedr, ale także budowli świeckich. W Polsce powstało wiele zabytków gotyckich, które zaprojektowane są z dużym rozmachem: kościół Mariacki w Krakowie, ołtarz Mariacki, katedry w Gdańsku i Wrocławiu. Średniowiecze wysoko ceniło muzykę, której przypisywało wielki wpływ na ludzi. Msze kościelne, ceremonie, obrzędy i uroczystości religijne wypełniał śpiew i muzyka.
Zróżnicowanie stylowe w literaturze tego okresu jest znaczne, widoczne były skłonności do tworzenia określonych konwencji i kanonów. Wzorców dostarczała przede wszystkim łacina klasyczna oraz Pismo św. Pierwszoplanową rolę odegrała literatura pisana w języku łaciny średniowiecznej, która dostarczyła językom narodowym szeregu wzorów literackich. Dominującą orientacją w literaturze i sztuce był alegoryzm, czyli występowanie w utworze literackim motywu, który poza znaczeniem dosłownym miał jeszcze inne, ukryte i domyślne znaczenie. W średniowieczu panowało przekonanie, że świat ludzki i zmysłowy ma o tyle sens i wartość, o ile wskazuje na to, co ukryte i boskie. Typowe motywy alegoryczne to: kościotrup, czyli śmierć, taniec śmierci, który służył przypomnieniu, że życie doczesne jest tylko chwilą wobec wieczności. Myśl tę akcentowano również poprzez przywoływanie myśli: "memento mori" - "pamiętaj, że umrzesz". Charakterystyczną cechą literatury średniowiecznej było jej zaangażowanie w kwestie religijne i świeckie, duchowe i społeczne. Literatura służyła wyraźnie określonym celom: wychowywaniu, potępianiu zła, szerzeniu wiedzy, inspirowaniu do tworzenia zalecanych do naśladowania ideałów, kształtowaniu wzorcowych wizerunków.
Najstarszym i najcenniejszym zabytkiem polskiej literatury średniowiecznej jest "Bogurodzica". Jest to hymn religijny, który śpiewany był przez rycerzy przed bitwą. Tytuł hymnu wywodzi się języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. "Bogurodzica" jest wyrazem ludzkich pragnień. W pierwszej zwrotce jej autor kieruje prośbę do Matki Boskiej, aby pozyskała łaski dla ludzi u swego Syna - Pana Jezusa. W drugiej, zwraca się do Chrystusa, prosząc Go, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela wysłuchał błagań o bogobojne życie i przebywanie w raju po śmierci:
"A dać raczy, jegoż prosimy,
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt."
Pieśń ta zawiera pełnię uczuć religijnych. Wyraża pobożność, szczerą i żarliwą, która w tych czasach stanowiła najważniejszą treść duchowych przeżyć człowieka.
Legendy były bardzo popularne w okresie średniowiecza. Upowszechniały one ideały i wzorce postaw życiowych, charakterystycznych dla tej epoki. "Legenda o św. Aleksym" pochodzi z połowy XV wieku. Propagowała ona chrześcijański wzorzec osobowy. Aleksy stał się przykładem człowieka świętego, a jego postępowanie miało być wzorcem do naśladowania dla ludzi. Wybrał on los pokutnika i żebraka. Cierpiał głód i nędzę. Tułał się po świecie jako bezdomny, prowadził życie pełne wyrzeczeń.
W "Legendzie o św. Aleksym" opisał autor ideał ascety, dla którego ważny był tylko Bóg i życie wieczne. Życie doczesne, na ziemi, nie miało żadnej wartości. Im więcej trudów, cierpień i niedoli przeżywał człowiek w czasie ziemskiego życia, tym więcej zasług miał u Boga i mógł liczyć na zbawienie po śmierci.

Człowiek średniowieczny nie uciekał przed cierpieniem, on go szukał, aby zbliżyć się w ten sposób do Boga. Wiedział, że jest stworzony po to, aby cierpieć. Ideałem życia była asceza, a ideałem śmierci - śmierć za wiarę chrześcijańską. Asceci, tak jak św. Aleksy, rezygnowali ze szczęścia rodzinnego po to, aby stać się żebrakami, przez cierpienia i liczne wyrzeczenia dać wyraz swej miłości do Boga. Nie dane im było doświadczyć chwały ziemskiej, dla nich śmierć była bramą wiodącą do celu życia, a życie tylko drogą prowadzącą do tego celu - szczęścia wiecznego.
To był ideał, lecz życie już wtedy odbiegało od tego ideału i dlatego cała literatura średniowiecza ma charakter moralizatorski, parenetyczny. Nie tylko przedstawiała wzorce, ale i ostrzegła tych, którzy nie żyli zgodnie z przykazaniami bożymi. W utworze "Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią" Mistrz Polikarp otrzymuje z łaski Boga możliwość ujrzenia śmierci, która naucza o sprawiedliwości wyroków bożych. Bóg nagradza i karze - w zależności od tego, na co kto zasłużył:

"Ale gdy przyjdzie dzień sądny,
Gdzie się nie skryje żadny,