Makroekonomia

MIKROEKONOMIA

1. Geneza:
Ekonomia jest nauką o tym, w jaki sposób społeczeństwo używa zawsze ograniczonych czynników i zasobów produkcji tj. kapitału, siły roboczej oraz ziemi z całością jej bogactw. Odpowiada ona na pytanie: co?, jak? i dla kogo? - jest wytwarzane, rynek i system nakazowo rozdzielczy stanowią dwie alternatywne metody rozstrzygania tej kwestii.
Ekonomia to nauka stosunkowo młoda, jako samodzielną dyscyplinę uznaje się ją od działania Adama Smitha i jego fundamentalnego dzieła „o bogactwie narodów” stanowi ono zwarty system naukowy, będący syntezą, rozwinięciem, a niekiedy tylko powtórzeniem dotychczasowego dorobku myśli ekonomicznej. Problematyka ekonomiczna była jednak przedmiotem zainteresowania dużo wcześniej. Pierwsze rozważania na ten temat sięgają starożytności. W okresie średniowiecza interesowano się głownie w kontekście tzw. filozofii moralnej. Św. Tomasz z Akwinu stworzył zręby własności i stosunków społecznych. W okresie odrodzenia następuje przejście gosp. od systemu gosp. naturalnej do towarowej. Sprzyjają temu ogromne zmiany w technice i technologii produkcji zarówno w przemyśle jak i w rolnictwie. Te zjawiska oraz wielkie odkrycia geogr. Rodzące nowe rynki zbytu powodują przechodzenie od gosp. feudalnej do kapitalistycznej. Powstanie kapitalizmu często pobudza krytykę i marzenie o nowym bardziej sprawiedliwym systemie społecznym, powstają w tym okresie różne koncepcje utopii socjalistycznej. Jednocześnie rodzi się obiektywna ocena różnych zjawisk rynkowych, tak np. w 1526r. Mikołaj Kopernik pisze „Traktat o biciu monety” a w nim formułuje pierwsze prawo ekonomiczne mówiąc o tym, że pieniądz gorszy wypiera z rynku pieniądz lepszy. Rodzi się w tym okresie nowy kierunek myśli ekonomicznej – merkantylizm (mercante-handlowiec), stoi się tu na stanowisku, że o bogactwie kraju decyduje zasób kruszców szlachetnych. Kraj powinien rozwijać eksport towarów żądając rekompensaty nie w towarach importowanych, lecz w kruszcach szlachetnych. Ta zasada musiała bardzo ograniczać rozwój wymiany handlowej. Pierwszy całościowy system teoretyczny gospodarki sformułowali fizjokraci, którzy: głosili zasadę leseferyzmu (liberalizmu gosp., wolności gosp.), interesowali się nie tylko handlem, ale również produkcją, sferę produkcji zawęzili oni jednak do rolnictwa dopatrując się w nim podstawowego źródła rozwoju gosp. Ostateczne powstanie ekonomii jako samodzielnej nauki dokonuje się w Anglii za sprawą Adama Smitha, do jego bogatego dorobku nawiązują później tak wybitni ekonomiści jak: Jean Say (franc.), Tomas Maltus i Dawid Ricardo (ang.).
Jean Say formułuje słynne prawo Say’a, które mówi, że w warunkach rynkowych globalna podaż towarów zawsze rodzi równy jej globalny popyt, oznacza to jego zdaniem, że w tej gosp. nie może powstać nadprodukcja oznaczająca kryzys gosp. Przetrwało ono 130 lat do okresu wielkiego kryzysu gosp. z lat 1929-1933.
Tomas Maltus formułuje natomiast prawo rządzące przyrostem ludności. Twierdzi on, że liczba ludności z upływem czasu wzrasta w postępie geometrycznym, podczas, gdy ilość żywności może rosnąć tylko w postępie arytmetycznym. Ta asymetria powoduje, że z czasem liczba ludności jest hamowana przez podaż żywności.
Dawid Ricardo rozwinął teorię wartości opartą na pracy, zbadał też prawa rządzące podziałem produktu społecznego na płacę, rętę gruntową i zysk. Dokonania jego kończą proces tworzenia się ekonomii klasycznej.
Z tej ekonomii klasycznej z czasem wyłaniają się takie zasadnicze kierunki jak:
- historyczny
- marksistowski
- ekonomia neoklasyczna, której przedmiotem zainteresowania jest funkcjonowanie różnych podmiotów gosp.
Szczególne miejsce w kształtowaniu teorii ekonomii ma J.M. Keynes. Analizując gosp. w skali makroekonomicznej dochodzi on do kilku istotnych ogólnych wniosków takich jak:
I. Nowoczesna gosp. niekoniecznie musi osiągać swoją równowagę przy pełnym zatrudnieniu może to bowiem nastąpić przy pewnej skali bezrobocia.
II. Prawo Say’a nie działa i w gosp. rynkowej może wystąpić niedobór globalnego popytu, a tym samym zjawisko nadprodukcji.
III. Państwo, rząd muszą na rynku interweniować w celu przeciwdziałania takim negatywnym zjawiskom jak: inflacja, bezrobocie, spadek tempa wzrostu, deficyt w bilansie płatniczym itd.

2. Systemy społeczno-gosp.
System społeczno-gosp. to pewien sposób zorganizowania społeczeństwa w życiu społeczno ekonomicznym. Wyróżnić można dwa krańcowo odmienne systemy:
I. Gospodarka centralnie kierowana i planowana.
II. Gospodarka rynkowa.
Współcześnie dominującą formą jest jednak mieszany system gospodarki o przewadze elementów rynkowych.

3. System centralny:
I. Monocentryczny ład społeczny z decydującym znaczeniem samego centrum.
II. Silne upolitycznienie życia społeczno-gosp.
III. Dominacja państwowej formy własności.
IV. Centralne planowanie i zarządzanie gospodarką.
V. Nierynkowa alokacja czynników wytwórczych.
VI. Gosp. niedoborów.
Konsekwencją tych cech są słabości tego systemu takie jak:
I. Brak racjonalnej alokacji czynników wytwórczych
II. Skostniałość systemów, czyli brak elastyczności w dostosowaniu wielkości i struktury produkcji do zmieniających się potrzeb rynkowych.
III. Odporność systemu na procesy innowacyjne.
IV. Chroniczny brak równowagi rynkowej.
V. Brak oddolnej inicjatywy społeczeństwa
VI. Fałszowanie, zniekształcanie informacji gosp.
VII. Ogromny rozrost biurokracji partyjno państwowej i gosp.

4. Krańcowo odmiennym systemem gosp. jest gosp. rynkowa. Podstawą jej funkcjonowania jest prywatna własność produkcji, wolność osobista i swoboda zawierania umów. Jej początki sięgają XIII w., kiedy to we Florencji zaczął rozwijać się szybko przemysł wełniany w oparciu o najemną siłę roboczą. Trwałe jednak podstawy dla tego systemu dała jednak dopiero gosp. angielska w XVII w. w oparciu o rozwój przemysłu tekstylnego. Sprzyjały temu takie czynniki jak: pojawienie się nowych technik i technologii produkcji, rewolucja w nawigacji morskiej jak też nowe odkrycia geogr., które stworzyły nowe, duże rynki zbytu. Wiek XIX to okres tzw. kapitalizmu wolno-konkurencyjnego, Wiek XX natomiast to czas ogromnych zmian, instytucjonalnych zmianach tego systemu jak też stosunkach własnościowych. Powstają w tym okresie duże przedsiębiorstwa … a państwo zaczyna znacząco ingerować w gosp. rynkową. Stąd też mówi się, że wiek XX o okres kapitalizmu państwowo-monopolistycznego. Główne cechy tego systemu:
I. Udział w działalności gosp. jest tu dobrowolny, jest przymus ekonomiczny, ale nie ma przymusu administracyjnego.
II. Dominują względy finansowe.
III. Umowy zawierane są przy użyciu pieniądza w oparciu o ceny rynkowe.
IV. Obowiązuje kryterium rentowności w dążeniu do maksymalizacji zysku.

W tych warunkach rynek jest głównym stymulatorem produkcji tzn. jej wielkości i struktury, gdyż:
I. Jest on instrumentem i miejscem wyceny dóbr, usług, oraz zasobów.
II. Jest głównym źródłem inf. Dla wszystkich podmiotów gosp.
III. Jest warunkiem i mechanizmem racjonalnego wykorzystania zasobów.
IV. Jest mechanizmem kształtowania równowagi rynkowej.
V. Jest weryfikatorem trafności produkcji.
Główne cechy kapitalizmu wolno-konkurencyjnego:
I. Bardzo duża liczba małych, niezależnych przedsiębiorstw oraz duża liczba nabywców
II. Cena jest tu wynikiem żywiołowej gry sił rynkowych i kształtuje się pod wpływem zmian popytu i podaży. Z czasem konkurencja cenowa wypiera z rynku przedsiębiorstwa produkujące za drogo.
III. Ma tu miejsce swobodny przepływ kapitału pomiędzy różnymi dziedzinami produkcji. Duża łatwość wejścia na dany rynek i wyjścia z niego.
IV. Brak konkurencji niecenowej.
V. Bardzo dobra inf. o bieżącej sytuacji rynkowej.
W końcowym etapie gosp. wolno-konkurencyjnej następuje na rynku wzmocnienie pozycji przedsiębiorstw najsilniejszych. Postępująca koncentracja kapitału prowadzi z czasem do powstawania wielkich przedsiębiorstw monopolistycznych uzyskujących dominującą lub wyłączną rolę na poszczególnych rynkach.
Monopol jest to wyłączny tytuł do prowadzenia produkcji lub handlu danym towarem lub w danej gałęzi, przysługujący osobie, grupie osób, przedsiębiorstwu, państwu czy też terytorium w oparciu o określone warunki prawne, ekonomiczne i polityczne. Stopień zmonopolizowania różnych rynków może być różny. Wyróżnia się więc:
I. Monopol pełny, czyli czysty – 1 producent lub 1 sprzedawca.
II. Duopol – 2 producentów lub 2 sprzedawców.
III. Oligopol – to sytuacja, kiedy dana branża produkcji czy zbytu opanowana jest przez kilka wielkich przedsiębiorstw o mniej-więcej równej sile ekonomicznej. One to wywierają zasadniczy wpływ na zaopatrzenie rynku i często uzyskują dla siebie bardzo korzystne warunki produkcji i sprzedaży. Zazwyczaj dążą one do zwiększenie cen i ograniczenia produkcji, aby w ten sposób maksymalizować zysk. Współcześnie oligopol jest powszechną cechą gosp. rynkowej w dużej części jej obszaru. Ponadto na tym rynku oligopolistycznym często dochodzi do zawierania różnego rodzaju bardziej lub mniej trwałych porozumień, które mają na celu ograniczenie lub nawet wyeliminowanie wzajemnej (między partnerami) konkurencji. Do tych porozumień należą:
I. Kartel – porozumienie producentów tego samego towaru dotyczące wielkości produkcji w poszczególnych przedsiębiorstwach, podziału rynku zbytu, poziomu ceny produktu lub wszystkich elementów jednocześnie. To nietrwała forma porozumienia.
II. Syndykat – jest wyższą formą porozumienia w sferze zbytu spełnia on rolę wspólnego biura sprzedaży, a czasem też zakupu surowców. Prowadzi wspólną politykę cenową oraz zbytu, jak też wyznacza limity cenowe.
III. Trust – wyższa forma porozumienia, jego uczestnicy tracą całkowicie swą niezależność ekonom. i prawną. Wnoszą oni do trustu swoje kapitały a zarząd trustu organizuje zbyt zaś zyski dzielone są proporcjonalnie do wniesionych kapitałów. To trwała forma porozumienia.
IV. Koncern – jest przykładem koncentracji kapitału opartej na ścisłej więzi produkcyjnej, w przeciwieństwie do kartelu i trustu, gdzie chodzi o te same produkty, przedsiębiorstwa należące do koncernu są często powiązane również pionowo. Oznacza to, że obejmują one pokrewne gałęzie przemysłu np.: koncern samochodowy może posiadać stalownie, prod. opon, plantację kauczuku, jak również przedsiębiorstwa handlowe i banki. Jest trwałą formą porozumienia.
V. Konglomerat – trwała forma porozumienia upowszechniona po II wojnie światowej. Polega na łączeniu kapitału przedsiębiorstw w sensie własnościowym z różnych gałęzi czasem zupełnie niepowiązanych ze sobą w sensie produkcyjnym czy handlowym.
VI. Holding – towarzystwo holdingowe, jest nietrwałą formą porozumienia i łączenia się firm zazwyczaj w celu wykonania konkretnego przedsięwzięcia gospodarczego, które wymaga dużego nakładu kapitału, np.: budowa stoczni, autostrad, kolei transkontynentalnej. Po wykonaniu zadania holding zazwyczaj ulega rozwiązaniu. Obecnie jednak pojęcie holdingu ulega rozszerzeniu, coraz częściej, bowiem holding staje się pewnego rodzaju formą spółki akcyjnej wielkich przedsiębiorstw lub banków. Jego głównym celem jest zakup akcji dużych przedsiębiorstw na wielką skalę pozwalającą uzyskać nad nimi pełną kontrolę.

ĆWICZENIA (23.10.2006)

POPYT – relacja pomiędzy ceną dobra lub usługi a taką jego ilością, jaką konsumenci chcą i mogą nabyć w określonym czasie, przy założeniu niezmienności innych czynników poza cenowych. Popyt określa, więc ilości dobra lub usługi, którą konsumenci nabędą przy danej cenie. Wraz ze wzrostem ceny spada na nie popyt, a spadek ceny – wzrost popytu. Graficznym wyrazem działania prawa popytu jest przesuwanie się wzdłuż krzywej. Krzywa popytu obrazuje zależność pomiędzy ceną a rozmiarami zapotrzebowania przy innych czynnikach niezmienionych. Warunek ceteris paribus – inne czynniki niezmienione. Zmiany tych czynników powodują, że przy każdej cenie następuje wzrost lub spadek popytu. Graficznym wyrazem działania czynników poza cenowych jest przesuwanie się całej krzywej popytu.
Prawo popytu: Wraz ze wzrostem ceny zmniejsza się podaż.
Czynniki poza cenowe wpływające na zmianę popytu:
- dochody nabywców
- ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych
- gusty i preferencje
Przykład:
Cena (PLN/tabliczkę) Popyt (mln tabliczek/rok) Podaż (mln tabliczek/rok)
0 zł1 zł2 zł3 zł4 zł5 zł 20016012080400 004080120160

PODAŻ – relacja pomiędzy ilością dobra lub usługi, jaką producenci są skłonni zaoferować do sprzedaży w określonym czasie, a ceną. Jest, więc nią ilość dobra lub usługi, jaką zaoferują producenci przy określonej cenie. Prawo podaży: Wraz ze wzrostem ceny zwiększa się podaż. Graficznym wyrazem prawa podaży jest przesuwanie się po krzywej. Krzywa podaży obrazuje zależność pomiędzy ceną a ilością oferowanego produktu przy innych czynnikach niezmienionych. Graficznym wyrazem czynników poza cenowych jest przesunięcie się krzywej podaży w lewo lub w prawo.
Na rynku następuje spotkanie nabywców i sprzedawców oraz określenie relacji między wielkością popytu i podaży przy różnych cenach. Popyt i podaż reprezentują dwie grupy uczestników wymiany. Popyt – konsumentów, podaż – producentów. Nabywcy zamierzając kupić dany towar czy usługę ustalają, jaką cenę byli by w stanie zapłacić, a producenci ustalają ile chcieliby wziąć za towar. Nabywcy chcieliby kupić jak najtaniej a sprzedawcy sprzedać jak najdrożej. Istnieją jednak pewne granice, gdyż żaden nabywca przy określonych dochodach nie może zapłacić każdej ceny. Producenci oferując towar na rynku z reguły określają cenę, jaką chcieliby za tę cenę uzyskać. Producent nie może sprzedać taniej niż produkuje. Przy zbyt niskiej cenie wielkość zapotrzebowania przewyższa ilość oferowaną.
Czynniki poza cenowe wpływające na zmianę podaży:
- koszty produkcji
- dobra substytucyjne i komplementarne
- technologia
- wpływ państwa
Cena równowagi i ilość równowagi mają miejsce w punkcie przecięcia się krzywej popytu i krzywej podaży. W cenie równowagi nie ma nadwyżki popytu ani nadwyżki podaży. Równowaga rynkowa zmienia się za każdym razem, gdy wpłynie na nią zmiana ceny lub któryś z czynników poza cenowych.

Zad.1.
Cena/butelka popyt Podaż
816243240 7060504030 1030507090
1. Sporządź wykres popytu i podaży
2. Jaka byłaby nadwyżka popytu, lub podaży gdyby cena wynosiła 8 zł.
3. Jaka byłaby nadwyżka popytu, lub podaży gdyby cena wynosiła 32 zł.
4. Wskaż cenę i ilość równowagi

WYKŁAD 30.10.2006

1. Niektóre problemy wyboru ekonomicznego:
Wszelkie badania ekonomiczne oparte są na założeniu, że ludzkie postępowanie jest racjonalne. To założenie wynika z przekonania, że mając do wyboru różne alternatywne rozwiązania zawsze wybieramy to, które najpełniej zaspakaja nasze potrzeby i przynosi najwięcej użyteczności. W badaniach ekonomicznych posługujemy się zarówno analizą pozytywną (zjawiska ekonomiczne i wiążące je prawa badamy bez dokonywania jakichkolwiek ocen, sądów; stwierdzamy, bowiem tylko jeden fakt), jak i normatywną (badanie problemów w celu wydania pewnego sądu, oceny). Warunkiem przeprowadzenia analizy normatywnej jest przeprowadzenie analizy pozytywnej. W naukach społecznych, do których należy również ekonomia nie można posługiwać się eksperymentem. Tu musimy polegać na interpretacji faktów, a to wymusza sądy wartościujące. Podstawową metodą analizy ekonomicznej jest badanie tzw. modeli. Model jest to uproszczony schemat rzeczywistości, który ułatwia wykrycie najważniejszych zależności, które jednak w rzeczywistości są dużo bardziej skomplikowane. Te modele mogą być przedstawiane w postaci twierdzeń słownych i tablic, najczęściej jednak ujmuje się je w postaci równań lub wykresów dwu lub trójwymiarowych. Teoria ekonomii wychodzi z fundamentalnego założenia, że potrzeby ludzkie są nieograniczone, zaś środki stojące do dyspozycji społeczeństwa są zawsze ograniczone. Stąd też rzadkość jest podstawowym pojęciem w naukach ekonomicznych. Oznacza ono, że istniejące zasoby są niewystarczające dla zaspokojenia istniejących potrzeb. Z zaspakajaniem nieograniczonych potrzeb ściśle łączy się odczucie użyteczności. Jest to zadowolenie płynące z zaspakajania danej potrzeby możliwe dzięki posiadaniu, konsumpcji, czy też użytkowania pewnej ilości danych produktów. Rozróżnia się przy tym użyteczność całkowitą, która jest sumą całkowitego zadowolenia z posiadania danej ilości produktów, jak też użyteczność krańcową, tj. użyteczność płynącą z nabycia ostatniej dodatkowej jednostki danego wyrobu. Ta użyteczność krańcowa maleje w miarę nabywania kolejnych jednostek danego dobra, ponieważ potrzeby w miarę ich zaspakajania ulegają nasyceniu. Przy niezmienionych zasobach środków wyboru zawsze dokonuje się według zasady „coś za coś”, przy każdym wyborze, czego więcej, a czego mniej mamy do czynienia z kosztami, zawsze bowiem coś zyskujemy, ale jednocześnie tracimy, takie rozumowanie prowadzi do ważnego w teorii ekonomii pojęcia kosztu alternatywnego. Ten koszt to wartość poniechanej działalności alternatywnej, na którą się nie zdecydowaliśmy, albowiem wybraliśmy coś innego. Takie rozumowanie oparte na kosztach alternatywnych zwraca uwagę na racjonalność wyboru ekonomicznego. Koszt alternatywny jest to, więc koszt zaniechanych możliwości. W praktyce bardzo często pojawia się potrzeba wyboru nie na zasadzie „albo jedno, albo drugie”, lecz na zasadzie - „czego więcej, a czego mniej”, wówczas należy dokonać podziału zasobu środków pomiędzy różne możliwe proporcje produkcji, aby dokonać najlepszego wyboru struktury produkcji. Te możliwości wyboru uogólnia się w postaci tzw. krzywej możliwości produkcyjnych zwanej inaczej krzywą transformacji produktu. Przedstawia ona wszystkie możliwe kombinacje ilościowe dwóch dóbr, jakie mogą być jednocześnie wytworzone przez ten sam zasób czynników produkcji, przy pełnym jego wykorzystaniu. Stąd, też niekiedy nazywa się ją krzywą jednakowego nakładu. Charakter linii prostej tej krzywej oznacza, że zwiększanie produkcji jednego dobra o każdą kolejną jednostkę wymusza rezygnację z produkcji stale takiej samej wielkości produkcji dobra drugiego. Wypukły, natomiast charakter tej krzywej ku górze sugeruje, że każdy wzrost produkcji jednego dobra wymusza coraz większe obniżenie produkcji dobra drugiego. Mówimy wtedy, że działa tu prawo malejącego przyrostu produkcji. Ta krzywa transformacji produktu jest, więc zbudowana nie tylko według prawa malejącego przyrostu produkcji na jednostkę nakładu, lecz również według prawa rosnącego kosztu alternatywnego. Takie założenie ma w pełni swoje uzasadnienie, co potwierdza zarówno doświadczenie jak i zdrowy rozsądek. W rzeczywistości, bowiem przestawienie produkcji z jednego rodzaju na inny zaczyna się zawsze od wykorzystania w tym celu zasobu czynników najbardziej wydajnych, natomiast dalsze, kolejne przestawienia tej produkcji wymuszają sięganie po coraz mniej efektywne, wydajne części potencjału produkcyjnego. W praktyce o tym, czy opłaca się w kraju produkować np. więcej ciągników, a mniej samochodów, czy też odwrotnie nie można jeszcze rozstrzygnąć tylko w oparciu o sam kształt tej krzywej transformacji produktu. Niezbędne są tu jeszcze informacje dotyczące poziomu cen produktów, kosztów wytwarzania, jak też wielkości zysku na jednostkę produkcji. Ten sposób rozumowania można zastosować nie tylko do analizy w skali mikro, ale również do analizy w skali makroekonomicznej np. w zakresie kształtowania rzeczywistych proporcji pomiędzy spożyciem, a akumulacją.

2. Popyt i czynniki go determinujące:
Popyt na określone dobro nie jest równoznaczny z pragnieniem, czy potrzebą, które z reguły są nieograniczone; jest to takie zapotrzebowanie na dane dobro, za które nabywca gotowy jest zapłacić określoną cenę ustaloną na rynku dysponując w tym celu określonym zasobem środków pieniężnych. Ten termin popytu kryje w sobie pewną dwuznaczność, z jednej strony jest to, bowiem gotowość zakupu określonej ilości dobra po danej cenie i przy określonym dochodzie. Mówimy wówczas o wielkości popytu na dane dobro. Z drugiej strony mówi się o popycie jako o tablicy ukazującej, jakie ilości danego towaru nabywcy byli by gotowi zakupić przy różnych poziomach cen i przy danym dochodzie. W tym przypadku mamy do czynienia z tablicą popytu lub funkcją popytu, którą graficznie ilustruje krzywa popytu. Często mówiąc o wzroście popytu mylimy go ze zmianą wielkości popytu pod wpływem obniżki ceny danego towaru. Wielkość popytu zmienia się pod wpływem ceny (przesuwa się cała krzywa w prawo), a popyt zmienia się pod wpływem czynników pozacenowych. Popyt na dane dobro jest funkcją wielu zmiennych takich jak: poziom ceny danego towaru, wysokość realnych dochodów nabywców, poziom cen dóbr komplementarnych i substytucyjnych, oczekiwań zmian cen i dochodów, indywidualnych preferencji konsumentów, liczby konsumentów, itd. Wszystkie te czynniki mogą działać różnokierunkowo i wzajemnie się w skutkach kompensować lub kumulować. Badanie krzywej popytu, czyli łącznej funkcji popytu na daną grupę towarów jest skomplikowane i służą temu różne metody ekonometryczne. W praktyce analizę funkcjonalnych zależności pomiędzy popytem, a ceną, czy też popytem, a dochodami, prowadzi się najczęściej przy upraszczającym założeniu, że pozostałe czynniki wpływające na popyt nie ulegają zmianie – są stałe. Jest to tzw. warunek „ceteris paribus”.

WYKŁAD 06.11.2006
… … …

Do podstawowych czynników wpływających na zmianę popytu, czyli powodujących zmianę położenia całej krzywej popytu należą:
I. Zmiany dochodów realnych konsumentów – na ogół wzrost dochodu powoduje wzrost popytu, zaś spadek dochodu obniża ten popyt. W przypadku większości typowych dóbr zależność tu jest jednokierunkowa. Siłę oddziaływania zmian dochodów na zmianę popytu mierzy współczynnik elastyczności dochodowej popytu.
Ed=(% zmiana popytu X) / (% zmiana dochodów)
Jest to relacja względnej zmiany popytu na dane dobro do względnej zmiany dochodów.
II. Substytucyjność i komplementarność dóbr – większość dóbr i usług ma swoje bliższe i dalsze substytuty. Dlatego dokonując zakupów porównujemy ich ceny starając się kupić dobra relatywnie najtańsze. To też powoduje, że zmiany cen tych dóbr mogą oddziaływać na popyt na inne dobra. Dotyczy to również dóbr komplementarnych, które łącznie zaspakajają określoną potrzebę. Siłę oddziaływania zmiany ceny jednego dobra na zmianę popytu na inne dobro mierzy się współczynnikiem elastyczności mieszanej popytu (krzyżowej popytu).
Em=(% zmiana popytu X) / (% zmiana ceny Y)
III. Zmiany mody, gustów, upodobań i przyzwyczajeń konsumentów – Czynniki te wywierają ogromny wpływ na zmianę popytu, szczególnie na niektóre towary np. odzież. Za pomocą intensywnej reklamy można w stosunkowo krótkim czasie wpłynąć na gusty konsumentów, a tym samym zwiększyć ich popyt na określone wyroby.
IV. Zmiany wielkości i struktury populacji czy ludności – przyrost ludności zwiększa popyt. Również zmiany struktury demograficznej mogą zmieniać ten popyt jak też same ruchy migracyjne ludności np. ze wsi do miast.
V. Oczekiwania zmiany sytuacji rynkowej – chodzi tu o możliwość wystąpienia zakłóceń na danym rynku, które mogą znacząco wpływać np. na gwałtowny wzrost popytu na dany towar czy usługę z uwagi na jego chwilowy niedobór.

NIETYPOWE KRZYWE POPYTU:
Typowe krzywe popytu są opadającymi na prawo, co oznacza, że popyt zmienia się w przeciwnym kierunku w stosunku do zmiany ceny. Możliwe są jednak sytuacje, kiedy wzrost ceny może powodować nie spadek, a wzrost popytu i na odwrót. Wyróżnia się 3 przypadki takich krzywych popytu, które przez swą nietypowość nazwane zostały paradoksami. Są to: Paradoks Giffena, Paradoks Veblena i Paradoks Spekulacyjny.
- Paradoks Giffena sformułowany został przez ekonomistę Giffena w oparciu o sytuację, jaka miała miejsce w Irlandii w 1844 roku. W tym biednym kraju, gdzie podstawowym artykułem żywnościowym były ziemniaki, wielki ich nieurodzaj sprawił, że ich cena rynkowa silnie wzrosła, a mimo tego popyt na nie, nie zmalał, ale znacząco wzrósł. Dobra niższego rzędu, na które popyt rośnie, gdy cena rośnie oraz popyt spada, gdy cena spada nazywane są dobrami Giffena.
- Paradoks Veblena dotyczy dóbr luksusowych, snobistycznych, będących dobrami kupowanymi na pokaz, dla ukazania bogactwa. Ukazał to zjawisko amerykański ekonomista Veblen na przełomie XIX i XX wieku. Te dobra nabywane są nie tyle ze względu na ich wysoką jakość, czy też wartości użytkowe, lecz ze względu na wysoką cenę. Ich konsumpcja zapewnia, bowiem odpowiedni prestiż, jest oznaką wysokiego statusu materialnego. Jeżeli więc cena takich dóbr spada to przestają one być wyróżnikiem bogactwa i popyt na nie spada. Może się jednak zdarzyć, że wzrost popytu na nie ze strony mniej zamożnych nabywców zrekompensuje z nadwyżką spadek tego popytu ze strony zamożnych.
- Paradoks Spekulacyjny wiąże się z oczekiwaniami dotyczącymi przyszłej ceny. Jeżeli kupujący oczekuje wzrostu ceny to zwiększa popyt, co prowadzi do dalszego wzrostu ceny. Jeżeli nadal panuje przekonanie, że cena w przyszłości będzie rosła to popyt nadal rośnie mimo rosnącej ceny. Ten paradoks występuje powszechnie na giełdach towarowych, kapitałowych i walutowych. Spekulacja na zwyżkę ceny określana jest jako gra na hossę. Gra natomiast na bessę oznacza sytuację, gdy ceny spadają, co powoduje spadek popytu, gdyż sądzi się, że ceny będą nadal spadały, a więc później będzie można kupić dany towar jeszcze taniej.

Elastyczność popytu:
Elastycznością popytu nazywamy relacje względnej zmiany popytu od względnej zmiany czynnika, który tę zmianę wywołał. Określenie tej elastyczności możliwe jest, więc tylko w odniesieniu do tych czynników, które są mierzalne. Tymi czynnikami są: cena towarów i dochody konsumentów. Elastyczność cenowa jest zróżnicowana w odniesieniu do poszczególnych towarów.
1.) Ec= 0 – popyt doskonale nieelastyczny, sztywny.
2.) 0 < Ec < 1 - nieelastyczny
3.) Ec=1 – proporcjonalny (jednostkowy)
4.) Ec>1 – elastyczny
5.) Ec∞ popyt doskonale elastyczny

WYKŁAD 06.11.2006

Zróżnicowany poziom elastyczności cenowej popytu jest wynikiem oddziaływania na ten wskaźnik takich podstawowych czynników jak:
- charakter dóbr – można stwierdzić, że dane dobro im ma bardziej podstawowy charakter, znaczenie dla procesów produkcji, czy konsumpcji, to tym bardziej popyt na nie charakteryzuje się mniejszą elastycznością. Mniejsza jest, bowiem możliwość rezygnacji z ich zakupu lub ograniczenia spożycia. Stąd też popyt na te dobra takie jak energia elektryczna, chleb, benzyna, itp., jest mało elastyczny niekiedy wręcz sztywny. W przypadku natomiast potrzeb luksusowych popyt jest bardzo elastyczny.
- znaczenie dobra w dochodach konsumentów - Dobra i usługi zaspakajające nasze tzw. standardowe potrzeby cechuje się na ogół elastycznością zbliżoną do 1. Jeżeli całkowite wydatki na dane dobro czy usługę mają mały udział w budżetach domowych to popyt jest nieelastyczny, im ten udział jest większy, tym elastyczność popytu na ten towar jest wyższa.
- występowanie substytutów - Co do możliwości substytucji można stwierdzić, że im one są większe, tym poziom elastyczności jest wyższy. W warunkach natomiast braku substytucji popyt staje się relatywnie mniej elastyczny np. popyt na benzynę; analizując zależność Ec od ceny można stwierdzić, że popyt na dobra i usługi o wysokich cenach cechuje się wyższą elastycznością niż popyt na tanie dobra i usługi, istotny jest też czynnik czasu. W rzeczywistości zmiany cen mogą trwać krócej lub dłużej. W okresie dłuższym konsument może uzyskać więcej informacji o jej rozmiarach, a także ma więcej czasu na dostosowanie się do nowej sytuacji rynkowej zmieniając np. dotychczasową strukturę konsumpcji, swój model konsumpcji. Tak, więc elastyczność cenowa popytu (Ec) w większym okresie czasu jest większa niż w okresie krótszym.
- siła uzależnienia i przyzwyczajenia się konsumentów do danych dóbr
- czynnik czasu oraz poziom cen
Elastyczność cenowa popytu, a przychody całkowite przedsiębiorstwa:
Dla przedsiębiorstwa wydatki konsumentów są przychodami ze sprzedaży. Te przychody mają ścisły związek z wielkością współczynnika Ec. Znając ten współczynnik dla określonych dóbr można stwierdzić, w jakim stopniu zmiana cen wpływa na przychody całkowite przedsiębiorstwa.
1. Jeżeli Ec >1, to spadek ceny zwiększa przychody całkowite, zaś wzrost ceny zmniejsza te przychody.
2. Jeżeli Ec <1 (popyt nieelastyczny), to wzrost ceny zwiększa przychody całkowite, spadek zaś zmniejsza te przychody.
Popyt na dany towar uzależniony jest często także od cen innych towarów chodzi tu o dobra substytucyjne i komplementarne, gdzie zmiana ceny jednego z nich powoduje zmianę popytu na drugie. Siłę tego oddziaływania mierzy współczynnik elastyczności mieszanej (krzyżowej) popytu. Jest on stosunkiem procentowej zmiany popytu na jedno dobro do procentowej zmiany ceny innego dobra.
Em=(% zmiana popytu X) / (% zmiana ceny Y)
W przeciwieństwie do zwykłej Ec, która jest zwykle ujemna, Em może być ujemna i dodatnia. Zależy to od wzajemnych powiązań między dobrami. Jeżeli są to dobra substytucyjne to podwyższenie ceny jednego dobra powoduje zwykle obniżenie jego popytu i podwyższenie popytu na drugie dobro. W przypadku dóbr substytucyjnych Em ma wartość dodatnią, a w przypadku dóbr komplementarnych ma wartość ujemną.

Popyt jako funkcja dochodu:
Obok ceny dochód jest najważniejszym czynnikiem determinującym popyt. Wzrostowi dochodów towarzyszy przeważnie wzrost popytu na większość dóbr i usług. Reakcję popytu na zmianę dochodów mierzy się przy pomocy współczynnika elastyczności dochodowej (Ed).
Ed=(% zmiana popytu) / (%zmiana dochodów)
Poziom tej elastyczności dochodowej może być ujemny, zerowy i dodatni. Dla większości dóbr przyjmuje on zazwyczaj wartość dodatnią, bowiem wzrostowi dochodów zwykle towarzyszy wzrost popytu. Poziom tego współczynnika pozwala określić różne rodzaje dóbr i usług.
1. Jeżeli 0< Ed <1 to popyt jest nieelastyczny i dotyczy podstawowych dóbr usług.
2. Jeżeli Ed >1 to popyt jest elastyczny i dotyczy to dóbr luksusowych.
3. Jeżeli Ed <0 to popyt jest odwrotnie elastyczny i dotyczy tzw. dóbr podrzędnych.
Uwzględniając, więc kierunek zmian popytu pod wpływem zmian dochodów wyróżnia się dobra i usługi normalne i podrzędne. Normalne, czyli zwykłe mają dodatnią Ed i reagują typowo na zmianę dochodów, natomiast dobra, na które popyt reaguje nietypowo na zmianę dochodu, tzn. dochód rośnie, a popyt spada określamy mianem dóbr podrzędnych. Tu miary dochodów popytu są różnokierunkowe. Te dobra podrzędne to zwykle tanie i niskogatunkowe produkty, z których nabywcy najchętniej by zrezygnowali gdyby tylko było ich na to stać. Mierząc elastyczność dochodową popytu (Ed) można wskazać nie tylko kierunek zmian popytu i dochodów, ale również tempo tych zmian, z tego też względu wyróżnia się dobra podstawowe, które charakteryzują się popytem nieelastycznym, a także dobra luksusowe, dla których popyt jest elastyczny. Dobra podstawowe i luksusowe mają zawsze Ed dodatnie, są bowiem dobrami normalnymi. W rzeczywistości wraz z powstawaniem nowych potrzeb i zmian sposobów ich zaspakajania dobra te z czasem przechodzą do kategorii dóbr podrzędnych.
Znajomość współczynnika Ed dla różnych dóbr i usług ma istotnie znaczenie dla badania i przewidywania zmian struktury wydatków konsumpcyjnych gospodarstwa domowego. To, jak zareaguje popyt na zmianę dochodu konsumenta zależy od tego, jakiego dobra dotyczy. Jeśli dobra podstawowego to popyt zareaguje nieelastycznie, jeśli zaś luksusowego to zareaguje elastycznie. Producent musi wiedzieć jakie dobra produkuje i czy może liczyć na wzrost popytu jeśli wzrosną dochody konsumentów. W XIX w. niemiecki statystyk E. Engel analizując budżety domowe wykrył, że w miarę wzrostu dochodu w rodzinie lub społeczeństwie średnio zamożnym, udział wydatków na żywność maleje. Tę prawidłowość określa się prawem Engla. Dzieje się tak dla tego, że przy ogólnym wzroście wydatków na wszystkie dobra i usługi, wydatki na żywność rosną wolniej niż wydatki na pozostałe towary. Prawo to nie działa w odniesieniu do rodzin, czy społeczeństw bardzo biednych i bardzo bogatych. Engels sformułował też ogólne zależności pomiędzy podstawowymi rodzajami dóbr, popytem na nie, a zmianami dochodów. Te zależności znane są jako krzywe Engla.

ĆWICZENIA 20.11.2006

Zad. 1

Cena (zł/pakiet) Popyt (ilość pakietów/rok) Podaż (ilość pakietów/rok) Popyt po zmianie Elastyczność popytu Ec (przed zmianą)
56789 7060504030 1030507090
a.) narysuj wykres popytu i podaży
b.) jaka była by nadwyżka popytu lub podaży przy cenie 5 zł za pakiet?
c.) jaka była by nadwyżka popytu lub podaży przy cenie 8 zł za pakiet?
d.) jaka jest cena i ilość równowagi?
e.) załóżmy, że w wyniku wzrostu dochodów popyt wzrósł o 20 tys. pakietów przy każdej cenie. Podaj nową cenę i ilość równowagi.
f.) wskaż, kiedy popyt jest elastyczny a kiedy nie elastyczny.

70-10=60 nadwyżka popytu
70-40=30 nadwyżka podaży
cena równowagi 7zł, ilość równowagi – 50 szt.

Popyt:
P=-a*Qd+b P - cena
Podaż: Qd – wielkość popytu
P=a*Qs+b Qs – wielkość podaży

Qd=90 Qd=80
Qs1=10 Qs2=30
P1=5 P2=6

5=-a*90+b 5=a*10+b
6=-a*80+b 6=a*30+b
rozwiązanie rozwiązanie
P=-0,1* Qd+14 P=1/20*Qs+4,5

P=-0,1* Qd+14
P=1/20*Qs+4,5
Qs=Qd
rozwiązanie
Qs=63,3
P=-0,1*63,3+14=7,66
f.) Ec=(% Q)/(% P)=(Q-Q1)/Q / (P1-P)/P
Ec1=10/70 / 1/5=10/70 *5= -5/7
Ec2=10/60 / 1/6= 1/6 * 6/2=-1
Ec3=10/50 / 1/7=
Ec4=
Ec5=

Zad.2
Na rynku papierosów występują następujące przewidywania dotyczące popytu i podaży. Popyt: P=-05Qd+20, podaż: P=0,25*Qs+5
1.) znajdź cenę i ilość równowagi.
2.) aby zredukować konsumpcję papierosów państwo ustaliło cenę minimalną na poziomie 15. Określ rozmiar nierównowagi rynkową przy tej cenie.

WYKŁAD 27.11.2006

I. Podaż i jej determinanty:
Podaż – ilość dobra czy usługi, jaką producenci są gotowi sprzedać przy różnych poziomach cen i w określonym czasie. Tą zależność można przedstawić w ujęciu tabelarycznym lub graficznym. Graficznym wyrazem tej zależności jest krzywa podaży. Wzrost podaży oznacza zwiększenie ilości, którą producenci są skłonni zaoferować przy każdej danej cenie. Spadek podaży jest zaś spadkiem tej wielkości. Głównymi determinantami podaży, czyli czynnikami powodującymi przesuwanie się krzywej podaży są:
- zmiany kosztów produkcji wywołane zmianami w technice i technologii produkcji
- zmiany opłacalności produkcji innych dóbr
- zmiany dostępności, czyli rzadkości różnych zasobów produkcyjnych
- warunki klimatyczne
- interwencja państwa
Prawo podaży głosi, że wielkość podaży danego dobra, czy usługi rośnie wraz ze wzrostem cen. Krzywa podaży wskazuje przy tym, że przyrosty podaży są coraz mniejsze, co jest efektem działania prawa malejących przychodów. Podaż rośnie dla tego, że wzrost ceny oznacza wzrost opłacalności produkcji, co jest bodźcem do zwiększenia rozmiarów produkcji. Podobnie jak w przypadku popytu również w odniesieniu do podaży można mówić o jej elastyczności ta elastyczność cenowa podaży jest stosunkiem procentowej zmiany podaży danego dobra i procentowej zmiany ceny tego dobra:
Ep=(% zmiany podaży X) / (% zmiany ceny X)
Ponieważ krzywe podaży są rosnącymi na prawo zgodnie z zasadą, że wzrostowi ceny towarzyszy wzrost podaży, elastyczność podaży ma wartość dodatnią. Można, więc wskazać takie charakterystyczne współczynniki Ep:
1.) jeżeli Ep>1 to podaż jest elastyczna, co oznacza, że producent może łatwo i szybko zareagować na zmianę ceny i zmienić wielkość podaży.
2.) jeżeli Ep<1 to podaż jest nieelastyczna, czyli wielkość podaży nie może być łatwo i szybko dostosowana do zmiany ceny.
Wielkość tych współczynników Ep zależy głównie od mobilności czynników produkcji, jeżeli ta mobilność jest duża to współczynnik Ep jest wysoki, gdy zaś możliwości przestawiania gospodarki produkcji są bardzo ograniczone, to ten współczynnik Ep kształtuje się na niskim poziomie, ponadto na jego poziom wpływają również takie czynniki jak:
- stopień wykorzystania zdolności produkcyjnej
- stan zapasów
- poziom bezrobocia
- możliwości podniesienia zmianowości pracy (ilość zmian w pracy)
II. Równowaga rynkowa:
Popyt i podaż reprezentują dwie strony rynku: sprzedających i kupujących. Naniesienie krzywej popytu i podaży na jeden wykres pozwala przewidzieć, jaka interakcja zachodzić będzie między kupującymi a sprzedającymi. Przy każdej cenie innej niż znajdująca się na przecięciu obu krzywych będzie zachodzić brak równowagi rynkowej i wystąpi albo niedobór, albo nadwyżka rynkowa. Tylko przy cenie równowagi rynkowej wielkości żądane przez kupujących i oferowane przez sprzedających są sobie równe. Stanowią one ilość równowagi. Nadwyżka pojawia się wówczas, gdy żądana cena jest wyższa od ceny równowagi, z czasem ta nadwyżka jest eliminowana dzięki konkurencji między sprzedawcami, a dochodzi do tego przy spadku ceny do ceny równowagi. Niedobór rynkowy danego dobra, czy usługi ma miejsce w przypadku ceny niższej od poziomu równowagi, w tym przypadku konkurencja między kupującymi skoryguje tą różnicę poprzez ruch cen w górę. Cena równowagi danego dobra, czy usługi pozostaje bez zmian aż do momentu, gdy pojawi się jakaś siła rynkowa, która spowoduje zmianę położenia krzywej popytu, czy podaży, albo obu jednocześnie; wówczas zmianie ulegną wszystkie parametry równowagi rynkowej – zmienią się zarówno poziom ceny równowagi, jak i ilość równowagi.
III. Gospodarka wolnorynkowa a ingerencja państwa:
Ingerencja państwa w gospodarce rynkowej może przejawiać się np. w stosowaniu kontroli cen. Przy takiej kontroli rynek nie jest rynkiem wolnym. Taka kontrola może dotyczyć administracyjnego określania tzw. cen minimalnych, czy też cen maksymalnych. Może to być powodowane najczęściej względami społeczno ekonomicznymi.
Cena minimalna to najniższa cena, jaką muszą zapłacić nabywcy za dany towar, czy usługę i jest ona zawsze wyższa od ceny równowagi rynkowej. Broni interesu producenta, sprzedawcy.
Cena maksymalna to najwyższa cena, jakiej może żądać sprzedawca danego dobra, czy usługi, ale jednocześnie jest ona niższa od ceny równowagi rynkowej. Broni głównie interesu nabywcy, konsumenta.
Zarówno ceny minimalne jak i maksymalne wymuszają uruchomienie systemu dopłat ze środków budżetowych. Tym samym chociażby z tego tytułu w warunkach szczupłości tych środków skala i zakres stosowania tych cen administracyjnych muszą być ograniczone. Ponad to ewentualna powszechność takiego stosowania cen urzędowych pozostawałaby w zasadniczej sprzeczności z istotą gospodarki wolnorynkowej.

PAŃSTWO JAKO PODMIOT GOSPODARCZY
1.) Podstawowe ekonomiczne funkcje państwa:

Państwo – pewna organizacja polityczna społeczeństwa zamieszkującego określone terytorium w danych granicach, której głównym składnikiem jest hierarchiczna struktura władzy dysponująca aparatem przymusu.
We współczesnej gospodarce rynkowej państwo pełni rolę aktywnego promotora efektywności, sprawiedliwości i stabilizacji. W rzeczywistości to rynek określa większość cen oraz wielkość i strukturę produkcji dóbr i usług, a państwo steruje całością gospodarki interweniując tam, gdzie czysty rynek nie może sobie poradzić. Zarówno rynek, jak i państwo stanowią podstawę dobrze funkcjonującej gospodarki rynkowej.
Ekonomiczna rola państwa rozumiana jako aktywne jego oddziaływanie na gospodarkę jest trwałą cechą współczesnej gospodarki rynkowej. Przeciwna temu była klasyczna doktryna liberalizmu gospodarczego z XVIII i XIX w., która postulowała konieczność maksymalnego ograniczenia roli państwa w gospodarce.
Największy wpływ na teorię i praktykę interwencjonizmu państwa miała działalność J.M. Keynes’a, dowodził on, że dzięki odpowiedniej polityce państwa możliwe jest przeciwdziałanie zaburzeń gospodarki kapitalistycznej. Zasadniczy wpływ na tę koncepcję miały doświadczenia wielkiego kryzysu ekonomicznego z lat 1929-1933. Interwencjonizm państwowy to ogół narzędzi i metod oddziaływania państwa na gospodarkę w makro skali, co ma na celu wyeliminowanie głębokich kryzysów gospodarczych i związanego z nimi bezrobocia, inflacji, osłabienia dynamiki wzrostu, ujemnego salda bilansu handlowego i płatniczego itp. Dyskusja między zwolennikami i przeciwnikami interwencjonizmu wykształciła kilka podstawowych nurtów:
- monetaryści, zdaniem których państwo powinno się skupić w swojej polityce tylko na wykształceniu celów długookresowych w gospodarce. Tej polityce powinna towarzyszyć silna kontrola podaży pieniądza na rynku.
- ekonomia podaży – jej przedstawiciele opowiadali się za silną redukcją opodatkowania w gospodarce, której towarzyszyć będzie silne zawężenie ekonomicznej interwencji państwa.
- nowa szkoła austriacka – postulowała ograniczenie roli państwa tylko do zapewnienia porządku wewnętrznego i zewnętrznego oraz dostarczania społeczeństwu dóbr i usług, które nie mogą podlegać regulacji rynkowej. Np. służba zdrowia, oświata, kultura.
Współczesna ingerencja państwa w gospodarce wyrasta z potrzeby łagodzenia sprzeczności wynikających z niedoskonałego funkcjonowania mechanizmu rynkowego. Ta zawodność rynku to sytuacja, w której równowaga kształtująca się na wolnych i nieregulowanych rynkach nie prowadzi zawsze do efektywnej alokacji środków. Całokształt interwencji państwa w gospodarkę sprowadzić można do jego 3 podstawowych ekonomicznych funkcji:
I. alokacyjna (funkcja efektywności) – w każdej gospodarce część potrzeb społeczeństwo musi zaspakajać nie w sposób indywidualny, lecz w sposób zbiorowy, zorganizowany, np. bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne, ochrona zdrowia, szkolnictwo, kultura, itp. To państwo organizując zaspakajanie potrzeb w tym zakresie wpływa na alokację czynników wytwórczych chcąc kształtować taką a nie inną podaż tzw. dóbr publicznych. Ponadto podmioty gospodarcze w swej działalności mogą wywoływać różne tzw. efekty zewnętrzne. Te efekty zewnętrzne to pozytywne lub negatywne skutki działania jednych podmiotów, które mają wpływ na sytuację innych, co jednak nie znajduje swojego odbicia w celach rynkowych, np. degradacja środowiska naturalnego. Takie zewnętrzne efekty wymuszają ingerencję państwa. Państwo musi również przeciwdziałać tworzeniu monopoli na rynku, godzi to bowiem często w interesy konsumentów, stąd też wynika często konieczność prowadzenia polityki antymonopolowej, oraz potrzeba bezpośredniej ingerencji na rynku poprzez np. określanie wielkości produkcji, czy też kształtowanie cen administracyjnych.
II. dystrybucyjna (funkcja sprawiedliwości) – wyrazem tej funkcji jest przesuwanie dochodów w przekroju różnych grup społeczno zawodowych danego społeczeństwa. Głównymi narzędziami realizacji tej funkcji są: odpowiedni system podatkowy np. system progresywny; system tzw. transferów, czyli bezzwrotnych wydatków środków budżetowych dla różnych grup społecznych.
III. stabilizacji – wyraża się w zapobieganiu i w przeciwdziałaniu takim negatywnym zjawiskom w gospodarce jak: spadek dynamiki wzrostu; wysoki poziom inflacji i bezrobocia; niska aktywność zawodowa społeczeństwa. Te funkcje realizowane są poprzez wykorzystanie narzędzi polityki fiskalnej oraz narzędzi polityki pieniężnej, monetarnej.
Gospodarstwo domowe i jego miejsce w strukturze polskiej gospodarki:
Gospodarstwo domowe to jedno lub wieloosobowy podmiot gospodarczy działający w sferze konsumpcji, którego celem jest zaspokajanie szerokich potrzeb konsumpcyjnych.
Gospodarstwo domowe stanowi stałą cechę struktury podmiotowej we wszystkich dotychczasowych formach gospodarowania.
Gospodarstwa domowe są mikro podmiotami wyodrębnionymi i ekonomicznie samodzielnymi. Pełnią one dwie podstawowe funkcje ekonomiczne tj. funkcję konsumpcyjną i funkcję produkcyjną.
Funkcja konsumpcyjna wyraża się w tradycyjno-zwyczajowej działalności gosp. związanej bezpośrednio z … i realizowaniem spożycia. Warunkiem ku temu jest posiadanie środków pieniężnych, których pozyskiwanie stanowi istotę funkcji produkcyjnej gospodarstw domowych. Głównym źródłem dochodów gospodarstwa domowego jest dostarczanie czynników produkcji innym podmiotom gospodarczym, głównie zaś pracy i kapitału. Konsumpcja gospodarstw domowych może być finansowana nie tylko z dochodów bieżących, lecz także z nagromadzonych oszczędności, jak również ze środków zewnętrznych takich np. jak kredyty. Poza tymi funkcjami ekonomicznymi gospodarstwa domowe pełnią też bardzo ważne funkcje społeczne, tj. funkcję reprodukcyjną, i funkcję wychowawczą. Gospodarstwo domowe dąży optymalnie do zaspokojenia swoich potrzeb, ta optymalizacja zawsze jednak posiada charakter subiektywny, co wynika ze zróżnicowania potrzeb, a więc i preferencji konsumpcyjnych różnych gospodarstw. Racjonalność działania gospodarstwa domowego polega głównie na respektowaniu ograniczeń budżetowych tzn. utrzymywania wydatków w granicach swoich rozporządzalnych dochodów. … działania g.d. jest więc optymalizacja spożycia … Niezbędnym ku temu warunkiem jest swoboda wyboru. Tylko w warunkach swobody wyboru g.d. mogą realizować swoje preferencje co pobudza do maksymalizowania dochodu. Dążąc, więc do realizacji własnego celu g.d. wywierają silny wpływ na całość makroekonomicznych procesów. Każde gospodarstwo domowe postępując racjonalnie dąży do uzyskania maksymalnego zadowolenia, czy też najwyższej użyteczności całkowitej z tytułu określonej wielkości i struktury konsumowanych dóbr i usług. Do podstawowych źródeł osobistych dochodów gospodarstwa domowego należą: płace, renty, z tytułu dzierżawy lub wynajmu środków rzeczowych, dywidendy, oprocentowanie z tytułu wkładów bankowych oraz świadczenia społeczne. W analizie ekonomicznej wyróżnia się kilka kategorii dochodu osobistego takich jak: dochód osobisty brutto, czyli całkowity dochód osobisty ze wszystkich źródeł; dochód osobisty do dyspozycji, czyli tzw. netto – to dochód brutto pomniejszony o podatek dochodowy i składki na ubezpieczenie; dochód nominalny – określona wartość środków pieniężnych; dochód realny – odzwierciedla siłę nabywczą dochodu nominalnego i oznacza ilość dóbr i usług możliwą do zakupu za dochód do dyspozycji. Dochód nominalny i realny mogą zmieniać się w przeciwnych kierunkach w zależności od zmiany cen i usług.
Teoria racjonalnego zachowania konsumenta:
Fundamenty teorii racjonalnego postępowania konsumenta stworzył w II poł. XIX w. angielski ekonomista W. Jerons, który jako pierwszy wprowadza do analizy ekonomicznej elementy rachunku marginalnego odnoszącego się do pojęcia użyteczności krańcowej. Ten pomysł wykorzystano później do sformułowania pojęcia produkcyjności krańcowej różnych czynników produkcji, jak również pojęcia kosztów i utargów krańcowych. Stało się to punktem wyjścia dla zbudowania teorii racjonalnego funkcjonowania przedsiębiorstwa.
Istnieją dwie alternatywne teorie gospodarstwa domowego prowadzące do podobnych wniosków. Są to:
I.) teoria konsumpcji i użyteczności – stawia się tu pytanie „Co dzieje się z satysfakcją gospodarstwa domowego, gdy konsument ma więcej lub mniej danego dobra?”
II.) teoria krzywych obojętności – szuka się tu odpowiedzi na następujące pytanie: „Jeżeli gospodarstwo domowe konsumuje dwa dobra to z jakiej ilości jednego dobra zrezygnuje, aby równoważąc to sobie zwiększyć konsumpcję drugiego dobra?” To równoważenie oznacza pozostawienie użyteczności całkowitej na niezmienionym poziomie.

RYNEK KAPITAŁOWY – jego elementy składowe i instrumenty.
Rynek kapitałowy jest częścią większego rynku, jakim jest rynek finansowy. Na rynku finansowym sprzedawane są i kupowane różne usługi i produkty finansowe. Składa się on z czterech podstawowych segmentów: rynek kapitałowy, rynek pieniężny, rynek kredytowy, rynek kontroli ryzyka. Ten podział jest umowny, stąd też można spotkać i inne klasyfikacje rynku finansowego. Poszczególne jego segmenty różnią się przede wszystkim charakterem zawieranych transakcji finansowych oraz stosowanymi instrumentami. Na rynku kapitałowym obraca się instrumentami finansowymi o terminie płatności dłuższym niż jeden rok. Nazywa się go często również rynkiem papierów wartościowych podkreślając decydujące znaczenie tych walorów na tym rynku. Instrumentami rynku kapitałowego są zbywalne papiery wartościowe o charakterze wierzycielskim, jak np. obligacje, lub własnościowym, jak np. akcje i udziały.
Na rynku pieniężnym obraca się instrumentami o terminie płatności krótszym niż jeden rok. Typowymi tu instrumentami są: obligacje krótkoterminowe, weksle oraz certyfikaty depozytowe. Na rynku natomiast kredytowym typowymi instrumentami są: kredyty i pożyczki bankowe oraz kredyty hipoteczne. Na rynku kapitałowym spotykają się podmioty gospodarcze, które chcą inwestować, ale muszą pożyczać, aby inwestować z tymi, które w danym momencie dysponują wolnymi środkami finansowymi. Spotykają się, więc pożyczkobiorcy, którzy emitują akcje i obligacje z inwestorami, czyli tymi, którzy oszczędzają i lokują swój kapitał w papierach wartościowych. Rynek kapitałowy jako rynek długoterminowych papierów wartościowych o lokacyjnym charakterze składa się z dwóch podstawowych elementów: rynku pierwotnego i rynku wtórnego. Rynek pierwotny występuje przy sprzedaży papierów wartościowych przez remitenta, tj. przy subskrypcji nowych emisji. W imieniu emitentów, emisją waloru i podjęciem ryzyka ich sprzedaży zajmują się wyspecjalizowane banki inwestycyjne. Podstawowym zadaniem rynku pierwotnego jest dostarczenie nowych papierów wartościowych inwestorom, czyli ich pierwszym nabywcom. Dalszy obrót papierami wartościowymi następuje na rynku wtórnym. Jego podstawowym zadaniem jest zapewnienie nowo wyemitowanym walorom dostatecznej płynności, tj. stworzenie sytuacji, w której inwestor jako ich pierwszy nabywca może te papiery wartościowe szybko sprzedać. Podstawową instytucjonalną formą rynku wtórnego jest giełda papierów wartościowych (GPW). To właśnie skala obrotów na GPW nadaje rangę i odpowiednie znaczenie danemu krajowemu rynkowi kapitałowemu.

Akcje i obligacje jako podstawowe instrumenty rynku kapitałowego:
Akcje to papiery wartościowe stanowiące dowód udziału ich właściciela w kapitale spółki akcyjnej. Posiadanie tych akcji upoważnia do udziału w walnych zgromadzeniach akcjonariuszy (WZA) zapewniając w zależności od ilości i rodzaju posiadanych akcji wpływ na decyzje dotyczące działalności i rozwoju spółki akcyjnej. Akcjonariusz ma też prawo do udziału w podziale zysku spółki w formie dywidendy. Dywidenda nie jest dochodem stałym, lecz zmiennym, zależnym od wypracowanego zysku i decyzji o jego podziale.
Rodzaje i cena akcji: w zależności od przepisów prawa i postanowień statutu spółki wyróżnia się akcje imienne oraz na okaziciela. Biorąc pod uwagę formę pokrycia równowartości akcji wyróżnia się akcje gotówkowe (płatne gotówką) oraz akcje aportowe (sprzedawane za wkłady rzeczowe, tzw. aporty). Natomiast ze względu na sposób ujmowania akcji wyróżnia się akcje pojedyncze (zawierają wartość nominalną jednej akcji na jednym dokumencie), akcje zbiorowe (zawierają w jednym dokumencie więcej niż jedną akcję). Szczególnie ważny jest podział akcji w zależności od uprawnień, jakie przysługują akcjonariuszowi. Można tu wyróżnić akcje zwykłe (bez żadnych dodatkowych uprawnień) oraz akcje uprzywilejowane (związane z dodatkowymi uprawnieniami w stosunku do akcji zwykłych). Te przywileje określone są w statucie spółki i mogą dotyczyć: prawa głosu (np. na jedną akcję przypada więcej niż jeden głos), dywidendy (np. prawo do wyższej dywidendy), podziału majątku w razie likwidacji spółki, niektórych innych praw (np. prawa do pierwszeństwa zakupu akcji z nowej emisji). W obrocie akcjami posługuje się różnymi jej wartościami (cenami) takimi jak: cena nominalna, cena emisyjna oraz cena rynkowa (bieżąca, giełdowa). Cena nominalna akcji powstaje przez podzielenie kapitału akcyjnego spółki przez ilość akcji. Podawana jest ona na akcji i stanowi jednostkę kapitału akcyjnego.
Przy sprzedaży akcji na rynku pierwotnym obowiązuje cena emisyjna. Ta cena zwana też ceną oferty publicznej powstaje w wyniku oceny spółki przez ekspertów na podstawie całego jej kapitału oraz oszacowania przyszłych zysków spółki. Jest to wartość aktualna w momencie emisji, czyli wprowadzenia do obiegu tych walorów. Cena emisyjna może być równa cenie nominalnej, lub ją przewyższać.
Cena rynkowa akcji to cena ustalana na rynku wtórnym. Wynika ona z konfrontacji, jaka występuje na każdej sesji giełdowej między popytem, a podażą danych akcji. Chcąc sprzedać lub kupić akcje na rynku wtórnym należy zapłacić cenę rynkową. Poza popytem i podażą na jej poziom wpływają również takie czynniki jak:
I.) sytuacja ekonomiczna spółki, jej kondycja finansowa, renoma, perspektywy rozwoju.
II.) wysokość wypłacalnych dywidend.
III.) sytuacja polityczna kraju i sytuacja międzynarodowa.
Nabywca akcji traktuje je jako lokatę kapitału i liczy na dochody nie tylko z tytułu dywidendy, ale również z tytułu różnicy kursów, przy czym musi uwzględnić zawsze znaczny element ryzyka.
Papierem wartościowym o stosunkowo mniejszym ryzyku są obligacje:
Obligacje to papier wartościowy, w którym remitent potwierdza zaciągnięcie określonej pożyczki i zobowiązuje się do jej zwrotu właścicielowi obligacji w z góry określonym terminie oraz z odsetkami. Obligacje są dla emitenta instrumentem, przy pomocy którego może on zaciągać pożyczkę u wielu wierzycieli, nawet na bardzo długi okres czasu. Obligacja dla wystawcy jest więc formą zaciągania długu poza bankowego, dla nabywcy obligacje stanowią formę lokowania kapitału o mniejszym ryzyku niż akcje, gdyż posiadacz obligacji może liczyć na określony dochód niezależnie od tego, jakie korzyści osiąga emitent dzięki pożyczce. W odróżnieniu od akcji, które mogą emitować tylko spółki akcyjne, obligacje mogą być wprowadzane do obiegu przez różne podmioty gospodarcze. W zależności od podstawowych grup remitentów wyróżnia się obligacje:
- państwowe (skarbowe);
- instytucji finansowych;
- organów samorządowych i komunalnych;
- przedsiębiorstw o publicznym charakterze;
- pozostałych przedsiębiorstw i instytucji.
Państwo podobnie jak inne instytucje emitując obligacje zaciąga dług. Największą wiarygodność, czyli najmniejszy stopień ryzyka posiadają obligacje państwowe, których emisja najczęściej związana jest z koniecznością sfinansowania deficytu budżetowego.
Dla nabywcy obligacji ważny jest sposób ustalania odsetek, który decyduje o jego dochodzie. Ze względu na sposób ustalania tych odsetek wyróżnia się obligacje:
- o oprocentowaniu stałym;
- o oprocentowaniu zmiennym w celu zabezpieczenia przed skutkami inflacji.
Ponadto ze względu na sposób płatności obligacje mogą być:
- z zestawem kuponów na podstawie których następuje bieżąca wypłata odsetek
- bez kuponów odsetkowych, których właściciel nie otrzymuje na bieżąco odsetek, a są one dopisywane corocznie do wartości kapitałowej obligacji z uwzględnieniem procentu składanego.
Różny może być też zasięg obligacji: obligacje wewnętrzne przeznaczone są do sprzedaży wyłącznie wewnątrz kraju, zaś obligacje zewnętrzne emitowane są przeważnie w walucie obcej i przeznaczone wyłącznie, lub głównie do lokowania w innym kraju. W obrocie obligacjami posługujemy się ich wartością nominalną i bieżącą, czyli rynkową. Wartość nominalną obligacji ustala emitent i oznacza ona wartość otrzymanej pożyczki, a posiadacz obligacji może ją sprzedać na rynku wtórnym uzyskując cenę bieżącą. Na jej poziom wpływają takie m.in. czynniki jak:
- relacje popytu i podaży;
- stopień ryzyka lokaty określony na podstawie wiarygodności emitenta;
- ocena korzyści, jakie obligacja może przynieść na tle alternatywnych form lokat pieniężnych, takich jak np. lokata bankowa, czy też zakup akcji różnych spółek.
W rozwiniętych rynkach kapitałowych podstawowymi emitentami walorów jest rząd oraz różne przedsiębiorstwa. Konkurują oni o ograniczoną liczbę wolnych środków pieniężnych posiadanych przez inwestorów. Tych inwestorów podzielić można na dwie podstawowe grupy:
- inwestorów profesjonalnych, instytucjonalnych, do których zaliczyć trzeba przede wszystkim: banki, firmy ubezpieczeniowe, oraz specjalne fundusze inwestorskie.
- inwestorów nieprofesjonalnych, do których zalicza się: gospodarstwa domowe i spółki pracownicze, czyli tzw. akcjonariat pracowniczy.
Z punktu widzenia zachowania się inwestorów na rynku można ich podzielić na:
- inwestorów biernych, którzy nabywają papiery wartościowe traktując je jako inwestycję długoterminową, przynoszącą im korzyści w postaci odsetek i dywidendy;
- inwestorów czynnych, którzy poszukują zarobku nie tylko z tytułu odsetek i dywidendy, ale również z tytułu różnic kursowych. To ich operacje i zawierane transakcje nadają odpowiednią rangę poszczególnym giełdom papierów wartościowych.
Giełda Papierów Wartościowych to podstawowa instytucjonalna forma wtórnego rynku kapitałowego. Giełdę stanowią odbywające się w odpowiednio zorganizowanej formie regularne spotkania osób zainteresowanych zakupem i sprzedażą papierów wartościowych. Udział w operacjach giełdowych, sposób ich zawierania jak też formy regulowania zobowiązań giełdowych podporządkowane są z góry określonym zasadom. Najstarsza giełda powstała w XVII w. w Londynie, choć już w XII w. w północnych Włoszech działały giełdy, na których sprzedawano weksle i zagraniczne waluty. Większość znanych obecnie giełd wykształciła się w XIX w. W Polsce pierwsza giełda pojawia się w 1917 roku jako Warszawska Giełda Kupiecka i takie jej formy działają w okresie międzywojennym w wielu dużych miastach polskich. Po drugiej wojnie giełda ta nie wznawia działalności w Polsce. Dopiero w 1991 roku na bazie przeobrażeń ustrojowych rozpoczyna działalność Warszawska Giełda Papierów Wartościowych S.A.
Giełdy Papierów Wartościowych mogą mieć różny charakter. Ze względu na wielkość i zakres dokonywanych na nich operacji wyróżnić można: giełdy lokalne, międzynarodowe i światowe. Na giełdach lokalnych dokonuje się obrotu walorami emitowanymi głównie na terenie danego kraju. Jeżeli istotną część obrotów na giełdzie stanowią transakcje dokonywane papierami wartościowymi emitowanymi za granicą to taka giełda ma charakter międzynarodowy. Giełdy światowe natomiast to takie, na których osiąga się szczególnie wysokie obroty, przy czym duży udział mają tu zagraniczne papiery wartościowe. To też oznacza, że występujące na nich tendencje kursowe wywierają wielki wpływ na inne giełdy, a często sygnalizują też przemiany koniunkturalne w gospodarce światowej. Największe giełdy światowe istnieją w Londynie, Nowym Jorku, Tokio, Frankfurcie nad Menem. Zasady organizacji i funkcjonowania GPW są zróżnicowane w różnych krajach. Można jednak wyróżnić dwa podst. Modele giełd: model amerykański i niemiecki. Zasadnicza różnica między nimi dotyczy odmienności statusu prawnego oraz zakresu i sposobu oddziaływania państwa na giełdę.
Model amerykański GPW:
- giełda jest instytucją prywatno prawną występującą w formie specyficznej spółki akcyjnej. Ta specyfika ujawnia się w tym, że giełda nie jest nastawiona na osiągnięcie zysku, a jej udziałowcy nie są akcjonariuszami, lecz członkami.
Dysponują więc oni członkostwem, które daje im określone przywileje. Podstawowy przywilej polega na tym, że to właśnie członkowie giełdy mają wyłączne prawo do zawierania transakcji na giełdzie. Czerpią więc dochody z własnych transakcji giełdowych oraz z prowizji pobieranych za pośrednictwo w tym obrocie.
- osoby spoza grona członków giełdy mogą uczestniczyć w obrocie giełdowym tylko za pośrednictwem członków giełdy stając się ich klientami
- władze rządowe nie mają prawa do kierowania giełdą, natomiast nadzorują przebieg obrotu giełdowego pod względem zgodności z prawem.
W modelu amerykańskim giełda jest czymś w rodzaju elitarnego klubu zrzeszającego handlowców, przemysłowców, bankowców, którzy są przekonani, że za pomocą giełdy łatwiej realizują swoje interesy. Członkostwo giełdy jest przedmiotem obrotu rynkowego.
Model niemiecki GPW:
- obowiązuje powszechnie w Europie, a jego wyróżnikiem jest to, że giełda jest tu instytucją publiczno prawną założoną, utrzymywaną, kontrolowaną i kierowaną przez władze państwowe i odpowiednie ich organy. W Polsce działalność giełdy jest na bieżąco kontrolowana przez komisję papierów wartościowych i giełd. Członkostwo giełdy nie jest tu równoznaczne z prawem do przeprowadzania na niej operacji. To prawo do dokonywania transakcji na giełdzie mają zwykle maklerzy desygnowani lub zaprzysiężeni przez państwo. W Polsce makler musi zdać egzamin dający prawo do licencji wydanej przez komisję papierów wartościowych i giełd. Makler inaczej broker jest, więc pośrednikiem giełdowym, który działa w imieniu i na rachunek klienta pobierając za to określoną prowizję. Maklerzy działają w przedsiębiorstwach maklerskich zorganizowanych w formie biur maklerskich banków lub domów maklerskich.
GPW różnią się w poszczególnych krajach szczegółową strukturą organizacyjną, ale wszystkie muszą spełniać jeden warunek, tzn. muszą zapewnić koncentrację popytu i podaży różnych papierów wartościowych w jednym miejscu oraz umożliwić bezpieczny i sprawny przebieg transakcji i rozliczeń. Przed dopuszczeniem papierów wartościowych do obrotu na gie?