Cele i zadania pracy penitencjarnej w zakładach karnych

Od momentu powstania instytucji więzienia trwały spory co do celów jakie ma spełniać uwięzienie. W miarę upływu czasu powstały cztery zadania stojące przed instytucjami penitencjarnymi. W zależności od okresu rozwoju jedne z nich były uważane za ważniejsze od innych.
Więzienie można uznać za instytucję wychowawczą wtedy, kiedy jego cele, organizacja, personel oraz sposoby postępowania z więźniami podporządkowane są wychowaniu i kiedy przyjęte modele procedury resocjalizacyjnej znajdują swoje uzasadnienie w pedagogice i psychologii penitencjarnej oraz kiedy usankcjonowane są stosownymi przepisami. Współczesne więzienie zwykle pełni pięć różnych funkcji : izolacyjną, socjalno-bytową, ekonomiczną, gospodarczą i resocjalizacyjną.

1. Uwagi wstępne
Cele i zasady wykonywania kary pozbawienia wolności wynikają z obowiązującego w
Polsce ustawodawstwa. Zostały one określone expresis verbis w przepisach, nieraz o charakterze programowym, albo zostały umieszczone w poszczególnych aktach prawnych i, choćby pośrednio, wpływają na funkcjonowanie systemu penitencjarnego. Mówiąc tu oprawnych podstawach działania tego systemu nie można pominąć przepisów międzynarodowych konwencji jak również nie doceniać roli postanowień dotyczących wykonywania kary pozbawienia wolności zawartych w takich dokumentach jak rezolucje, zalecenia lub wnioski organizacji międzynarodowych jak Organizacja Narodów Zjednoczonych czy Rada Europy, których członkiem od lat jest Państwo Polskie.

Do tych najważniejszych unormowań, z których wynikają cele i zasady wykonywania kary pozbawienia wolności i które mają charakter programowy należy przede wszystkim zaliczyć przepis art. 41 obowiązującej konstytucji RP, która niejako statuuje dwie fundamentalne zasady tj. praworządnego i humanitarnego wykonywania kary.
Następnie zasadę humanitaryzmu obowiązującą w stosowaniu kar i środków karnych
sformułował kk w art. 3. Zasady humanitaryzmu i praworządności w wykonywaniu kar i środków karnych wynikają również z art. 4 i 5 kkw. Natomiast w wykonywaniu kary
pozbawienia wolności szczególne znaczenie ma art. 67, który wyraźnie określił jej cel i którym jest powstrzymanie skazanego od powrotu do przestępstwa. Wśród wspomnianych wcześniej dokumentów międzynarodowych trzeba zwłaszcza tu wyróżnić postanowienia Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. (ratyfikowanych
przez Polskę w 1977 r.), który w art. 10 m.in. sformułował zasadę humanitarnego traktowania
osób pozbawionych wolności (ust. 1), a także jednoznacznie określił zasadniczy cel systemu
penitencjarnego, którym jest poprawa więźniów i ich społeczna rehabilitacja (readaptacja).

Drugim bardzo ważnym aktem międzynarodowym, również ratyfikowanym przez Polskę jest Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r.
* Opracowanie to zostało przygotowane przede wszystkim na podstawie badań autora a także analiz danych statystyki więziennej oraz sprawozdań (zwana też Konwencją Rzymską, ponieważ w tym mieście ją przyjęto). Również i ta konwencja przyjęła przepisy mówiące o praworządnym stosowaniu pozbawienia wolności i zakazie nieludzkiego karania (art. 3 i 5). We właściwym wykonywaniu pozbawienia wolności i w rozwoju systemu penitencjarnego w całym świecie ogromną rolę odegrały również Reguły Minimalne ONZ z 1955 r., choć nie mające charakteru konwencji, zawierały zalecenia dotyczące postępowania ze wszystkimi osobami pozbawionymi wolności. Oprócz wymienionych aktów sprawy dotyczące wykonywania kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania są również regulowane w dwóch zwłaszcza ważnych ustawach tj. w kodeksie postępowania karnego z 1997 r. i w ustawie o służbie więziennej z 1996 r. Przypomnienie powyższych aktów prawnych jest uzasadnione, ponieważ wszystkie one zawierają przepisy stanowiące podstawę prawną funkcjonowania systemu penitencjarnego. Z ich analizy można również wyprowadzić podstawowe cele i zasady wykonywania kary pozbawienia wolności. Do najważniejszych celów należy zwłaszcza zaliczyć:
1. praworządne wykonywanie orzeczeń sądów skazujących na karę pozbawienia
wolności (przy zachowaniu obowiązujących międzynarodowych standardów),
2. społeczną readaptację skazanego, oraz
3. skuteczną ochronę społeczeństwa przed groźną przestępczością.
To ostatnie zadanie wynika z wielu przepisów kkw a szczególnie z art. 73 § 1, 82 § 2 pkt. 7,
88 § 6, 88a § 2.
W ocenie stanu więziennictwa i jego efektywności należy przede wszystkim uwzględnić te
wszystkie okoliczności, które świadczą o stopniu osiągania wyżej wymienionych celów i przestrzegania zasad wykonywania kary pozbawienia wolności1.





2. Prawo
ROZPORZĄDZENIE MINISTRA SPRAWIEDLIWOŚCI
z dnia 16 kwietnia 2002 r.
w sprawie sposobów prowadzenia oddziaływań penitencjarnych w zakładach karnych i aresztach śledczych. (Dz. U. z dnia 17 maja 2002 r.)

§ 4. Oddziaływania penitencjarne prowadzi się, uwzględniając w szczególności warunki socjalno-bytowe i edukacyjne istniejące w społeczeństwie, wzajemne oddziaływanie skazanego i społeczeństwa oraz odpowiedzialność skazanego za skutki własnego postępowania.

§ 5. 1. W celu realizacji oddziaływań penitencjarnych kształtuje się w zakładzie wzajemne właściwe relacje pomiędzy skazanymi oraz pomiędzy skazanymi a osobami prowadzącymi oddziaływania penitencjarne, w sposób zapewniający bezpieczeństwo, a także efektywność prowadzenia oddziaływań penitencjarnych.
2. Kształtowanie relacji, o których mowa w ust. 1, odbywa się przede wszystkim poprzez:
1) poznawanie i kształtowanie środowiska skazanych,
2) tworzenie właściwych relacji pomiędzy funkcjonariuszami, pracownikami i innymi osobami prowadzącymi oddziaływania,
3) tworzenie właściwych relacji pomiędzy osobami, o których mowa w pkt 2, a skazanymi,
4) dobór środków i metod oddziaływania wobec skazanych, stosownie do ich właściwości psychofizycznych.

§ 6. Środowisko skazanych poznaje się w szczególności poprzez określenie:
1) ról społecznych pełnionych przez skazanych w zakładzie,
2) struktur, procesów grupowych i ich przemian,
3) zagrożeń dla prawidłowego przebiegu oddziaływania penitencjarnego i bezpieczeństwa zakładu.

§ 7. 1. Prowadząc oddziaływania penitencjarne, należy podejmować działania zapobiegające w szczególności:
1) wzajemnej demoralizacji skazanych,
2) negatywnym przejawom podkultury przestępczej,
3) występowaniu zachowań agresywnych wśród skazanych,
4) samoagresji skazanych,
5) różnym rodzajom uzależnień.
2. Prowadzenie oddziaływań penitencjarnych polega zwłaszcza na:
1) kierowaniu skazanych do właściwego systemu wykonywania kary,
2) kierowaniu skazanych do właściwych zakładów, a także do odpowiednich oddziałów w zakładach,
3) odpowiednim rozmieszczaniu skazanych w miejscach zakwaterowania, pracy i nauki,
4) organizowaniu grup wychowawczych,
5) właściwym doborze grup wychowawczych do organizowanych zajęć,
6) wyznaczaniu starszych cel,
7) umożliwianiu tworzenia zespołów skazanych,
8) wizytacji cel mieszkalnych, miejsc pracy i nauki skazanych,
9) egzekwowaniu realizacji przez skazanych obowiązków wynikających z Kodeksu karnego wykonawczego,
10) utrzymywaniu ze skazanymi stałych kontaktów wychowawczych i motywowaniu ich do realizacji zadań określonych w indywidualnym programie oddziaływania lub w indywidualnym programie terapeutycznym,
11) organizowaniu zajęć wzbudzających pożądaną aktywność skazanych,
12) wdrażaniu skazanych do kształtowania poczucia odpowiedzialności, samokontroli i samodyscypliny,
13) inspirowaniu kontaktów skazanych z osobami najbliższymi,
14) podawaniu, w uzasadnionych przypadkach, do wiadomości innych skazanych, decyzji dyrektora lub decyzji albo opinii komisji penitencjarnej, w szczególności wtedy, gdy są one wynikiem szczególnych osiągnięć i społecznie pożądanych postaw lub rażąco negatywnych zachowań,
15) stwarzaniu warunków sprzyjających utrzymywaniu pozytywnych stosunków międzyludzkich,
16) stwarzaniu warunków sprzyjających zwracaniu się skazanych do przedstawicieli administracji zakładu z osobistymi prośbami, skargami, wnioskami i problemami,
17) wskazywaniu społecznie akceptowanych sposobów rozwiązywania sytuacji konfliktowych,
18) udzielaniu pomocy skazanym w sytuacjach konfliktowych,
19) łagodzeniu antagonizmów i zapobieganiu występowaniu wzajemnych szykan w środowisku skazanych.
§ 8. W celu umożliwienia oddziaływań penitencjarnych, a zwłaszcza ustalenia stosunku skazanego do popełnionego przestępstwa, przyczyn i przebiegu wykolejenia społecznego, podatności na projektowane oddziaływania, prognozy penitencjarnej i kryminologiczno-społecznej, prowadzi się badania osobopoznawcze, a w zależności od potrzeb - badania psychologiczne.

3. Praca penitencjarna
Środki oddziaływania penitencjarnego
 Zatrudnienie,
 Nauczanie,
 Zajęcia kulturalno-oświatowe,
 Kultura fizyczna i sport,
 Kontakt z rodziną,
 Kontakt ze światem zewnętrznym,
 System nagród i kar dyscyplinarnych.
 Środki terapeutyczne

Wcześniej wskazano, że do celów wykonywania kary pozbawienia wolności należy doprowadzenie do tego aby skazany po ukończeniu kary przestrzegał porządku prawnego i nie popełniał więcej przestępstw. Temu służyć ma oddziaływanie na skazanych oraz przygotowanie ich do życia na wolności. Do tych oddziaływań należy zaliczyć przede wszystkim zatrudnienie, kształcenie i szkolenie zawodowe, stosowane środki terapeutyczne
oraz udzielona pomoc postpenitencjarna. Wymienione wyżej sposoby oddziaływania zostały
przewidziane w przepisach kkw i Więziennictwo ma obowiązek stosować je w praktyce.

Szczególne trudności resocjalizacyjne współczesnej pracy penitencjarnej wynikają również ze zmiany populacji osób odbywających karę pozbawienia wolności. W tym przypadku nie chodzi jedynie o kryterium ilościowe, powodujące przeludnienie jednostek penitencjarnych, nie pozostające bez wpływu na prowadzone oddziaływania, ale również - jakościowe. Zwiększa się ilość więźniów, którzy rekrutują się z grup przestępczości zorganizowanej, są sprawcami przestępstw z użyciem przemocy, szczególnie brutalnych o wysokim stopniu społecznej szkodliwości. Taka sytuacja powoduje, że wysiłek pracy resocjalizacyjnej, dodatkowo i w sposób szczególny musi być połączony ze wzmożoną dbałością o zapewnienie dyscypliny i porządku, angażując czas i uwagę personelu zakładów karnych i ograniczając tym samym warunki (zwłaszcza czasowe i kadrowe) do pracy stricte resocjalizacyjnej.

Jednym z podstawowych środków oddziaływania penitencjarnego jest praca. Wartość pracy, o ile uczy lub utrwala posiadane umiejętności, które będą mogły być wykorzystane po wyjściu z zakładu karnego, jest szczególnie cenna. Wynika ona z możliwości, jaką dają kwalifikacje zawodowe i zatrudnienie w sferze wypełniania ról społecznych. Na tle potrzeby rekonstrukcji więzi społecznych zerwanych poprzez pobyt w zakładzie karnym jest to element szczególnie ważny.

Jednym z podstawowych problemów współczesnego więziennictwa jest potrzeba szczególnej dbałości o adekwatność przygotowania zawodowego skazanych, adekwatność ich zawodowych doświadczeń nabytych w trakcie wykonywania kary do potrzeb rzeczywistości wolnościowej. Współczesne więziennictwo stoi w obliczu problemu, jakim jest zbyt mały poziom zatrudnienia wśród osób osadzonych w jednostkach penitencjarnych. Według danych Centralnego Zarządu Służby Więziennej, na koniec grudnia 2003 r. w zakładach karnych i aresztach śledczych zatrudnione były ogółem 16 063 osoby pozbawione wolności, w tym 9 933 odpłatnie, 6 130 nieodpłatnie, co stanowiło 20,3% populacji. A zatem utrwalony tradycją środek oddziaływania penitencjarnego, jakim jest praca, ze środka typu podstawowego staje się środkiem ekskluzywnym, dostępnym jedynie dla wybranych. Taka sytuacja pogłębia problemy zarówno osadzonych pozostających bez pracy, ich rodzin, ale również - nie pozostaje bez wpływu na wykonywanie zadań przez personel jednostek penitencjarnych. Brak pracy powoduje u osadzonych wykształcenie negatywnych postaw (postawy roszczeniowe) i nawyków. Długotrwała bezczynność jest wielokrotnie źródłem zaburzeń emocjonalnych, które mogą prowadzić do konfliktów w relacjach społecznych.

Wielowymiarowe korzyści, jakie wynikają z pracy skazanych, zarówno w sferze ekonomicznej (w przypadku zatrudnienia odpłatnego), psychicznej (np. nauka odpowiedzialności) jak i społecznej (np. nauka pracy w zespole, przygotowanie do pełnienia ról społecznych itp.), w obliczu bezrobocia, muszą być zastępowane w drodze innych form aktywności. Zwiększenie miejsc pracy dla skazanych wiązać należy ze zmianami przepisów prawa w kierunku przyznania preferencji dla podmiotów zatrudniających osoby pozbawione wolności. To z kolei jest możliwe drogą zmiany świadomości społecznej i prawnej na taką, która uznaje, że „(…) podmioty zatrudniające osadzonych nie mogą być nastawione jedynie na osiąganie zysku (...) w zdecydowanie większym stopniu spełniać one muszą funkcję warsztatów realizujących edukację przez pracę, niż podmiotów gospodarczych uczestniczących w grze rynkowej”.

4. Słowo końcowe
Resocjalizacja więźniów ma bardzo duże znaczenie w systemie wykonywania kary pozbawienia wolności. Skutecznie przeprowadzona zapobiega recydywie, przywraca przestrzeganie prawa przez byłych więźniów, zmniejsza przeludnienie zakładów karnych. W obecnej rzeczywistości w Polsce znajduje się ona na drugim miejscu wśród celów uwięzienia zaraz po prewencji. Jako trzeci cel uwięzienia można wymienić izolację w celu powstrzymania od popełniania dalszych przestępstw a na samym końcu karę dla skazanego.
Z tego krótkiego przeglądu warunków działania więziennictwa wynika, że z powodu
przeludnienia zakładów potencjał racjonalnego wypełniania przez nie jego roli jest już bliski
wyczerpania.
Dalsze zwiększanie zbiorowości osób pozbawionych wolności grozić może jego niewydolnością. To niebezpieczeństwo może spowodować zarówno znaczny wzrost przestępczości jak i nadmiernie represyjna polityka kryminalna lub obydwa te czynniki jednocześnie.