Kongres wiedeński

W połowie września 1814r. rozpoczął się w Wiedniu wielki zjazd monarchów i ministrów spraw zagranicznych, zwany kongresem wiedeńskim. Kongres postawił sobie zadanie przywrócenia dawnego ładu w Europie sprzed rewolucji francuskiej i zniszczenie skutków hegemonii napoleońskiej. Kongres nie miał nigdy oficjalnego otwarcia ani też obrad plenarnych, a politycy mniejszych państw przybyli raczej wysłuchać raczej decyzji niż wpływać na ich podejmowanie. Decydujące znaczenie polityczne maiła Wielka Brytania, Prusy, Rosja i Austria. Właściwe decyzje zapadały w gronie kilku polityków i głów państw. Należeli do tego grona: kanclerz Austrii Klemens Matternich, car Aleksander I, brytyjski minister spraw zagranicznych Robert Castlereagh, kanclerz pruski Karl von Hardenberg, a także reprezentujący Francję Talleyrand, który po upadku Napoleona przeszedł na służbę Burbonów.
Pertraktacje przedłużały się, bo znacznie więcej czasu poświęcano na bale, koncerty, przedstawienia teatralne i polowania niż na sprawy polityczne. Przyjęła się nawet ironiczna nazwa „tańczący kongres”.
W pracach nad decyzjami dotyczącymi przywrócenia starego porządku przyjęto zasadę legitymizmu. Oznaczała ona obalenie oświeceniowej zasady suwerenności narodu, bowiem na swoje trony mogli powrócić tylko monarchowie „z bożej łaski”. W kształtowaniu nowego układu sił w Europie przyjęto zasadę równowagi między mocarstwami. Tę koncepcje popierała najsilniej Wielka Brytania.
Kiedy w Wiedniu trwały gigantyczne bale i panowała radość powodu unieszkodliwienia „potwora korsykańskiego”, rozeszła się paraliżująca wszystkich wiadomość o powrocie Napoleona do Francji w marcu 1815r. Monarchowie opuścili Wiedeń, by przygotować wojska przeciwko- jak to określono oficjalnie- „wrogowi i burzycielowi” porządku publicznego na świecie”. 25 marca Anglia, Austria, Prusy i Rosja związały koalicję antynapoleońską. Kongres obradował dalej, a nawet prace stały się bardziej efektywne, gdyż w Wiedniu pozostali tylko dyplomaci. Ustały bale i imprezy rozrywkowe.
Tymczasem we Francji entuzjastycznie przyjmowano powrót cesarza. Żołnierze i oficerowie znów stanęli przy nim, ale państwa koalicji nie zamierzały dopuścić do utrwalenia władzy Napoleona, mimo iż deklarował teraz prowadzenie polityki pokojowej. Siły pruskie pod dowództwem Blchera i angielskie dowodzone przez Wellingtona zgromadziły się w Belgii. Napoleon postanowił je rozgromić, zanim nadejdą Austriacy i Rosjanie. Pod Ligny zmusił Prusaków do odwrotu, ale nie zadał im większych strat. Wkrótce doszło do ostatniej bitwy cesarza pod Waterloo (18 VI 1815). Wojska francuskie poniosły klęskę. 22 czerwca Napoleon po raz drugi, po 113 dniach panowania, podpisał abdykację na rzecz syna Napoleona II. W rzeczywistości Napoleonowi II (miał wówczas 4 lata) przysługiwał tylko tytuł honorowy. Do władzy we Francji powrócił Ludwik XVIII. Upokorzonego całkowitą klęską Napoleona Anglicy wywieźli na Wyspę św. Heleny położoną u zachodnich wybrzeży Afryki. Tam zmarł w 1821r.


NOWA MAPA POLITYCZNA
Najostrzejsze spory na kongresie dotyczyły losów ziem Księstwa Warszawskiego oraz Królestwa Saksonii. Ścierały się w tych sprawach interesy Rosji, Prus i Austrii. Dosłownie pojmowana zasada legitymizmu nakazywała ustalenie granicy między Rosji na Bugu, zgodnie z traktatem rozbiorowym z 1795r. Na to jednak Aleksander I- uważający się za głównego pogromcę Napoleona- nie mógł się zgodzić. Z kolei Prusy, które zdążyły w ostatniej chwili dołączyć do zwycięskiej koalicji, żądały rekompensaty terytorialnej za zrzeczenie się części terytorium Księstwa.
Ostatecznie została ukształtowana nowa mapa polityczna Europy. Francja wracała do granic z 1792r. Została też zobowiązana do zapłacenia kontrybucji,a część wojsk zwycięskich mocarstw miała czasowo pozostawać na jej terytorium. Rosja uzyskała zatwierdzenie praw do utworzonego z większej części Księstwa Warszawskiego Królestwa Polskiego. Ponieważ jeszcze w 1809r., po wojnie ze Szwecją, zdobyła Finlandię, a w 112r., po wojnie z Turcją- Besarabię, granice cesarstwa rosyjskiego przesunęły się niemal na całej długości na zachód. Austria odzyskała okręg tarnopolski, Lombardię i Wenecję oraz tzw. Prowincje Iliryjskie, czyli Dalmację i Istrię. Brat cesarza Franciszka I, Ferdynand, objął tron Wielkiego Księstwa Toskanii, a żona Napoleona, Maria Ludwika z rodu Habsburgów, otrzymała dożywotnio księstwo Parmy. Prusy uzyskały utworzone z zachodnich ziem Księstwa Warszawskiego Wielkie Księstwo Poznańskie, niemal połowę terytoriów Saksonii (król saski do końca zachował wierność wobec Napoleona i stąd był zmuszony zgodzić się na utratę części swoich ziem wbrew zasadzie legitymizmu), nowe posiadłości w zachodnich Niemczech, w Westfalii i Nadrenii oraz Pomorze Zachodnie (zwane też Szwedzkim). Relatywnie, przyrost terytorialny Prus był największy ze wszystkich zwycięskich państw. Wielka Brytania- nie zainteresowana nabytkami terytorialnymi na kontynencie- zatwierdziła swe panowanie w Helgolandzie, uzyskanym poprzednio od Danii oraz na Malcie i Wyspach Jońskich. Uznano, że zdobyte w walce z Holandią Cejlon i Kraj Przylądkowy (na południowych wybrzeżach Afryki) pozostają we władzy brytyjskiej. W ten sposób, mając od 1713r. Gibraltar, Brytyjczycy utrwalali swoje panowanie na morzach.
Oprócz zapewnienia sobie przez zwycięskie mocarstwa nabytków terytorialnych, podjęto decyzje dotyczące organizacji władzy w poszczególnych państwach. Przywrócono Państwo Kościelne, utworzono Królestwo Zjednoczonych Niderlandów, łącząc terytorium belgijskie i holenderskie pod panowaniem dynastii orańskiej. Dania, sojusznik Napoleona, musiała się zrzec- za niewielkie odszkodowanie- Norwegii, którą następnie przyłączono do Szwecji. Tron szwedzki miał objąć były marszałek Francji, uczestnik walki przeciw Napoleonowi w 1813r., Jean Bernadotte, już w 1810r. uznany w Szwecji za następcę tronu.
Rozwiązano Związek Reński i na jego miejsce utworzono Związek Niemiecki, złożony w chwili powstania z 38 państw. Później ta liczba uległa zmianom ze względu na łączenie i dzielenie się poszczególnych państewek. Rolę hegemona pełniło cesarstwo austriackie, istnieć miał Bundestag, czyli parlament ogólno-niemiecki, z siedzibą we Frankfurcie nad Menem. W skład terytorium Związku wchodziły tylko zachodnie kraje monarchii Habsburgów (Austria, Czechy, Karyntia, Tyrol)oraz zachodnie części Prus, bez wielkiego Księstwa Poznańskiego i Prus Wschodnich. Kongres zatwierdził neutralność Szwajcarii. Dynastia Burbonów powróciła na trony Francji, Hiszpanii i Królestwa Obojga Sycylii.
Zasługą kongresu stało się ogłoszenie zakazu handlu niewolnikami oraz opracowanie międzynarodowych norm działań dyplomacji, z których część przetrwała do czasów współczesnych.
Ocena dokonań kongresu wiedeńskiego do dziś budzi spory wśród historyków. Zrealizowana zasada równowagi sił i „koncertu” głównych państw Europy, czyli wzajemnego uzgadniania posunięć politycznych przez mocarstwa, przyniosła zmęczonej Europie niemal pół wieku pokoju międzynarodowego. Ale jednocześnie kongres nie tylko nie zlikwidował, ale wręcz zaostrzył konflikty wewnętrzne w poszczególnych państwach, toteż lata po 1815r. charakteryzowało wrzenie, powstania i rewolucje, których apogeum nastąpiło po1848r. Niektórzy historycy podkreślają jednak, że kongres, mimo wszystkich „wad” swoich postanowień, przyczynił się do jedności oraz stabilizacji Europy, choć miała to być Europa monarchów, a nie Europa ludów.

NAJWAŻNIEJSZE USTALENIA KONGRESU


RESTAURACJA (powrót do dawnych porządków)
- przywrócenie polityczno- ustrojowego stanu sprzed rewolucji 1789 (mimo zgodności wszystkich uczestników okazało się to realne tylko częściowo);
- zwrot Burbonom tronu we Francji;
- przywrócenie panowania większości władców małych królestw i księstw, usuniętych przez Napoleona.

LEGITYMIZM (łac. legitimus – prawowity)
- uznanie, że władza monarsza pochodzi z nadania boskiego, a nie z woli ludu;
- wprowadzenie zasady, iż bezprawne jest pozbawianie króla tronu przez poddanych;
- uznanie za bezprawne zmian dokonanych wobec władców po roku 1789;
- ogłoszenie nienaruszalności praw wszystkich dynastii;
- zaliczenie wszystkich władców do wielkiej rodziny.

ZASADA RÓWNOWAGI EUROPEJSKIEJ
Przyjęto zasadę równowagi na kontynencie europejskim, polegającą na takim układzie sił, aby żadne z mocarstw kontynentalnych nie osiągało przewagi nad pozostałymi. W związku z tym przeprowadzono zmiany terytorialne w taki sposób, aby nie naruszały podstawowego układu sił między mocarstwami.



BIBLIOGRAFIA
• A. L. Szczeniak, Historia w szkole średniej- repetytorium, Warszawa 1995.
• A. Radziwiłł, W. Roszkowski, Historia 1789- 1871, Warszawa 1995.
• M. Borecki, Historia powszechna, Warszawa 1995.