Białowieski Park Narodowy

Białowieski Park Narodowyrezerwat biosfery UNESCO wpisany na listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości
Położenie woj. podlaskie
Data utworzenia 1947
Powierzchnia - leśna - uprawna - wodna 105,02 km²95,94 km²0,74 km²0,09 km²
Pow. ochrony - ścisłej - częściowej - krajobrazu 47,47 km²48,47 km²9,08 km²
Powierzchnia otuliny km²
Długość szlaków turystycznych 24,5 km
Liczba odwiedzających rocznie 90 tys.
Siedziba Białowieża
Białowieski Park Narodowy leży w środkowej części kompleksu leśnego Puszczy Białowieskiej, w województwie podlaskim, gmina Białowieża, tuż przy granicy państwowej z Białorusią. Do sierpnia 1996 roku obszar parku wynosił 5348 ha, z tego 4904 ha zajmowały lasy, czyli około 90%. Park Narodowy został powiększony do 10 502 ha, w tym najstarsza część Obszar Ochrony Ścisłej zajmuje 4 747 ha, Park Pałacowy 48 ha, a Ośrodek Hodowli Żubrów 247 ha.
Jest to najstarszy z dwudziestu dwóch parków narodowych w Polsce. Początki parku sięgają 29 XII 1921 roku, kiedy to utworzono leśnictwo „Rezerwat”. Dalsze etapy rozwoju parku to: utworzenie w 1924 roku nadleśnictwa „Rezerwat”, powołanie 17 VIII 1932 roku Parku Narodowego w Białowieży oraz restytuowanie go 21 XI 1947 roku pod obecnie obowiązującą nazwą Białowieski Park Narodowy.
W 1977 roku białowieski Park Narodowy został uznany przez UNESCO za Światowy Rezerwat Biosfery, w 1979 roku zaś- jako jedyny w Polsce obiekt przyrodniczy- zaliczany został do Światowego Dziedzictwa Ludzkości. W grudniu 1992 roku UNESCO rozszerzyło granice obiektu Światowego Dziedzictwa Ludzkości na przyległą do parku, objętą ochroną ścisłą, część białoruskiego Parku Narodowego „Białowiezskaja Puszcza”. W ten sposób powstał pierwszy, polsko-białoruski obiekt Światowego Dziedzictwa Ludzkości. W 1997 roku przyznano Parkowi Dyplom Europy.
W skład Białowieskiego Parku Narodowego wchodzą: ścisły rezerwat przyrody wraz ze sferą ochronną (tzw. otuliną) od strony Polany Białowieskiej (276 ha dawnych użytków rolnych), Ośrodek Hodowli Żubrów obejmujący część hodowlaną zamkniętą i część pokazową udostępnioną do zwiedzania oraz Park Pałacowy, w którym mieści się muzeum, dyrekcja parku i inne obiekty służące turystyce.



Ogólne wiadomości (wody, gleby itd.)

Podstawowa część parku objęta ochroną ścisłą, tak zwany „ścisły rezerwat przyrody” położony jest w centralnej części Puszczy Białowieskiej, w widłach rzeki Hwoźnej (od północy) i Narewki (od zachodu). Teren parku to obszar płaski, pozbawiony wyraźnych wzniesień, o niewielkim zróżnicowaniu rzeźby. Różnica najniższego i najwyższego punktu na terenie ścisłego rezerwatu wynosi 25,1 m. Brak jest punktów widokowych. Przez ośrodek rezerwatu płynie niewielka rzeczka Ołówka uchodząca do Narewki. Park leży w całości w zlewni Narewki, lewego dopływu Narwi.
Białowieski Park Narodowy leży w strefie klimatu umiarkowanie kontynentalnego, chłodnego, z wyraźnymi wpływami klimatu oceanicznego – średnia temperatura roku waha się od 5,1oC do 8,8oC. Pokrywa śnieżna utrzymuje się tu średnio przez trzy miesiące w roku. Wiosna rozpoczyna się z opóźnieniem, jesień zaś zaczyna się wcześniej. Średnia ilość opadów wynosi 626 mm.
W parku dominują utwory pochodzenia polodowcowego, a więc różne postacie piasków, gliny i iły zajmujące łącznie około 80% obszaru. Uzupełniają je torfy torfowisk niskich i przejściowych zlokalizowanych nad rzekami oraz nieliczne torfowiska wysokie. W wielowiekowym procesie glebotwórczym z utworów tych ukształtowały się różne postacie gleb.
Gleby rezerwatu ścisłego są żyźniejsze niż pozostałej części puszczy. Większość to różne odmiany gleb brunatnych, normalnie stanowiące cenne użytki rolne. W części północnej i wschodniej duży udział mają gleby bielicowe, zaś w dolinach rzek i bezodpływowych zagłębieniach dominują różne postacie gleb bagiennych i torfowych.

Flora

Szata roślinna parku jest zdominowana przez zbiorowiska leśne reprezentowane przez dwadzieścia zespołów. Uzupełniają je dwa zespoły roślinności zaroślowej, cztery zespoły roślinności wodnej, trzynaście zespołów torfowiskowych i łąkowych oraz jeden zespół roślinności synantropijnej, tzn. powstałej w wyniku działalności człowieka.
Białowieski Park Narodowy leży w pobliżu granicy zasięgu ważnych lasotwórczych gatunków drzew: południowej granicy północnego areału świerka, który dochodzi tu z północy Europy (na południe od Puszczy, aż po Pogórze i Karpaty, rozciąga się pas bezświerkowy – świerk nie występuje tam naturalnie) oraz dębu bezszypułkowego, który ma tu swą granicę północno-wschodnią. Brak jest buka, jaworu, modrzewia, lipy szerokolistnej oraz topól – białej i czarnej. Nie rośnie też jodła – choć w białoruskiej części puszczy spotyka się ją w uroczysku „Cisówka” – oraz cis. Ten ostatni został w Puszczy wyniszczony na początku bieżącego stulecia.
Największą powierzchnię lasów w parku zajmują wielogatunkowe lasy dębowo-lipowo-grabowe typu grąd, występujące na najbogatszych glebach brunatnych. Wzdłuż rzek i okresowych cieków wodnych znajdują się przystrumykowe łęgi olszowo-jesionowe. W bezodpływowych nieckach terenowych ze stagnując wodą ukształtowały się bagienne lasy olszowe – olsy. Uboższe gleby bielicowe zajmują różne postacie borów mieszanych z udziałem świerka, zaś niewielkie obszary dawnych torfowisk wysokich zajmują bory bagienne. Cechą charakterystyczną lasów parku, podobnie jak całej Puszczy, jest obecność świerka, co upodabnia je do północnych lasów typu tajgi.
Lasy Białowieskiego Parku Narodowego są pochodzenia naturalnego, ich struktura i skład drzewostanu ukształtowały się naturalnie, zależnie od lokalnych warunków siedliskowych i wymogów poszczególnych gatunków drzew. W lasach takich następuje ciągła przemiana pokoleń drzew. Oznacza to, iż najstarsze bądź najsłabsze drzewa obumierają w rezultacie działania wiatru, pasożytniczych grzybów całej rzeszy owadów. Ich miejsce zajmuje nowe pokolenie drzew, konkurując ze sobą o światło, substancje odżywcze w glebie i miejsce w drzewostanie. Dzięki temu lasy parku cechuje bardzo zróżnicowana struktura – są to drzewostany wielowiekowe, wielopiętrowe i najczęściej wielogatunkowe. Liczne fragmenty parku zachowały do dnia dzisiejszego charakter lasów pierwotnych, a więc takich, jakie przed tysiącami lat pokrywały większość tej części Europy. Jest to ewenement w strefie lasów liściastych i lasów mieszanych na niżu Europy, stąd taka wysoka ranga parku w opinii organizacji międzynarodowych.
Skład gatunkowy lasów parku odbiega znacznie od współczesnych lasów Polski, bowiem gatunki liściaste tworzą 2/3 ich składu, zaś na dominujące w lasach Europy gatunki iglaste (sosna, świerk) przypada tylko 1/3 udziału. W lasach parku występuje 22 gatunki drzew, wiele z nich osiąga imponujące rozmiary, np. dęby dorastają do 41 m wysokości, 200 cm średnicy i dożywają prawie 500 lat. Lipa drobnolistna i jesion osiagają 43 m, a świerk nawet 50 m wysokości. Na terenie ochrony ścisłej parku znane jest 1565 drzew o wymiarach odpowiadających pomnikom przyrody.
Flora Białowieskiego Parku Narodowego przekracza 3500 gatunków. Ze względu na brak naturalnej bariery ekologicznej, izolującej puszczę od obszarów sąsiednich, nie występują tu gatunki endemiczne. Niemniej jednak w oparciu o materiał z parku opisano szereg nowych dla nauki gatunków roślin zarodnikowych, dla których stanowiska w Białowieskim Parku Narodowym są jedynymi znanymi nauce.
W parku stwierdzono 632 gatunki roślin naczyniowych – 437 z nich to gatunki rodzime, pozostałe przedostały się tu w różnych okresach wskutek działalności człowieka. Liczne są gatunki rzadkie, związane ze specyficznym środowiskiem lasów naturalnych. Występuje tu szereg gatunków chronionych, wśród nich dwanaście gatunków storczyków, lilia złotogłów, orlik pospolity, kosaciec syberyjski i inne. Jako pozostałości okresu lodowcowego można wymienić wierzbę borówkolistną i skalnicę torfową.

Mikroflora

Grzyby zgodnie z najnowszymi poglądami na systematyką organizmów żywych są wydzielane w oddzielną od zwierząt i roślin grupę o randze królestwa. Liczbę gatunków grzybów występujących na terenie Puszczy Białowieskiej szacuje się na 3-4 tysiące. Bardzo mały ich procent stanowią grzyby kapeluszowe (430 gatunków), które zwykle kojarzą się nam z tą nazwą. Grzyby są grupą bardzo różnorodną, obejmującą organizmy jednokomórkowe (np. drożdże), pleśnie, grzyby kapeluszowe i inne o miękkich owocnikach po wieloletnie, twarde, nadrzewne owocniki – tak zwane huby. Osobna grupą grzybów, także dość popularnie występującą w Puszczy Białowieskiej są śluzowce.
Do królestwa grzybów zgodnie z obecnie obowiązującą systematyką należą również porosty – organizmy powstałe z połączenia glonu i grzyba w jeden symbiotyczny twór. W tym związku glony są odpowiedzialne za fotosyntezę, a więc dostarczanie węglowodanów, natomiast grzyby pobierają z podłoża sole mineralne i stanowią „szkielet” tego tworu.
W Puszczy Białowieskiej zachowało się niespotykane wprost bogactwo i różnorodność porostów (aktualnie występuje tu 400 gatunków). Reprezentowane są chyba wszystkie typy ekologiczne porostów: od najmniej licznych porostów naskalnych, poprzez gatunki związane z martwym drzewem i rosnące na glebie, po gatunki epifityczne (nadrzewne). Niestety ze względu na zanieczyszczenia atmosferyczne najbardziej wrażliwe gatunki porostów już znikły lub zanikają. W stosunku do danych historycznych, w ostatnich latach nie udało się potwierdzić obecności w Puszczy białowieskiej 58 gatunków porostów wcześniej z tego kompleksu leśnego wykazywanych. Do najbardziej wrażliwych na zanieczyszczenia atmosferyczne należą rzadko obecnie występujące porostu krzaczkowate. Nieco mniej czułe są bardzo jeszcze popularne porosty listkowate porastające całe pnie drzew. Najmniej czułe i również bardzo rozpowszechnione są porosty skorupiaste i proszkowate.
Większość grzybów kapeluszowych wytwarza miękkie, często nadające się do konsumpcji owocniki, dzięki czemu są one bardzo szeroko znane. Wielu ludzi uważa je za typowych przedstawicieli grzybów. Wbrew temu poglądowi SA one jedną z najmniej licznych, a więc mało reprezentatywną grupą wewnątrz tego królestwa. Grzyby kapeluszowe nie stanowią jednorodnej grupy organizmów także pod względem systematycznym. Zwykłe grzyby kapeluszowe dzieli się na dwie podgrupy: grzyby kapeluszowe rurkowe (borowik szlachetny, maślak) i grzyby kapeluszowe blaszkowe (muchomor, czubajka kania). Oprócz nich jest też wiele innych grzybów o miękkich owocnikach, których kształt nieraz zupełnie grzyba nie przypomina (pięknoróg lepki). Niektóre z nich były w przeszłości zbierane i spożywane: szmaciak gałęzisty, splówka koralowa czy smardz. Obecnie ze wzglądu na rzadkość występowania, gatunki te są objęte ochrona prawna.
Grzyby wytwarzające twarde, silnie schitynizowane owocniki o konsolowatym kształcie określa się zwyczajowo mianem hub. Większość z nich jest przez przeciętnego człowieka nie rozpoznawana i postrzegana jako zupełnie nieużyteczne. Nasi nieodlegli przodkowie znali i używali, co najmniej jedną hubę – czyreń ogniowy. Służyła im ona do wytwarzania „hubki” – łatwopalnego materiału wchodzącego obok krzemienia i kawałka metalu w skład zestawu do krzesania ognia. W Puszczy Białowieskiej bartnicy używali innej huby, gmatwka dębowego, do podkurzania pszczół w trakcie podbierania miodu.
Jeśli przyjrzeć się bliżej „hubom” to okaże się, że nie wszystkie są twarde. Niektóre mogą być nawet jadane, choć z reguły jedynie w młodym wieku – na przykład żółciak siarkowy czy ozorek dębowy. Pewnego rodzaju ciekawostką jest pachnąca anyżem niszczyca pachnąca – huba związana z martwym drewnem świerkowym.

Fauna

Świat zwierząt cechuje duże bogactwo gatunków, zwłaszcza wśród bezkręgowców. Podobnie jak wśród roślin, nie występują tu gatunki endemiczne. Szacuje się, że fauna parku liczy ponad 10 000 gatunków.
W parku występują 44 gatunki ssaków, w tym największy gatunek naszego kontynentu – żubr, będący w naszym kraju symbolem ochrony przyrody, uratowany od zagłady dzięki staraniom Polski i po ponad 20-letniej zagrodowej hodowli w 1952 roku wypuszczony ponownie na wolność. Przed wiekami żubr zamieszkiwał lasy Europy w strefie lasów liściastych i lasów mieszanych aż po Kaukaz i Ural wyodrębnili dwa podgatunki tego zwierzęcia: żubra kaukaskiego, czyli górskiego (mniejszego) i żubra nizinnego, czyli białowieskiego, zwanego czasem żubrem litewskim (większego). Żubr kaukaski nie zachował się do naszych czasów; ostatnie sztuki padły z rąk kłusowników w 1926 roku. Istnieją tylko mieszańce żubra kaukaskiego z żubrem białowieskim, tzw. żubry linii białowiesko-kaukaskiej.
Ciężar ciała dorosłych byków żubra białowieskiego dochodzi do 1000 kg, odznaczają się one charakterystycznie rozbudowaną przednią częścią ciała opatrzoną potężnym „garbem”. Żubrzyce są mniejsze i lżej zbudowane, garb nie zaznacza się u nich prawie wcale. Wysokość żubrów w kłębie wynosi do 185 cm, długość ciała do 280 cm.
Działalność człowieka sprawiła, że w XVIII w. żubr występował już tylko w nielicznych kompleksach leśnych, a wraz z ich kurczeniem się stopniowo znikał. Do początku ubiegłego stulecia żubry nizinne zachowały się tylko w Puszczy Białowieskiej. Dla ochrony żubrów już w wiekach średnich uznano je za zwierzęta, na które prawo polowania przysługiwało wyłącznie panującemu.
Z większych ssaków należy wymienić: jelenie, sarny, dziki, sporadycznie spotykane łosie, a także rysie, wilki, wydry, lisy, jenoty, gronostaje, kuny, łosice, tchórze. Z gryzoni występują w parku bobry ( na rzece Hwoźnej), koszatki, popielice, smużki i sporadycznie – zając bielak. Z owadożernych poza jeżem i kretem, liczne są ryjówki, a wśród nich spotykana w Polsce tylko w Puszczy Białowieskiej ryjówka średnia, zwana czasem ryjówką białowieską, reprezentująca gatunek właściwy głębi kontynentu Europy i Azji. Nad wodami spotyka się rzęsorki rzeczka i mniejszego – obydwa są gatunkami jadowitymi, co u ssaków jest rzadkością (jad znajduje się w gruczołach ślinowych i ułatwia obezwładnienie zdobyczy).
Bogaty też jest świat ptaków. Spośród 249 gatunków stwierdzonych w Puszczy Białowieskiej w parku gnieździ się 120 gatunków. Z rzadszych można wymienić: żurawia, bociana czarnego, jarząbka, orlika krzykliwego, sóweczkę – najmniejszą z sów, muchołówki małą i białoszyjną, orzechówkę, dziwonię, kruka oraz 8 gatunków dzięciołów, a wśród nich związany z lasami naturalnymi dzięcioł białogrzbietowy i dzięcioł trójpalczasty.
Z innych kręgowców występuje tu 12 gatunków płazów oraz 7 gatunków gadów, w tym żółw błotny.
Owady są reprezentowane przez prawie 7000 gatunków. Można tu wymieniać długą listę rzadkich gatunków związanych ze specyficznym środowiskiem lasów naturalnych, zwłaszcza zaś z rozkładającym się drewnem martwych drzew. Wiele jest gatunków znanych w Polsce tylko z tego parku. Jako ciekawostke należy wspomnieć motyla szlaczkonia torfowca oraz nastrosza topolowa, a wśród chrząszczy – żerdziankę Urrussowa i listwiaczka Chołodkowskiego, reprezentującego gatunki charakterystyczne dla lasów północnej Europy i Syberii.

Park Pałacowy

Park Pałacowy (pow. 47,77 ha) powstał w końcu XIX wieku wokół pałacu carskiego, zlokalizowanego na wzgórzu zwanym Pałacowym nad rzeką Narewką. Walery Kronenberg - profesor Szkoły Głównej w Warszawie, zaprojektował park w stylu angielskim charakteryzującym się swobodnym układem kompozycyjnym grup drzew i krzewów rozdzielonych rozległymi polanami. Całość uzupełniały dwa sztuczne stawy wykopane w dolinie Narewki. Początkowo w Parku Pałacowym rosło prawie 160 gatunków drzew i krzewów, zarówno rodzimych, jak i obcych, pochodzących z różnych regionów klimatycznych, głównie z Azji i Ameryki Północnej. Obecnie rośnie tu prawie 90 gatunków drzew i krzewów. Całość podlega ochronie jako zabytek architektury parkowej.
Najstarszym zabytkiem Parku Pałacowego jest obelisk upamiętniający polowanie Augusta III Sasa, które odbyło się 27 września 1752 roku. Wykonany z szarego piaskowca pomnik stoi na grobli między stawami. Ongiś groblą biegł gościniec zwany „Królewskim Trakiem”. Na obelisku umieszczono napisy w języku polskim i niemieckim. Oto fragment tekstu polskiego:
Dnia 27 Septembra 1752 Nayjaśnieysze Państwo August III Król Polski, Elek. Saski, z Królową Jeymością y królewiczami Ichm. Xawierem y Karolem tu mieli polowanie żubrów, y zabili: 42 żubrów; to jest 11 wielkich, których nayważnieyszy ważil 14 Centn. 50 funt., 7 mnieyszych; 18 żubrzyców; 6 młodych; 13 łosiów; to yest 6 z których nayważnieyszy ważiło Centn. 75 f.; 5 samic; 2 młodych; 2 sarny. Summa 57 sztuk. (…)”
Przed tym polowaniem, służba łowiecka przy pomocy naganki liczącej prawie tysiąc osób, zgromadziła zwierzynę w specjalnej zagrodzie zwanej „Augustowym Sadem", znajdowała się ona na terenie dzisiejszego Obszaru Ochrony Ścisłej BPN, u źródeł rzeczki Ołówka, zwanej wówczas Jelanką. Para królewska wraz z wyższymi dostojnikami zajęła miejsce na specjalnie wzniesionej trybunie. Na sygnał naganka wypędzała zwierzynę wprost pod padające z trybuny strzały. Kronikarz wspomina, iż królowa Maria Józefa własnoręcznie ubiła 20 żubrów, a czas między strzałami wykorzystywała na czytanie powieści francuskiej.
W czasie I wojny światowej, latem 1915 r. obelisk wywieziono w głąb Rosji. Powrócił do Białowieży dopiero w 1938 r. W trakcie przewozu obelisk uległ uszkodzeniu (pękł). Jeszcze przed II wojną ubytki zostały uzupełnione.
Idąc na północ od obelisku, dojdziemy do najstarszego budynku w Białowieży, dawnego dworku myśliwskiego wybudowanego w 1845 r. na użytek władz (gubernatora grodzieńskiego). Nocował w nim car Aleksander II, goszczący na polowaniu w Białowieży w 1860 r. W okresie późniejszym istniało w tym budynku swego rodzaju muzeum gromadzące pamiątki z polowań carskich: trofea myśliwskie, zdjęcia, księgę pamiątkową z wpisami gości, tudzież przedmioty z nimi związane. Był więc tam np. srebrny pucharek, którym wznosił toasty car Aleksander II czy też łopata użyta przezeń do posadzenia dębu w miejscu polowania.
W okresie międzywojennym budynek ten służył jako kasyno zarządzane przez Przysposobienie Wojskowe Leśników oferujące m.in. posiłki turystom i wycieczkom zbiorowym. Po wojnie mieściła się tu gospoda turystyczna i przez kilka lat przedszkole. W latach 1991-1994 przeprowadzono renowację budynku przywracając mu pierwotną postać. Koszt prac pokryto głównie z dotacji Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Okazało się przy tym, iż budynek nie posiadał fundamentów, a ściany oparto na kilku kamieniach ułożonych w narożnikach, jeden z narożników stał na kamieniu młyńskim. Od 1996 roku w budynku mieści się siedziba Ośrodka Edukacji Przyrodniczej BPN.

Na wzgórzu pałacowym znajduje się Muzeum Przyrodniczo - Leśne im. Prof. J. Miklaszewskiego. Na jego zapleczu zachowała się brama gospodarcza - resztka pałacu carskiego, która podobnie jak pałac, wybudowana została z czerwonej cegły, wypalanej w Białowieży. Obecnie w bramie znajduje się ekspozycja poświęcona pałacowi carskiemu.
Pałac budowano w latach 1889- 1893 według projektu architekta Rocheforta. Główny podjazd i wejście znajdowało się od północy, tam gdzie obecnie jest wejście do Dyrekcji BPN. Sam pałac był dość rozległy. Znajdowało się tu 120 pokoi i pomieszczeń, w tym przestronne piwnice do składowania win. Wnętrza zdobiły bogate boazerie i posadzki wykonane z miejscowych gatunków drewna. Sufity zdobiły freski i obrazy malowane m. in. przez Rafała Jasińskiego. Jedna z komnat była wytapetowana znaczkami pocztowymi. Pierwotne wyposażenie pałacu wywieziono w głąb Rosji latem 1915 r.
Pałac zdobiły dwie wieże. Większa z nich, wieńcząca skrzydło północno - zachodnie, była ozdobiona tarczą herbową, na której u góry znajdował się herb carskiej rodziny Romanowów (czarny dwugłowy orzeł) zaś w części dolnej żubr będący herbem guberni grodzieńskiej. Obydwa herby rozdzielał ozdobny pas z głowami wilków. W okresie międzywojennym carskiego orła dwugłowego zamienił orzeł biały.
Główny podjazd do pałacu był oszklony. Latem zdobiły go pnące róże. Pod rosnącą naprzeciwko kępą dębów, obecnie uznanych za pomniki przyrody, na zakończenie polowań carskich i polowań prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej organizowano uroczyste pochody prezentując ubitą zwierzynę ozdobioną zgodnie z myśliwskim obyczajem gałązkami dębu i świerka. Pochodom towarzyszyli sygnaliści grający na trąbkach myśliwskie sygnały. W okresie międzywojennym przyjeżdżali do Białowieży na polowania nie tylko goście z Warszawy, w pierwszym rzędzie Prezydent RP Ignacy Mościcki oraz dygnitarze krajowi, lecz również goście zagraniczni. Polowali tu m.in. Hermann Goering, minister spraw zagranicznych Włoch hrabia Ciano wraz z małżonką, następca tronu Rumunii książę Karol oraz Regent Węgier Horthy. Przez pewien czas w pałacu mieściły się zbiory muzeum oraz Państwowa Szkoła dla Leśniczych. Podpalony przez wycofujące się wojska niemieckie pałac spłonął w dniu 17 lipca 1944 r.
Przed wybudowaniem pałacu carskiego, na tym samym miejscu stał drewniany dwór myśliwski królów polskich wzniesiony za Władysława IV, a rozbudowany znacznie w czasach saskich. Z zachowanego do dziś opisu tego budynku wynika, iż front usytuowany był, od strony doliny Narewki. Znajdowało się tam duże pomieszczenie centralne - rodzaj salonu, wokół którego rozmieszczono mniejsze apartamenty sypialne dla króla i gości. Budynek spłonął w 1812 r. podczas potyczki jazdy francuskiej z oddziałem rosyjskim. Podczas powstania listopadowego Rosjanie ustawili na wzgórzu pałacowym armaty dla zwalczania oddziałów powstańczych, stąd też wzgórze pałacowe zwano czasem „Batarejką”.
Na zachód, od ocalałej po pożarze bramy pałacowej, znajduje się budynek dawnej stajni kozackiej, mogącej pomieścić 40 koni. Jego sylwetka wskazuje, iż na poddaszu składowano zapasy siana, na parterze zaś były boksy końskie. W odnowionym w latach 70 - tych budynku mieści się Dom Wycieczkowy PTTK.
W odległości 50 m na zachód od budynku stajni stoi niewielki drewniany budynek wzniesiony dla zarządcy pałacu carskiego zwany „Budynkiem Zarządu". W okresie międzywojennym i po II wojnie światowej mieszkali tu dyrektorzy parku narodowego m.in. profesorowie Józef Paczoski i jego następca - Jan Jerzy Karpiński. W latach 1960 - 1970 mieściło się tu również biuro Białowieskiego Parku Narodowego.
W pobliżu dostrzegamy piętrowy budynek z czerwonej cegły zwany domem hofmarszalskim, obecnie „Domem Marszałkowskim". Wzniesiony w 1904 r. służył marszałkom dworu. Do 2002 roku w budynku tym mieściła się Dyrekcja Białowieskiego Parku Narodowego.
Około 100 m na północ, tuż przy ogrodzeniu Parku Pałacowego stoi „Dom Myśliwski", w którym mieszczą się pokoje gościnne BPN. Do 1963 r. w tym samym miejscu stał dawny „Dom Świcki” zajmowany przez świtę carską. Ten ładny, w przeważającej części drewniany budynek spłonął w styczniu 1963 r. w nie wyjaśnionych do dziś okolicznościach, tuż przed przyjazdem do Białowieży Władysława Gomułki. W chwili pożaru Gomułka gościł w białoruskiej części Puszczy, gdzie spotkał się z Nikitą Chruszczowem. Na fundamentach po spalonym budynku wybudowano obecny. Na trawniku przed „Domem Myśliwskim" rośnie młody dąb szypułkowy formy piramidalnej. Posadził go w 1974 r. Sekretarz Programu Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych (United Nations Environmental Programme) dr Maurice Strong.
W części południowej Parku Pałacowego, na zachód od budynku Ośrodka Edukacji Przyrodniczej, nad stawami stoją kolejne dwa zabytkowe budynki, wzniesione z czerwonej cegły w końcu XIX wieku, są to: „Dom Szoferów" oraz „Dom Łaźnia". Przy wschodnim skraju Parku Pałacowego tuż za mostem drogowym na rzece Narewce zachował się budynek dawnej elektrowni dostarczającej ongiś prąd dla pałacu carskiego a wzniesiony także w końcu ubiegłego wieku.
W pobliżu alejki spacerowej w północno - wschodniej części Parku Pałacowego znajduje się granitowy głaz narzutowy z trudno czytelną datą 1747 r. Głaz jest chroniony jako pomnik przyrody nieożywionej.

Ośrodek hodowli żubrów.

W pierwszej połowie XIX wieku jedyną naturalną ostoją żubra nizinnego była Puszcza Białowieska. Liczebność populacji białowieskiej aż do wybuchu I wojny światowej oscylowała w granicach 350-1898 osobników, a tuż przed wojną odnotowano 727 sztuk żubrów. Wojna, która przetoczyła się przez teren Puszczy, zapoczątkowała dzieło zniszczenia jej fauny. Pierwsze oddziały armii niemieckiej wkroczyły do Puszczy w sierpniu 1915 r. Żubry, które wskutek wieloletniej opieki utraciły obawę przed człowiekiem, pierwsze padły ofiarą pogromu. W marcu 1917 roku obliczenia niemieckiej administracji wykazały zaledwie 121 sztuk żubrów. Po wycofaniu się Niemców, ich niedobitki, a także rekrutujący się z miejscowej ludności kłusownicy, dokończyli dzieło zniszczenia. Wiosną 1919 roku zginął ostatni żubr w Puszczy Białowieskiej.
Ocalały jedynie żubry w hodowlach zamkniętych – zwierzyńcach i ogrodach zoologicznych. Na koniec 1924 r. ich liczba wynosiła 54 szt., z czego tylko 3 osobniki (w tym: dwa byki i jedna krowa) w Polsce. Stanowiły one prywatną własność księcia von Pless w Pszczynie.
Pierwszym krokiem do restytucji żubra w Polsce w warunkach naturalnych było utworzenie w 1929 r. zwierzyńca dla tych zwierząt. Usytuowany on został przy drodze łączącej Białowieżę z Hajnówką. Nowo zbudowany zwierzyniec o powierzchni 22 ha był podzielony na 3 zagrody – jedną dużą i dwie małe. W jednej z małych zagród umieszczono sztuki pokazowe, które turyści mogli oglądać ze specjalnej trybuny. W 1932 r. rezerwat powiększono przez dobudowanie dużej 37 hektarowej zagrody, przeznaczonej dla żubrów czystej krwi.

W dniu 19.09.1929 r. jako pierwsze przywiezione zostały do Białowieży - pochodzący z Niemiec - samiec Borusse, mający domieszkę krwi żubra kaukaskiego i żubrobizon Kobold – pochodzący z Danii. W dalszej kolejności przywożono: 10.10.1929 r. żubrzycę czystej krwi Bisertę i żubrobizonkę Faworytę oraz 29.08.1930 r. żubrzycę czystej krwi Biscayę i żubrobizonkę Stolce – wszystkie zwierzęta pochodziły ze Szwecji. W 1931 r. przywieziono pochodzące z Niemiec – Hagena i Gatczynę, które nie odegrały żadnej roli w restytucji i wkrótce padły ze starości. Z żubrów przywiezionych do Białowieży nie wzięła udziału w restytucji jeszcze jedna para – przywiezione ze Szwecji – Bjrnson i Bilma. Bjrnson zginął w 1935 r. śmiertelnie ranny w pojedynku z Borussem, natomiast od Bilmy nie otrzymano potomstwa ze względu na podeszły wiek.
Rozmnażanie białowieskiej (nizinnej) linii żubrów stało się możliwe dopiero w 1936 r., wtedy, bowiem (17.IV) przywieziono do Białowieży 3-letniego byka Plischa z Pszczyny, który miał fundamentalne znaczenie dla restytucji żubrów w Białowieży. Pierwsze cielę po Plischu urodziła Biscaya już w następnym – 1937 r. Było to pierwsze cielę linii nizinnej, jakie urodziło się w Białowieży od początku restytucji.
Konsekwentnie rozwijając w Białowieży hodowlę żubrów czystej krwi, usunięto z rezerwatu w 1936 r. wszystkie mieszańce, które wywieziono do Smardzewic, gdzie trzymano również amerykańskie bizony.
Wojna w 1939 r. zastała w Białowieży 16 szt. żubrów, z tego 3 linii białowieskiej i 13 linii białowiesko-kaukaskiej. W czasie działań wojennych zwierzęta ocalały i na koniec 1944 roku w białowieskim rezerwacie przebywało 17 żubrów. Natychmiast po wyzwoleniu zapewniono zwierzętom troskliwą opiekę i rezerwat hodowlany wrócił do normalnej pracy. W celu stworzenia lepszych warunków dla rozwijającej się hodowli żubrów przystąpiono do budowy nowego rezerwatu, który oddano do użytku pod koniec 1946 r. Nowo zbudowany rezerwat o pow. 123 ha graniczył bezpośrednio ze starym. Ich łączna pow. wynosiła 203,23 ha.
Mimo niskiej liczebności żubrów nizinnych (4 szt.) prace hodowlane zmierzały do eliminowania z Białowieży żubrów białowiesko-kaukaskich. W latach 1946-1949 wywieziono 22 żubry tej linii. Ostatni żubr białowiesko-kaukaski opuścił Białowieżę 25.IX.1950r.
Pomyślny rozwój hodowli restytucyjnej żubrów w Białowieży po II wojnie światowej pozwolił przejść do utworzenia hodowli wolnej. W polskiej części Puszczy Białowieskiej pierwsze żubry zostały wypuszczone na swobodę w 1952 r., a pierwsze cielę na wolności urodziło się w 1957 r. W okresie 1952-1966 wypuszczono z rezerwatów hodowlanych na wolność 38 żubrów. Od 1967 r. zaprzestano wypuszczana nowych sztuk.
Obecny rezerwat pokazowy żubrów o pow. 27,9 ha powstał w 1937 r. i początkowo był miejscem restytucji tarpana leśnego. Od chwili zaniechania w tym rezerwacie prac nad restytucją tarpanów i utworzenia w 1955 r. zagrody dla żubrów rezerwat ten spełnia rolę obiektu turystycznego
W 1951 r. zbudowano nowy rezerwat, bezpośrednio przylegający do pokazowego, o pow. 43,12 ha, który stanowi zaplecze dla rezerwatu pokazowego.
Funkcjonowanie rezerwatu przerwał na ok. 10 lat remont kapitalny, który miał go zmodernizować i pozwolić na zwiększenie składu gatunkowego prezentowanych zwierząt. Ponownie rezerwat został udostępniony turystom w grudniu 1988 r.
W rezerwacie, w warunkach zbliżonych do naturalnych, eksponowane są żubry, koniki polskie typu tarpana, łosie, jelenie, sarny, dziki, żubronie (krzyżówka żubra z bydłem domowym) i wilki. Rezerwat pokazowy jest znaczną atrakcją turystyczną, służy również edukacji przyrodniczej młodzieży szkolnej odwiedzającej Białowieżę.


Turystyka

Śladami wczesnego osadnictwa w Puszczy Białowieskiej są liczne, dobrze zachowane kurhany. Polana Białowieska i Białowieża, główna miejscowość Puszczy od dawna cieszyła się względami panujących. W uroczysku Stara Białowieża, w miejscu gdzie miał być domniemany dwór myśliwski Władysława Jagiełły znajduje się grupa starych puszczańskich dębów nosząca imiona władców Litwy i Polski. Dla upamiętnienia łowów Króla Augusta III Sasa z 1752 r. ustawiono pamiątkowy obelisk. W końcu XIX wieku wybudowano tu rezydencję myśliwską carów Rosji, wokół której założono park typu angielskiego. Pałac carski spłonął w 1944 roku. Białowieża jest znanym ośrodkiem naukowym. Działają tu placówki m.in. PAN, Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutu Badawczego Leśnictwa, które specjalizują się w badaniach naturalnych ekosystemów leśnych. Park jest miejscem licznych badań prowadzonych przez naukowców z wielu ośrodków w Polsce i zagranicy. Zwiedzanie głównego obiektu Parku - Obszaru Ochrony Ścisłej jest możliwe wyłącznie w zorganizowanych grupach pod opieką uprawnionego przewodnika. Na tym obszarze udostępniony jest jeden pieszy szlak o długości 4 km. W części przyłączonej do Parku w 1996 roku (Obręb Ochronny Hwoźna) biegną dwa znakowane szlaki piesze i rowerowe o długości 6,5 i 11,5 km. Wybudowano też wieżę do obserwacji zwierząt w dolinie Narewki. Dużą popularnością cieszy się Rezerwat Pokazowy Żubrów oraz Muzeum Przyrodnicze (obecnie przebudowywane). W Parku działa Ośrodek Edukacji Przyrodniczej im. prof. J.J. Karpińskiego. Park prowadzi największy w Polsce Ośrodek Hodowli Żubrów oraz redaguje i wydaje "Księgę Rodowodową Żubrów".
W BPN działa również redakcja kwartalnika naukowego "Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody". Systematycznie publikowana jest "Bibliografia Puszczy Białowieskiej".