Białowieski Park Narodowy

Białowieski Park Narodowy jest ostatnim zachowanym fragmentem olbrzymiej puszczy, jaka przed tysiącem lat pokrywała większość nizinnych terenów Polski i Europy.
Prawem chroniona
Starania o objęcie najcenniejszego fragmentu Puszczy szczególną ochroną rozpoczęto, gdy w latach 1919 i 1920 do Białowieży przybyła komisja przyrodników pod kierownictwem prof. Władysława Szafera. Już w 1921 r. utworzono Leśnictwo „Rezerwat”.
Był to obszar o powierzchni 4594 ha, z czego tylko 1061 ha podlegało ochronie ścisłej.
W 1924 r. Leśnictwo przekształcono w Nadleśnictwo „Rezerwat” i ochroną ścisłą objęto już cały jego obszar. W 1932 r. w miejsce Nadleśnictwa powołano formalnie Park Narodowy w Białowieży o powierzchni 4640 ha. Po II wojnie światowej, w 1947 r. utworzono Białowieski Park Narodowy na obszarze 4716 ha, a w trzy lata później powiększono go o ponad 30 ha. Kolejne istotne daty w historii Parku to rok 1977, kiedy UNESCO uznało BPN za jeden ze światowych rezerwatów biosfery, oraz rok 1979, gdy wpisano Park na Listę Obiektów Światowego Dziedzictwa Ludzkości. W 1992 r. taki sam status nadano obszarowi ochrony ścisłej w białoruskiej części Puszczy i tak powstał transgraniczny Obiekt Dziedzictwa Światowego, jeden z siedmiu na świecie! W 1996 r. BPN został powiększony do obszaru
o powierzchni 10 502 ha , a w 1997 r., jako jedyny obiekt w Polsce, uzyskał od Rady Europy prestiżowy Dyplom Europy i jej patronat na 5 lat.
Białowieski Park Narodowy obecnie składa się ze ścisłego rezerwatu przyrody, ośrodka hodowli żubrów oraz Parku Pałacowego z interesującym muzeum przyrodniczym i kompleksem zabytkowym.

Bogactwo fauny i flory

Przed wiekami osadnicy karczowali lasy, stopniowo je niszcząc. Dziś - ze względów gospodarczych - sadzi się drzewa określonego gatunku, chroni je przed szkodnikami, pożarami, zwierzętami i konkurencją innych drzew. Po około stu latach, kiedy osiągną pożądane rozmiary, wycina się je i sadzi następne.
Białowieski PN jest wyjątkiem. Las ukształtował się tu w naturalny sposób. Jego rodzaj zależy od żyzności i wilgotności gleby. Ponad 2/3 powierzchni porastają drzewa liściaste.
Najwięcej jest lasów dębowo-grabowych, czyli grądów, które zajmują najżyźniejsze puszczańskie gleby. Na siedliskach wilgotnych rosną zalane wodą przez kilka miesięcy w roku olsy i łęgi, złożone głownie z olszy czarnej i jesionu; na suchych – bory sosnowe, świerkowe i mieszane. Ogółem występuje tu ponad 20 typów lasu. Bogactwo białowieskich drzewostanów najlepiej widać w zróżnicowanych gatunkowo grądach. Najwyższe piętro tworzą przekraczające 50 metrów pojedyncze świerki. Pod nimi, na wysokości ponad 40 metrów, znajduje się właściwe sklepienie lasu złożone z dębów, lip i klonów. Najniższymi drzewami są dobrze znoszące zacienienie graby (20-30 metrowe), rosnące w towarzystwie młodych drzew innych gatunków.
Charakterystyczną cechą parku jest duża liczba przewróconych lub jeszcze stojących, ale martwych pni. W najcenniejszej części lasu, ścisłym rezerwacie przyrody, stanowią one ponad 10% masy wszystkich drzew. Rozkład martwego drzewa w zależności od jego twardości i wilgotności podłoża trwa od 20 lat dla osiki do 100 w przypadku dębu.
Substancje organiczne powstające w wyniku tego procesu trafiają z powrotem do gleby
i wykorzystywane są przez nowe pokolenia lasu. Martwe drzewa stają się doskonałą pożywką dla tysięcy niewielkich organizmów: grzybów ( ich gatunków występuje tutaj ponad 3000,
w tym około 500 kapeluszowych. Wiele z nich to relikty lasu pierwotnego, które można spotkać w bardzo niewielu miejscach Europy. Są to przeważnie gatunki rosnące na próchniejącym drewnie, jak np. soplówka koralowa, szmaciak gałęzisty, żagnica listkowata), bakterii i drobnych bezkręgowców. Wiele z nich to gatunki ginące- brakuje dla nich dogodnego środowiska w innych częściach Europy.
Flora i fauna są bardzo bogate, choć nie można tu spotkać gatunków endemicznych.
Na szczególną uwagę zasługują: storczyki- lilia złotogłów, orlik pospolity, kosaciec syberyjski, wierzba borówkolistna, skalnica torfowa; grzyby- żagwice okółkowa i listkowata, szmaciak gałęzisty, soplówka koralowa, pniarek różowy; ptaki- żuraw, bocian czarny, jarząbek, orlik krzykliwy, sóweczka, dzięcioł białogrzbiety i trójpalczasty; gady- żółw błotny; ssaki- jelenie, sarny, dziki, wilki, wydry, lisy, jenoty, gronostaje, kuny, łasice, tchórze, bobry, popielice, koszatki, jeż, kret i ryjówka białowieska.
Z Białowieskim PN nierozerwalnie związane są losy żubrów. Zwierzę to, będące reliktem epoki lodowcowej, umieszczone jest w herbie Białowieży i Białowieskiego PN.
Można powiedzieć, że nazwa żubra kojarzy się w światowej zoologii z imieniem Polski.
Polska z dawien dawna była naturalną ostoją tego królewskiego zwierza. Penetracja i trzebież puszcz przez człowieka rozpoczęły likwidacje największego ssaka Polski. Już w XI wieku żubr wyginął w Szwecji, w XII w. w Wielkiej Brytanii, a nieco później, bo w XV w.
we Francji. Również w XIV w. żubr wyniszczony został na Pomorzu Zachodnim. Stosunkowo długo, bo do 1753 r. przetrwały żubry w Prusach Wschodnich, Wschodnich jeszcze dłużej, do 1790 roku – w Siedmiogrodzie.

Największe europejskie zwierzę

W Polsce żubr występował na całym obszarze kraju, ale już w XI – XII wraz z turem został zdziesiątkowany. Utrzymał się tylko w większych ostojach królewszczyzny jak Puszcza Niepołomicka, Puszcza Sandomierska i Puszcza Rawsko- Mazowiecka.
Na żubra mogli polować tylko królowie lub upoważnieni przez nich dostojnicy. W XVII wieku obszar występowania żubra ograniczył się do Puszczy Kurpiowskiej i Białowieskiej.
Carowie rosyjscy, do których dworu należała Puszcza, przejęli ochronę tego gatunku od królów polskich. Największą ich liczbę, bo 1898 sztuk zanotowano w 1857 roku.
Z chwilą wybuchu I wojny światowej było ich jeszcze 727 sztuk. W krótkim czasie stado ulegało całkowitej zagładzie przez armię niemiecką i kłusowników, z ręki których ostatni żubr padł w 1919 roku ( ostatni żubr na Kaukazie zginął w 1921 r.).
W 1929 r. sprowadzono do Białowieży z ogrodów zoologicznych 3 żubry, które umieszczono w rezerwacie zamkniętym. W 1930 dokupiono jeszcze dwa, w 1939 r. Polska miała już 16 żubrów.
Po zakończeniu II wojny światowej rozpoczęto hodowlę żubrów nie tylko w Białowieży,
ale także w Gorcach, Pszczynie, Smardzewicach i Borkach. W 1952 zaczęto wypuszczanie części stada żubrów na wolność. Obecnie w Puszczy Białowieskiej znajduje się ponad 300 sztuk, a ogółem w Polsce ponad 500 sztuk żubrów. Według oceny specjalistów, maksymalna pojemność łowisk w Puszczy Białowieskiej waha się w granicach od 230-250 sztuk tego zwierza. Już obecnie stada żubrów czynią wielkie szkody w gospodarce leśnej Puszczy.
Na świecie jest ich niespełna 2000, wszystkie wywodzą się z białowieskiej hodowli.

Białowieski matecznik

Puszcza Białowieska miała szczęście. Jej wyjątkowe walory docenili 500 lat temu Jagiellonowie. Już wtedy zaczęto chronić tutejsze lasy. Były one własnością królów.
Władcom zależało na utrzymaniu wysokiego pogłowia zwierzyny tam, gdzie od czasu do czasu przyjeżdżali na polowania. Nie zezwalali więc na osadnictwo i karczowanie drzew.

Puszcza ta, leży na terenie nizinnym, gdzie nie występują naturalne bariery ograniczające rozprzestrzenianie się roślin i zwierząt. Dlatego nie spotykamy tu endemitów.
Jest za to sporo charakterystycznych dla tajgi gatunków północnych, które osiągają tu południowe i zachodnie granice zasięgów, jak np. chrząszcz listwiaczek Chołodkowskiego, drapieżny ptak gadożer, przedstawiciel gryzoni- smużka albo kwitnący niebiesko wielosił błękitny.

Obszar całej Puszczy zajmuje około 128 000 ha , z czego do Polski należy 58 000 ha.
Na terenie Puszczy znajduje się Białowieski PN. Puszcza stanowi zwarty kompleks leśny
z niewielkimi polami zajętymi przez osiedla.
W 1759 roku znalazła się pod zaborem rosyjskim. W ciągu niewielu lat zamieniono 40 000 ha lasu na pola uprawne. W 1811 roku na terenie Puszczy wybuchł wielki pożar.
Podział lasów na wiorstowe oddziały, których główny zrąb zachował się do dziś, pochodzi
z lat 1843-1846. Od 1888 roku, gdy nastąpiło przekazanie Puszczy do carskich apanaży, stała się ona wielkim zwierzyńcem. W okresie I wojny światowej przetrzebiono w niej zwierzynę
i wycięto 5 milionów m3 drewna.
Najwięcej jest tutaj gleb bielicowych, skrytobielicowych, brunatnych, płowych, pseudoglejowych, a w zagłębieniach terenu znajdują się mady rzeczne, gleby
glejowo-bielicowe, czarne ziemie oraz gleby torfowe na torfowiskach niskich, przejściowych i wysokich, rozrzuconych nieregularnie po całym kompleksie leśnym.
Flora Puszczy ma charakter wybitnie przejściowy. Przejawia się w występowaniu licznych gatunków roślin zachodnich i wschodnich, północnych i południowych. Dzięki zachowaniu się wielu naturalnych siedlisk istnieje tu duża rozmaitość siedliskowych typów lasu
i zespołów leśnych. Największą powierzchnię, bo 47% zajmują grądy o naturalnym jeszcze składzie gatunkowym. Bory mieszane świeże i świerczyny na glebach torfowych ( zespoły Pino-Quercetum, Querco-Piceetum i Sphagno-Piceetum) porastają 26% powierzchni, łęgi 7% i olsy 7%.
W młodnikach przeważają gatunki lekkonasienne, a najcenniejsze – dąb i jesion – mają niewielki udział i fatalny stan techniczny drzewek na skutek permanentnego zgryzania przez zwierzynę płową, dziki i żubry.
Obszar Puszczy Białowieskiej poza granicami Polski, na Białorusi, stanowi w całości rezerwat myśliwski obfitujący w zwierzynę. W polskiej części puszczy żyje także wiele zwierząt. Puszcza znana jest przede wszystkim z odrodzonego stada żubrów. Jeleni, sarn
i dzików jest tu więcej, aniżeli wynosi pojemność łowisk. Prowadzone są próby hodowli koników typu tarpana. Ponownie wprowadzono też bobry i łosie. Z rzadkich ssaków żyje w Puszczy ryś, wilk, wydra, gronostaj, a z ptaków- głuszec, cietrzew, jarząbek, żuraw, bocian czarny, czapla, orlik grubodzioby i puchacz. Puszcza stanowi schronienie dla 8500 gatunków owadów, 250 gatunków ptaków, 54 ssaków, około 1050 roślin naczyniowych, 200 mchów i prawie 300 porostów.
Prace Naukowe w Puszczy Białowieskiej, a zwłaszcza na terenie BPN, prowadzone są przez Polską Akademię Nauk, Uniwersytet Warszawski, Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego – Akademię Rolniczą oraz Instytut Badawczy leśnictwa.
Aby zachować pierwotny, puszczański charakter drzewostanów Puszczy Białowieskiej, opracowano specjalnie dla jej warunków naturalne metody przerębowo-zrębowego odnowienia lasu.
Mimo wielu konferencji i narad nad metodami odnawiania lasu, form rębni i pielęgnacji, praktyczna realizacja tych zamierzeń jest mało efektywna. Szczególne trudności w odnawianiu puszczańskich drzewostanów stwarza nadmierna liczebność zwierzyny, która czyni szczególne szkody w odnowieniu dęba. Inwentaryzacja zwierzyny wykonana metodą klasyczną (tropienia) w latach 1969-1978 wynosiła średnio: 1009 jeleni, 825 saren, 676 dzików i około 230 żubrów. Niekorzystny wpływ antropizacji białowieskich puszczańskich ostępów unikalnych nie tylko w Polsce, ale i w Europie, powinien być jak najszybciej zahamowany, a gospodarka leśna oparta na najlepszych wzorcach naturalnych form odnawiania lasu.

Bibliografia:

* Jan Walencik – „Puszcza białowieska”
* J.Knaflewska, M.Siemionowicz – „Przyroda Polska”
* P.Fabijański – „Parki narodowe”
* R Zaręba – „Puszcze, bory i lasy Polski”
* D.Cichy, W.Michajłow, H.Sander – „Ochrona i kształtowanie środowiska”
* mapka na stronie tytułowej pochodzi z „Podręcznego Atlasu Polski”