Polska, a Krzyżacy za panowania Jagiellonów.

JAGIELLONOWIE

Drugą obok Piastów dynastią, która odegrała szczególnie doniosłą rolę w dziejach Polski, byli Jagiellonowie. Od roku 1386, kiedy to na tron powołano Jagiełłę, Jagiellonowie władali w Polsce przez 186 lat, do roku 1572.
Założycielem dynastii był Władysław II Jagiełło, syn Olgierda, wnuk wielkiego księcia litewskiego Giedymina, Twórcy państwa litewsko-ruskiego. Za panowania Kazimierza IV Jagiellończyka (1447-1492), trzeciego króla z tej dynastii, Polska była jednym z najsilniejszych państw Europy. Na lata panowania dwóch ostatnich Jagiellonów: Zygmunta I Starego (1506-1548) i Zygmunta Augusta (1548-1572) przypada dla Polski okres wyjątkowo pomyślny - czas rozwoju gospodarczego i rozkwitu kultury. Szczyt potęgi dynastycznej Jagiellonowie przeżywali na przełomie XV i XVI wieku, kiedy panowali w niemal całej środkowej Europie, tj. na obszarze od Łaby po Dźwinę i od Bałtyku po Adriatyk. W latach 1490-1526 władcy z dynastii Jagiellonów zasiadali bowiem na tronach Litwy, Polski, Czech i Węgier. We wszystkich tych państwach, a były one wielonarodowe, Jagiellonowie potrafili uszanować miejscowe tradycje i praw; panowaniu ich przyświecała idea wolności obywatelskiej, rządów parlamentarnych i zasada tolerancji religijnej.

DWÓCH KRÓLÓW
Po bezpotomnej śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 roku władzę w Polsce objął Ludwik Węgierski (1370-1382), którego matką była Elżbieta, córka Władysława Łokietka, ojcem zaś król Węgier, Karol Robert z dynastii andegaweńskiej. Panowie małopolscy wezwali na tron polski najmłodszą córkę Ludwika Węgierskiego, Jadwigę (1374-1399), która 16 października 1384 roku została koronowana. Jej panowanie było ważne ze względu na dwa niezwykle doniosłe wydarzenia: zawarcie w Krewie w 1385 roku unii polsko-litewskiej oraz odnowienie Akademii Krakowskiej (formalne dokonał tego w 1400 roku Władysław Jagiełło, ale było to efektem wcześniejszych usilnych starań podejmowanych od roku 1397 przez Jadwigę).
Panowie małopolscy, którzy po zerwaniu unii polsko-węgierskiej opowiedzieli się za związkiem z Litwą, skłonili Jadwigę do ślubu z wielkim księciem litewskim Jagiełłą (1351-1434), ostatnim pogańskim władcą w Europie. W 1386 roku odbył się najpierw chrzest Jagiełły, podczas którego otrzymał imię Władysław, później ślub, a następnie koronacja. Po koronacji Władysława Jagiełły 4 marca 1386 roku Polska miała więc dwóch królów - ważniejsze akty państwowe Jadwiga i Jagiełło potwierdzali osobno, mieli także oddzielne kancelarie i dwory.
Unia polsko-litewska, dzieło możnowładców małopolskich, nie byłaby jednak możliwa bez zgody Jadwigi. Jan Długosz największy polski historyk średniowieczny, pisał o niej, że "okazywała rozsądek i dojrzałość". Jadwiga była postacią nietuzinkową, wyróżniała się przede wszystkim intelektem i charakterem, ale także urodą i wzrostem (180 cm) - na owe czasy niezwykłym.

WSPÓLNE PAŃSTWO
Chrzest Litwy oznaczał nie tylko dalsze rozszerzenie wpływów Kościoła rzymskiego, ale także włączenie tego kraju w obręb kultury chrześcijańskiej. Unia z Litwą zmieniła w istotny sposób układ polityczny w tej części Europy - przede wszystkim przybył nowy, poważny rywal państwu krzyżackiemu. Połączone osobą władcy państwo polsko-litewskie obejmowało bowiem olbrzymi obszar i dużą liczbę mieszkańców, dysponowało przy tym ogromnym potencjałem gospodarczym i militarnym. Dominacja zakonu krzyżackiego we wschodniej części Europy i w strefie bałtyckiej został zagrożona. Krzyżacy próbowali więc rozerwać unię, między innymi zabiegali w Rzymie o unieważnienie małżeństwa Jagiełły i Jadwigi, kwestionowali też prawdziwość chrystianizacji Litwy. Ponadto wchodzące w skład państwa litewskiego ziemie ruskie były podstawą konkurencji z państwem moskiewskim, połączenie Litwy unią personalną z Polską umacniało oba państwa i umożliwiało przeciwstawienie się Moskwie.
Przygotowania do generalnej rozprawy z zakonem krzyżackim trwały długo. Jagiełło i Witold zrobili wszystko, by to Krzyżacy rozpoczęli wojnę (w 1409 roku Litwa wspierała powstanie na Żmudzi, jednocześnie Polska oświadczyła, że atak krzyżacki na Litwę oznacza wojnę). Istotnie, już w roku 1409 zakon rozpoczął wojnę, która zakończyła się w 1411 roku pokojem w Toruniu. Bitwa pod Grunwaldem (15 VII 1410), w której Jagiełło dowodził siłami polsko-litewskimi, jedna z największych bitew średniowiecza, złamała raz na zawsze potęgę zakonu krzyżackiego. Wojskom polskim nie udało się jednak zdobyć stolicy krzyżackiej. Do dziś historycy spierają się, czy zdobycie Malborka było wówczas możliwe. Część z nich uważa, podobnie jak Jan Długosz, że Jagiełło zmarnował grunwaldzkie zwycięstwo. Dopiero syn Jagiełły, Kazimierz IV Jagiellończyk, ostatecznie pokonał zakon krzyżacki. Na mocy bowiem pokoju zawartego w 1466 roku, kończącego wojnę trzynastoletnią (1454-1466), Polska otrzymała Pomorze Gdańskie, prawdopodobnie Powiśle (czyli tzw. Prusy Królewskie) oraz Warmię; tak okrojone państwo krzyżackie (tzw. Prusy Książęce) zostało lennem Korony Polskiej. Odtąd każdy wielki mistrz zakonu zobowiązany był do składania hołdu królom polskim.

KŁOPOTY STAREGO KRÓLA
Trzy kolejne małżeństwa Jagiełły (z Jadwigą Andegaweńską, Anną Cylejską i Elżbietą z Pilicy Granowską) okazały się nieudane z punktu widzenia interesów dynastycznych. Dla 70-letniego już króla, małżeństwo z 17-letnią Zofią - Sonką Holszańską (córką księcia litewskiego Andrzeja Holszańskiego i księżniczki litewskiej Aleksandry Druckiej) było ostatnią szansą zapewnienia ciągłości dynastii jagiellońskiej. W dwa lata po ślubie urodził się pierwszy syn, Władysław (1424-1444), drugi syn, Kazimierz zmarł w niemowlęctwie, dopiero trzeci syn, Kazimierz Andrzej (1427-1492), późniejszy wielki książę Litwy i król polski, zapewnił trwanie dynastii.
Zofia Holszańska została jednak oskarżona o niewierność małżeńską. Sprawa była bardzo poważna, rozpatrywał ją sąd królewski, ciągłość dynastii była bowiem zagrożona. Chodziło przecież nie tylko o dobre imię królowej, ale przede wszystkim stwierdzenie, że synowie pochodzą "z prawego łoża" i są prawowitymi dziedzicami tronu polskiego. Królowa oczyściła się z zarzutów, zgodnie z ówczesną procedurą, przysięgą własną.
Władysław Jagiełło, jako polityk był ostrożny, dobrze orientował się w sytuacji w Europie, a będąc szczerze przywiązany do swej ojczyzny Litwy, potrafił także dbać o interesy Polski. Był przeciwnikiem religijnego fanatyzmu i zwolennikiem pokojowego współżycia z ludnością prawosławną. W życiu prywatnym pozostał prosty i bezpośredni; jadał niewyszukane potrawy, był abstynentem - nie pił ani piwa, ani miodu, tylko wodę.

SYNOWIE JAGIEŁŁY
Pierworodny syn Jagiełły, Władysław III Warneńczyk, panował bardzo krótko (1434-1444), a ponieważ był małoletni, władzę w państwie sprawowali magnaccy opiekunowie (zwłaszcza biskup Zbigniew Oleśnicki). W tym czasie przed Jagiellonami pojawiła się możliwość obsadzenia dwu tronów - czeskiego i węgierskiego. Koncepcji obsadzenia na tronie czeskim młodszego syna Jagiełły, Kazimierza, przeciwstawił się biskup Oleśnicki i tron czeski wymknął się z rąk Jagiellonów. Z kolei zagrożeni turecką napaścią Węgrzy, po śmierci panującego tam Albrechta Habsburga (1439), powołali na tron młodego króla Polski, Władysława III. I ta unia ostatecznie nie powiodła się, ponieważ kilkuletnie zmagania z Turkami zakończyły się w listopadzie 1444 roku klęską pod Warną, gdzie poległ także Władysław III.
Dla młodej dynastii był to moment krytyczny. Ostatni z synów Władysława Jagiełły, trzynastoletni Kazimierz Andrzej, jako spadkobierca praw ojca musiał w 1440 roku udać się do Wilna, by odbudować zagrożoną rozpadem unię polsko-litewską. Wybrany wielkim księciem litewskim, co było formalnym zerwaniem unii, przez 52 lata - bo tyle panował na Litwie - nie wyznaczył nigdy swojego zastępcy. Potrafił skutecznie bronić niezależności Litwy, bardziej jeszcze niż jego ojciec Jagiełło. W październiku 1445 roku polskie poselstwo przybyło do Grodna, by zaproponować Kazimierzowi tron polski. Dopiero we wrześniu 1446 roku zgodził się on zostać władcą obu krajów, traktując Polskę i Litwę jako dwa równorzędne, suwerenne państwa, oraz zatwierdził przywileje szlachty polskiej.
Kazimierz IV Jagiellończyk, choć w trakcie swego długiego panowania (1447-1492) zabiegał o reformy wewnętrzne, mające wzmocnić władzę królewską i doprowadzić do scentralizowania państwa, czynił także znaczne ustępstwa wobec szlachty. W statutach nieszawskich (1454) obiecał nie wydawać nowych praw, nie nakładać nowych podatków i nie zwoływać pospolitego ruszenia bez jej zgody. Przyzwolił tym aktem na ogromną przewagę szlachty w państwie polskim i położył podwaliny pod polski system parlamentarny.
Kazimierz Jagiellończyk, koronowany 25 VI 1447 roku, miał panować w polsko-litewskim państwie czterdzieści pięć lat - tylko trzy lata krócej od swojego wielkiego ojca. Podobnie jak on przywiązywał wielką wagę do kwestii umocnienia dynastii. Gorliwie zabiegał o osadzenie swych synów na tronach Czech i Węgier, zwłaszcza że z małżeństwa z Elżbietą Habsburżanką, zwaną "matką królów", miał trzynaścioro dzieci: siedem córek i sześciu synów. Aż czterech z nich (Władysław, Jan Olbracht, Aleksander i Zygmunt) zostało królami. Piąty, Kazimierz (1458-1484), próbował, bez powodzenia, zawładnąć tronem węgierskim w październiku 1471 roku; później zarządzał Wielkim Księstwem Litewskim jako namiestnik królewski, łącząc działalność polityczną z charytatywną. W 1603 roku kanonizowany przez papieża Klemensa VII został patronem Litwy. Szósty syn, Fryderyk (1468-1503), w wieku lat 20 mianowany bez święceń, biskupem krakowskim, a w 1493 roku arcybiskupem gnieźnieńskim i kardynałem, popierał politykę dynastyczną Jagiellonów.

UKŁADY I KOLIGACJE
Kazimierz Jagiellończyk, mając tylu synów, mógł prowadzić aktywną politykę dynastyczną, w czym utwierdzała go Elżbieta Habsburżanka, górująca nad mężem wykształceniem, inteligencją i talentem politycznym. Po zapewnieniu najstarszemu synowi, Władysławowi (1456-1516), tronu czeskiego w 1471 roku, Kazimierz Jagiellończyk zamierzał osadzić Jana Olbrachta (1459-1501) na tronie węgierskim. Doszło wówczas, ku niezadowoleniu Kazimierza Jagiellończyka, do rywalizacji między braćmi.
Maciej z Miechowa (1457-1523), historyk i geograf, kontynuator dzieła Długosza, autor Chronica Polonorum, tak charakteryzował Kazimierza Jagiellończyka: "od młodości aż do końca życia zawsze myśliwy i łowca (...) zawsze trzeźwy, pił wodę, a win sycery (miód z wodą) nie używał i nawet zapachu ich nie lubił i się brzydził. Do miłostek skłonny (...) Kler szanował, od poddanych żądał pieniędzy, o przyrzeczeniach pamiętał, był prawdomówny, pożyczki zwracał". Wiadomo, że Kazimierz Jagiellończyk nie umiał ani czytać, ani pisać, ale zadbał o to, by jego synowie otrzymali gruntowne wykształcenie.
Synowie Kazimierza Jagiellończyka z dużym zapałem prowadzili własną politykę dynastyczną. W 1492 roku o tron polski ubiegali się (popierany przez matkę, Elżbietę) Jan Olbracht, który został w końcu królem, i Władysław czesko-węgierski i najmłodszy z braci, Zygmunt (1467-1548). Wybór Jana Olbrachta w 1492 roku i Aleksandra w 1501 roku utwierdził zasadę elekcyjności w obrębie jednej dynastii - jagiellońskiej.
Okres panowania Jana I Olbrachta i potem Aleksandra, choć krótki i nie obfitujący w ważne wydarzenia na arenie międzynarodowej, był niezwykle ważny dla rozwoju systemu parlamentarnego (Nihil novi w 1505 roku) i umocnienia - dzięki kolejnym przywilejom pozycji szlachty, kosztem mieszczan i chłopów.

KRÓL SIĘ NAMYŚLA
Zygmunt I (1467-1548), najmłodszy syn Kazimierza Jagiellończyka, nazwany przez współczesnych "Starym" ze względu na flegmatyczne usposobienie, w roku 1506 został wybrany wielkim księciem litewskim, a rok później królem Polski. Miał już wówczas 40 lat, naturę sabaryty i był znużony długim oczekiwaniem na tron. Mimo ponagleń i zachęty ze strony drugiej żony, Bony Sforzy, którą poślubił w 1518 roku, Zygmunt Stary prowadził politykę ugodową i pasywną, brakowało mu często zdecydowania ("król według zwyczaju swego namyśla się" - pisał dworzanin). Polityka dynastyczna, którą próbował prowadzić razem ze starszym bratem, Władysławem czesko-węgierskim, zakończyła się klęską Jagiellonów. Zawarty podczas zjazdu wiedeńskiego w 1515 roku układ matrymonialny, w wyniku którego dzieci króla Władysława, Ludwik i Anna, poślubiły odpowiednio: wnuczkę i wnuka cesarza Maksymiliana I Habsburga, przyniósł w efekcie utratę panowania Jagiellonów w Czechach i na Węgrzech. Po śmierci bratanka Zygmunta I, Ludwika Jagiellończyka, w bitwie z Turkami pod Mohaczem w 1526 roku, władzę w tych krajach przejęli Habsburgowie. Przedstawiciele tej dynastii byli mistrzami w korzystnej dla siebie polityce dynastycznej w myśl zasady: "Wojny niech prowadzą inni, ty, szczęśliwa Austrio, zawieraj małżeństwa".
Zygmunt I Stary opierał się w swej polityce wewnętrznej na magnaterii, dlatego nazwano go "królem senatorskim". Jego znaczącym sukcesem było niewątpliwie włączenie w 1526 roku Mazowsza do Korony Polskiej.

POLITYK I REFORMATOR
Zygmunt August (1520-1572) był jedynym synem Zygmunta I starego. Już jako dziewięciolatek został wyniesiony na tron litewski, a rok później koronowany w Krakowie na króla Polski, mimo że jego ojciec żył i cieszył się dobrym zdrowiem. Na osobowości tego króla, zwłaszcza pod koniec życia, zaciążyły niewątpliwie nieszczęśliwe związki małżeńskie: z Elżbietą Habsburżanką, Barbarą z Radziwiłłów Gasztołdową, Katarzyna Habsburżanką, z którymi król nie doczekał się potomka.
Ostatni z Jagiellonów początkowo jak ojciec, opierał się na senatorach, jednak i jemu zabrakło zdecydowania, by oprzeć się konsekwentnie na szlacheckim obozie reformatorskim (ruchu egzekucyjnym). W polityce zagranicznej Zygmunt August wykazywał więcej energii i zdecydowania oraz dalekowzroczności (przyłączenie Inflant, polityka morska). Jego starania o zacieśnienie więzi między Polską a Litwą doprowadziły do zawarcia w 1569 roku unii w Lublinie, która dała początek wspólnemu państwu - Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Ta unia realna zastąpiła dotychczasową, personalną, i oznaczała powstanie jednego państwa ze wspólnym sejmem i senatem. Wspólnie też miała być przeprowadzana elekcja, zniesione zostały cła między Litwą i Polską. Unia lubelska była niejako testamentem politycznym Zygmunta Augusta, ostatniego Jagiellona, który chciał zapewnić państwu polsko-litewskiemu jedność i siłę na przyszłość, gdy zabraknie dynastii, będącej tej jedności najwyższym spoiwem. Szczególne uznanie należy się Zygmuntowi Augustowi za tolerancję religijną, która pozwoliła krajowi stosunkowo łagodnie przejść czas reformacji i kontrreformacji, a jego samego każe stawiać wśród jednostek wyprzedzających w tych kwestiach swoje czasy.
Imperium Jagiellonów, obejmujące środkową Europę nie okazało się trwałe, zaś sama dynastia przegrała rywalizację o wpływy z Habsburgami i Hohenzollernami. Mimo to ich panowanie, trwające niespełna dwa wieki, okazało się bardzo korzystne dla Polski. Jagiellonowie przyczynili się bowiem do skonsolidowania terytorialnego Polski poprzez przyłączenie Pomorza i Mazowsza. Pod ich panowaniem wykształcił się ustrój demokracji szlacheckiej, wyjątkowy w dziejach politycznych Europy, kultura polska zaś, czerpiąc z osiągnięć włoskiego renesansu, przeżyła jeden z najwspanialszych okresów, tak zwany "złoty wiek".
Informacje ogólne
Krzyżacy, Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zakon rycerski utworzony z niemieckiego bractwa szpitalnego w 1198 w Jerozolimie. Po opuszczeniu Jerozolimy Krzyżacy osiedlili się na Węgrzech, broniąc kraj przed najazdami Połowców (1211-1224).
Przybycie Krzyżaków na ziemie polskie
W 1226 uzyskali obietnicę nadania ziemi chełmińskiej od Konrada I Mazowieckiego, w zamian za pomoc w ochronie pogranicza Mazowsza przed Prusami. Po zatwierdzeniu darowizny przez cesarza i papieża na zdobytych ziemiach pruskich zaczęli tworzyć własne państwo. W 1237 połączyli się z Zakonem Kawalerów Mieczowych w Inflantach.
Zamek krzyżacki w Malborku
Po zakończeniu podboju Prus w 1283 ekspansja terytorialna państwa zakonnego skierowała się na ziemie sąsiadów: Rusi, Litwy i Polski, Sambii i Żmudzi. W 1308 opanowali Pomorze Gdańskie. Stolicę Zakonu przeniesiono z Wenecji do Malborka. Na czele państwa krzyżackiego stał wielki mistrz, podległy kapitule generalnej. Jego współpracownikami byli: wielki komtur, wielki szpitalnik, wielki szatny, wielki skarbnik i dwaj szafarze. Zakon składał się z rycerzy, duchownych i braci służebnych. Państwo krzyżackie dzieliło się na komturie.
Wojny z Polską i Litwą
Agresywna polityka Krzyżaków wobec Litwy i Polski doprowadziła w 1385 do podpisania w Krewie unii polsko-litewskiej. Militarny sojusz polsko-litewski doprowadził do klęski Krzyżaków w bitwie pod Grunwaldem (1410). Działająca w Prusach opozycja antykrzyżacka (Związek Pruski), coraz wyraźniejsze ekonomiczne ciążenie Prus ku Polsce doprowadziły do wybuchu wojny trzynastoletniej (1454-1466).
Traktaty pokojowe z 1411 i 1466 załamały potęgę polityczną i gospodarczą Zakonu oraz ograniczyły terytoria państwa krzyżackiego. W 1467 Krzyżacy zmuszeni zostali przenieść swą stolicę do Królewca. W 1525 wielki mistrz krzyżacki A. Hohenzollern przeszedł na luteranizm.
W miejsce rozwiązanego państwa zakonnego powstało świeckie księstwo, Prusy Książęce, zhołdowane polskiemu królowi Zygmuntowi I Staremu. Kolejni władcy Prus Książęcych utrzymywali zależność lenną od Polski do 1657, do traktatów welawsko-bydgoskich. W uszczuplonych formach Zakon przetrwał w Austrii i Niemczech, przekształcony w 1929 w zakon duchowny
Informacje ogólne
Unia polsko-litewska, istniejący w XIV-XVIII w. związek Polski i Litwy. Idea unii powstała w wyniku zagrożenia, jakie dla obydwu państw na przełomie XIV i XV w. stanowił Zakon Krzyżacki.
Unia w Krewie 1385
1385 w Krewie (unia krewska) podpisano układ pomiędzy Wielkim Księstwem Litewskim a Królestwem Polskim. Układ przewidywał małżeństwo wielkiego księcia litewskiego Władysława Jagiełły z królową Polski Jadwigą w zamian za przejście Litwy na katolicyzm, przyłączenie jej do Polski i odzyskanie przez Jagiełłę utraconych ziem koronnych (Pomorza znajdującego się w rękach krzyżackich).
Unia wileńsko-radomska 1401
1401 zawarto unię wileńsko-radomską. W tymże roku w Wilnie wielki książę Witold wystawił dokument potwierdzający podległość królowi polskiemu i zobowiązywał się wraz z bojarami litewskimi do przyłączenia ziem litewskich do Korony. Biorąc pod uwagę śmierć królowej Jadwigi (1399) i brak potomstwa z jej małżeństwa z Władysławem II Jagiełłą, bojarowie litewscy zastrzegli, że w przypadku bezpotomnej śmierci króla wspólnie z panami polskimi wybiorą nowego monarchę. Układ wileński potwierdziła rada koronna w Radomiu, przyznając równocześnie dożywotnio tytuł wielkiego księcia litewskiego Witoldowi Kiejstutowiczowi.
Unia horodelska 1413
Zawarta w 1413 unia horodelska potwierdziła wolę obydwu narodów dalszego zacieśniania wzajemnych stosunków przy zachowaniu odrębności państwa litewskiego. Bojarzy zobowiązali się powołać po śmierci Witolda nowego wielkiego księcia w porozumieniu z Polską, panowie polscy godzili się na wybór króla polskiego w porozumieniu z Litwą. Postanowiono także zwoływać wspólne sejmy polsko-litewskie w Lublinie lub Parczewie. Przyjęto do rodów herbowych 47 rodów bojarskich wyznania rzymskokatolickiego. Utrzymanie unii miało na celu przede wszystkim wspólne wystąpienia przeciw Krzyżakom i innym wrogom obydwu krajów.
Unia w Grodnie 1432
Kolejnym aktem unijnym (unia grodzieńska - 1432) zawartym w Grodnie było powołanie na tron wielkoksiążęcy na Litwie Z. Kiejstutowicza i porozumienie w sprawie powrotu Podola do Korony. Po klęsce bukowińskiej Polski (1497) odnowiono porozumienie pomiędzy Litwą i Polską, zawierając w 1499 w Wilnie przymierze o charakterze obronnym, w którym potwierdzono także wspólną wolę uzgadniania kandydatów na władców. Wybór Aleksandra Jagiellończyka na króla Polski (1501) przywrócił unię personalną pomiędzy Polską i Litwą.
Unia w Mielniku 1501
W tym samym roku zawarto polsko-litewski układ w Mielniku (unia mielnicka), potwierdzający postanowienia podjęte w Wilnie w 1499. Układ nie wszedł w życie wobec sprzeciwów ze strony Władysława II Jagiellończyka, króla Czech i Węgier, oraz Zygmunta Jagiellończyka (późniejszego króla Zygmunta I Starego), będącego wówczas namiestnikiem Śląska.
Unia lubelska 1569
Ukoronowaniem dążeń zjednoczeniowych Polski i Litwy był akt unii uchwalony 1569 w Lublinie (unia lubelska) przez sejmy obydwu państw. Na mocy tejże unii Korona i Litwa stanowiły odtąd Rzeczpospolitą Obojga Narodów, ze wspólnie obieranym królem, wspólnym sejmem i wspólną polityką zagraniczną. W odróżnieniu od poprzednich unii personalnych unia lubelska była unią realną. Korona i Litwa zachowały odrębne urzędy centralne, oddzielny skarb, oddzielne armie, a także oddzielne urzędy ziemskie i sądy oparte na odrębnych statutach. Wspólne były: monarcha (król), sejm i polityka zagraniczna. Do Polski przyłączono województwa: bracławskie, kijowskie, podlaskie i wołyńskie. Wzajemna tolerancja narodowościowa i wyznaniowa oraz równe prawa stanowe na ziemiach polskich i litewskich stanowiły o trwałości unii, której koniec przyniosły w XVIII w. rozbiory.
Stosunki polsko-krzyzackie od XIII do XVI w.

W dobie rozbicia dzielnicowego książę Konrad Mazowiecki znalazł się w uciążliwym sąsiedztwie Prusów..Ze względu na to, że nie mógł dać sobie z nimi rady, poradzono mu by sprowadził do swojego księstwa bezrobotny podówczas Zakon Rycerzy Najświętszej Marii Panny. Zakon ten był utworzony w Ziemi Świętej (1190) i sprowadzony przez króla węgierskiego Andrzeja do powracania Połowców. Przejściowo zajmował ziemie na połud - wsch. Siedmiogrodzie (1211-1225). Król węgierski jednak zorientował się, że zakon jest groźną potęgą militarną i dąży do emancypacji spod jego wpływów. Sytuację zakonu uratował książę K. Mazowiecki, który sprowadził krzyżaków do swojego księstwa i nadał im ziemię chełmińską. Zadaniem i misją krzyżaków było nawracanie pogańskich jeszcze Prusów. Teoretycznie rzecz biorąc ziemie podbite przez Krzyżaków miały się znaleźć we władzy księcia Mazowieckiego, Krzyżacy jednak sfałszowali dokument i podsunęli go do podpisu papieżowi. Podbój Prusów trwał do 1283 r. Na zajętych terenach Krzyżacy utworzyli silne i dobrze zagospodarowane państwo. Tajemnica sukcesu krzyżackiego tkwi w tym, że mieli do czynienia z cywilizacją "skóry i drewna". Plemiona pruskie były rozproszone i stawiały opór w sposób niezorganizowany. Część ludności Prusów włącznie z elitami, czyli ci, którzy przyjęli chrzest, stawali się poddanymi zakonu. Inni, którzy stawiali opór zostali wycięci. Ponadto krzyżacy prowadzili politykę kolonizacji i umacniania się w terenie tzn. na zajętych terenach budowali zamki z cegieł. Tak, więc na zajęte tereny przybywała dość liczna grupa osadników z Niemiec. Należy podkreślić, że podbój krzyżacki prowadzony był stosunkowo słabymi i skromnymi siłami. Przewagę zapewniała technika, organizacja, dyscyplina. W tym samym czasie, na terenie późniejszych Inflant powstało Państwo Kawalerów Mieczowych (1202 - 1237), później połączone z zakonem krzyżackim. W XIII w. Krzyżacy nie byli zagrożeniem dla polskiego stanu posiadania, a nawet uchodzili za sojuszników w walkach z najazdem mongolskim. Sytuacja zmieniła się dopiero na początku IV w. Na początku XIV w. Koronowanym władcą Polski był Wacław II czeski z rodu Przemyślidów. O władzę ubiegał się również od 1304 r. książę Władysław Łokietek. Łokietek był popierany przez papiestwo i króla węgierskiego. W 1305 r. Wacław II zmarł. Jego naturalnym następcą został Wacław III. Ów Wacław jako dziedzic korony polskiej w zamian za Miśnię i Łużyce przekazał margrabiom brandenburskim prawa do Pomorza Gdańskiego. Na Pomorzu Brandenburczycy cieszyli się poparciem niemieckiej ludności Gdańska. W 1308 r. margrabiowie brandenburscy postanowili zrealizować swoje prawa i podeszli pod Gdańsk. Łokietek mający trudności w Małopolsce ( kłopoty z Muskatem), nie mógł pospieszyć z pomocą polskiej załodze Gdańska. Poradzono mu wówczas, by zwrócił się o pomoc do krzyżaków (pomoc odpłatną)Brandenburczycy na wieść o zbliżaniu się Krzyżaków odstąpili od oblężenia, ale kiedy weszli do miasta urządzili rzeź. W 1309 r. Krzyżacy zajęli całe Pomorze. Następnie zażądali od Łokietka takiej zapłaty, której wielkość przekraczała nie tylko możliwości płatnicze księcia, ale również wartość zajętych ziem. Jednocześnie zaproponowano Łokietkowi, że gdyby chciał się zrzec praw do Pomorza, to oni sami chętnie mu zapłacą. Łokietek odrzucił propozycję. Natomiast krzyżacy, by umocnić swoją pozycję prawną odkupili od Brandenburczyków ich prawa, oczywiście za odpowiednio niższą cenę. Łokietek całą sprawę oddał do sądu papieskiego. Odbył się proces w Inowrocławiu ( 1320/1321 r.) Łokietek proces wygrał, Krzyżacy zostali skazani na zwrot zagarniętych ziem i na zapłacenie odszkodowania, ale wnieśli oni apelację do Rzymu i tam z przyczyn formalnych wykonanie wyroku zawieszono. Nie mogąc wygrać drogą prawną, Łokietek postanowił odzyskać Pomorze drogą militarną.

W 1325 r. zawarł przymierze z Litwą potwierdzone ślubem jego syna Kazimierza z Aldoną córką Giedymina. (Sojusz militarny był niewiele wart, natomiast dał Krzyżakom broń propagandową-chrześcijański władca w przymierzu z poganinem niszczy chrześcijańskie kraje. W tej sytuacji ani papież, ani zięć ( Karol Robert Węgierski) nie mogli przyjść mu z pomocą, zaś na Polskę spadło podwójne uderzenie: krzyżackie i Jana Luksemburskiego) W tym czasie Jan Luksemburski jako dziedzic korony Czeskiej rościł sobie pretensje do tronu Polskiego. Prowadził on politykę, której celem było bądź to odzyskanie korony polskiej, bądź zabór ziem polskich wspólnie z Krzyżakami. Wstępem polityki było zhołdowanie księstw śląskich(1327-1329).Od tego czasu Śląsk wchodził w skład Królestwa Czeskiego.

W latach 1327-1332 trwa wojna między Łokietkiem, Janem Luksemburskim i Zakonem Krzyżackim. Na początku tej wojny Łokietek popełnia kilka niezręczności dyplomatycznych, a mianowicie, kiedy Krzyżacy są na wyprawie przeciw pogańskiej Litwie korzystając z posiłków Litewskich uderza na ziemie zakonu (1326). Jest to poważny błąd, ponieważ w sojuszu z poganami uderzył na ziemie rycerzy będących na wyprawie krzyżowej. Łokietek nic tą wyprawą nie zyskał, co więcej ludność zakonu była po stronie swojej władzy (Pomorze, Prusy). Reperkusje tego niezręcznego kroku były takie, że papież chcąc nie chcąc musiał odstąpić od sprawy Łokietka, jednocześnie Jan Luksemburski jak i Krzyżacy uzyskali świetne uzasadnienie ideologiczne dla prowadzenia działań przeciw Polsce, dla której wojna była niezwykle ciężka. Polacy nie mogli sprostać połączonym siłom i tylko brak koordynacji działań między sojusznikami sprawił, że Królestwo Polskie tego okresu nie poniosło zupełnej klęski. W tym też roku doszło do bitwy pod Płowcami (27.IX.1331). Z tym, że bitwa miała bardziej znaczenie propagandowe niż militarne. Militarnie była nie rozstrzygnięta. W 1332 r. Krzyżakom udało się opanować całe Kujawy i w tak niekorzystnej sytuacji zawarto rozejm. 2.III.1333r. Władysław Łokietek zmarł.

Następcą korony został syn Łokietka Kazimierz zwany Wielkim.

Kazimierz zdawał sobie sprawę z tego, że królestwo nie jest w stanie rozwiązać swoich problemów środkami militarnymi.

Kazimierz nie był pozbawiony sojuszów. Jego sojusznikiem był władca Węgier- Karol Robert, żoną, którego była siostra Kazimierza-Elżbieta Łokietkówna Korzystając z mediacji władcy Węgier przystał na przedłużenie rozejmu i rozmowy pokojowe. Do rokowań doszło w Wyszehradzie (Węgry). Stronami rozmów były: Zakon Krzyżacki, Jan Luksemburski, Karol Robert i Kazimierz. Zjazd miał miejsce w 1335 r.(I zjazd). W trakcie tego zjazdu J. Luksemburski (władca Czech)zrzekł się pretensji do korony polskiej w zamian za 20 tyś. kop groszy praskich. Jednocześnie J. Luksemburski chciał uzyskać zrzeczenie się praw Kazimierza do Śląska. Na tym samym zjeździe król węgierski Karol Robert i król czeski Jan Luksemburski orzekli wyrok przyznający Polsce Kujawy pod warunkiem zrzeczenia się przez Kazimierza Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej na rzecz Krzyżaków. Jeśli chodzi o Krzyżaków, Kazimierz nie chciał zrezygnować ze swych uprawnień do Pomorza Gdańskiego. Ponownie odwołał się do drogi procesowej. Proces taki miał miejsce w neutralnej Warszawie w 1338 r. i toczył się do roku 1339. Trybunał obradujący w Warszawie pod przewodnictwem legata papieskiego skazał Krzyżaków na zwrot zagrabionych ziem(Pomorza i ziemi Chełmińskiej) i zapłacenie wysokiego odszkodowania. Ale wyrok miał tylko znaczenie moralne, ponieważ Krzyżacy wnieśli apelację do papieża. W 1339 r. miał miejsce II zjazd w Wyszehradzie. W trakcie tego zjazdu zapadły następujące postanowienia:

-jeśli by Kazimierz zszedł z tego świata bez dziedzica, wówczas królem Polski miał zostać syn Karola Roberta i E. Łokietkówny - Ludwik

-władca węgierski zobowiązywał się w zamian poprzeć roszczenia Polski w stosunku do Krzyżaków oraz udzielić poparcia dla polskich praw na Rusi Halickiej.

Prawa Kazimierza na Rusi Halickiej wyglądały w następujący sposób: Księciem halickim był Bolesław Jerzy Trójdenowicz z mazowieckiej linii Piastów. Władca ten zmarł bezpotomnie, a więc Kazimierz uchodził za jego prawowitego spadkobiercę. W trakcie procesów z Krzyżakami zaczyna się wykształcać pojęcie Korony Królestwa Polskiego, jako instytucji prawnej niezależnej od osoby władcy. Tak, więc w trakcie procesów w Warszawie świadkowie operują argumentacją, że Pomorze jest ziemią przynależną do Korony Polskiej. W poprzednim procesie w Inowrocławiu, operowano argumentacją, że Pomorze było dziedzictwem rodu piastowskiego. W trakcie ekspansji na Ruś Halicką, aczkolwiek używano pojęć z prywatnego prawa spadkowego, to jednak ziemie te po przyłączeniu nie były prywatną własnością władcy, lecz ziemiami przyłączonymi do Korony K. P. Pojęcie Korony odpowiadały naszym pojęciom państwa lub najwyższego urzędu sprawowania władzy. Korona stanowiła konstrukcję prawną - osobę prawną niezależną od osób fizycznych. Ekspansja na Ruś była zgodna z interesami państwa(zwiększenie dochodów państwa skarbu), zgodna z interesami możnowładztwa Małopolskiego, które spodziewało się nadań i majątków na tamtych terenach, było także zgodne z interesami mieszczaństwa Małopolskiego (Kraków), możliwość bezpiecznych i korzystnych kontraktów handlowych. Zaangażowanie się Kazimierza w sprawy ruskie(1340 - 1351), a także konflikt o Śląsk z Luksemburgami(1341-1345) w jakiś sposób rozproszyły siły Królestwa. Tak, więc w 1343 r. Kazimierz został niejako zmuszony do podpisania z Krzyżakami pokoju wieczystego w Kaliszu. Mocą tego pokoju Pomorze Gdańskie miało być wieczystą jałmużną dla Zakonu Krzyżackiego, natomiast Polska odzyskiwała Kujawy.Prawie wszyscy książęta śląscy pozostali lennikami Jana Luksemburskiego także po jego rezygnacji z praw do korony polskiej. Weszli tym samym w skład królestwa czeskiego. W oporze trwał tylko książę świdnicki Bolko popierany przez Kazimierza Wielkiego. Doprowadziło to do kilkuletniej wojny polsko- czeskiej, w czasie, której wojska Kazimierza operowały na Śląsku, a Czesi atakowali Kraków. W 1348 r. został zawarty z Czechami pokój w Namysłowie, mocą, którego potwierdzono przynależność Śląska do Korony Czeskiej, zaś Luksemburgowi ponownie zrzekli się pretensji do korony polskiej i Mazowsza, które częściowo zostało włączone do Polski częściowo stało się lennem. Na odcinku płd. - wsch. w 1351 r. ostatecznie udało się przyłączyć Ruś Halicką do Polski. Obszar Rusi Halickiej był w tym czasie obszarem konfliktów między Polską a Litwą. I nie toczono wojny z Rusią Halicką, lecz prowadzono wojny o Ruś Halicką.(1349-1351) Jednym, ostatnim zapamiętania wydarzeniem jest traktat sukcesyjny między Ludwikiem Węgierskim i Kazimierzem z 1355 r. Traktat sukcesyjny został poparty przez stany polskie w zamian za gwarancje, jakich udzielił sukcesor szlachcie polskiej (przywilej w Budzie 1355 r.)

Po roku 1343 sprawa krzyżacka znikła z polityki polskiej. W zasadzie cała aktywność polityczna Polaków skupiona była na Rusi Halickiej, miały także miejsce zatargi z Litwą o ziemie sporne na tym obszarze ( Ruś Włodzimierską).Również L. Węgierski nie kontynuował polityki antykrzyżackiej. Krzyżacy natomiast w tym czasie prowadzili wojny z Litwą ( jeszcze pogańską). Sytuacja na Litwie przedstawiała się w ten sposób, że co prawda Litwini ulegali Krzyżakom na północy, ale prowadzili ekspansję na południu i wschodzie, narzucając swoje panowanie księstwom ruskim. Krzyżacy również często wykorzystywali nieporozumienia w litewskiej rodzinie panującej, popierając coraz to innych pretendentów do tronu. Przełom nastąpił w roku 1385, kiedy Polska i Litwa zawarła unię w Krewie.

Warunki unii:

1. W zamian za uzyskanie ręki Jadwigi i tronu polskiego Jagiełło zobowiązuje się przyjąć chrzest w obrządku łacińskim wraz ze swoimi braćmi i nawrócić Litwę na chrześcijaństwo. Przyłączyć do Polski ziemie Litwy i Rusi, odzyskać utracone przez Polskę terytoria (Pomorze). Właściwie był to program polityczny Władysława Jagiełły, który trwał przez całe jego panowanie (1386-1434).

Unia w Krewie spotkała się z oporem bojarów litewskich, na których czele stanął książę Witold. Książę Witold sprzymierzył się nawet z Krzyżakami i razem z nimi najeżdżał Litwę. W 1392 r. Jagiełło zawarł ugodę z Witoldem, mocą, której przekazał mu władzę na Litwie, zachowując ogólne zwierzchnictwo. Tymczasem Witold miał bardzo ambitne plany rozciągnięcia swojego władztwa na południowym-wschodzie. Aby zabezpieczyć się na północy zawarł w 1398 roku układ mocą, którego przekazywał Żmudź Zakonowi Krzyżackiemu. Plany Witolda uległy jednak załamaniu. W 1399 roku pod Worsklą. Musiał, więc powrócić do koncepcji północnej. Zainspirował powstanie na Żmudzi, co ściągnęło wyprawy krzyżackie na Litwę. Wcześniej jednak w 1401 roku zawarto Unię WILEŃSKO-RADOMSKĄ. Mocą tej unii Witold został uznany księciem dożywotnim Litwy pod zwierzchnią władzą Jagiełły. Unia pozwoliła na sojusz polsko-litewski w wojnie z Krzyżakami w 1404 roku. W 1402 r. Zakon krzyżacki najechał na Litwę. Polakom udało się uzyskać poparcie kurii papieskiej, która zakazała najazdów. W 1404 roku został zawarty pokój w Raciążu. Warunkiem tego pokoju było zatwierdzenie zakonu przy jego ziemiach, Polacy mogli wykupić ziemię dobrzyńską zostawioną krzyżakom jeszcze przez Władysława Opolczyka. Sumy na wykupienie zostały zebrane przez sejmiki szlacheckie.. Natomiast Żmudź nadal pozostawała w rękach Krzyżaków. W dalszym ciągu trwały napięcia na granicy krzyżacko-polskiej, a jeszcze bardziej krzyżacko-litewskiej W 1408 r. wielkim mistrzem został Urlyk von Jungingen.. W 1409 r.(maj) na Żmudzi wybuchło wielkie powstanie za wiedzą i wolą księcia Witolda. W trakcie rokowań polsko-krzyżackich poseł polski Mikołaj Trąba dopuścił się tzw. kontrolowanego przecieku. Wielki mistrz spytał posła polskiego, czy król polski udzieli pomocy Witoldowi, jeżeli Krzyżacy tłumiąc powstanie na Żmudzi będą zmuszeni do wypowiedzenia wojny Litwie, która popiera i wspomaga buntowników. Wówczas poseł polski niby się wygadał-tak powiada: król polski poprze całą swą potęgą, na co mistrz Krzyżaków odkrzyknął: tu was mam i wypowiedział wojnę Polsce. Na co dyplomacja polska ogłosiła, że jest ofiarą agresji, lecz to nie Polska złamała warunki dwukrotnie zaprzysiężonego pokoju kaliskiego, co więcej król polski miał słuszne prawo wezwać do obrony swoich ziem wszystkich swoich poddanych łącznie ze schizmatykami i poganami.

Wojna trwała w latach 1409-1411, jej kluczowym momentem była bitwa pod Grunwaldem (15 lipiec 1410 r.), było to najświetniejsze zwycięstwo oręża polskiego w dobie średniowiecza. Rozgromiona została cała armia krzyżacka, prysł mit o potędze zakonu. Początkowo miasta i zamki krzyżackie przechodziły na stronę polską, jednak politycznych celów wojny nie udało się osiągnąć. Omawiając bitwę pod Grunwaldem należy zwrócić uwagę, że przeciw Krzyżakom wystąpiła połączona koalicja sił polskich, litewskich, były również posiłki ruskie i tatarskie. Zakon natomiast miał w swoich szeregach wielu, tzw. gości z krajów zachodnioeuropejskich. W szeregach wojsk zakonnych walczyli książęta pomorscy. Sojusznikiem zakonu był cesarz-Zygmunt Luksemburski, który nawet wypowiedział wojnę Polsce w tym okresie.

1 lutego 1411 roku w Toruniu zawarto pokój polsko-krzyżacki. Krzyżacy zrezygnowali ze Żmudzi na okres życia Jagiełły i Witolda, ziemia dobrzyńska miała pozostać przy Polsce. Kupcy obu państw mają swobodę handlu na przeciwnych terytoriach. Zakon zobowiązał się wypłacić Polsce 100 tys. kop groszy tytułem wykupu jeńców.

W historiografii istnieje szereg sporów na temat wykorzystania bądź niewykorzystania zwycięstwa pod Grunwaldem. Nie należy jednak zapominać, że zakon mimo poniesionej klęski był wielką i dobrze zorganizowaną potęgą militarną, polityczną i gospodarczą. Tak, więc mimo klęski zdołał szybko odzyskać utracone zamki, zaś twierdza Malbork przy nikłej ilości piechoty wojsk polskich była faktycznie nie do zdobycia. Ponadto zaczynała się jesień, istniały duże kłopoty z aprowizacją zgromadzonych sił. Ponadto Litwini nie byli zainteresowani w umacnianiu potęgi króla polskiego.( Własne cele osiągnęli - odzyskali Żmudź). W 1412 roku odbył się, w którym udział wzięli: Jagięłło, Witold, Zygmunt Luksemburski. Przyrzekli oni sobie przyjaźń i pokój, co więcej pożyczył Zygmuntowi 30 tys. kop groszy pod zastaw tzw. Grodów spiskich. Miasta te pozostawały przy Polsce do 1789 roku. W 1413 roku Polska i Litwa podpisały następną Unię w Horodle. Unia miała charakter zdecydowanie antykrzyżacki, wystawiono trzy dokumenty: wspólny króla i Witolda, oraz osobno panów polskich i litewskich. Unia ta zacieśniała więzy między Polską a Litwą, ale zaznaczała odrębność pomiędzy krajami. Litwini zobowiązali się do porozumienia z Polakami przy wyborze wielkiego księcia. II dokument- w razie śmierci króla bez prawych następców, nowa elekcja w Polsce zostanie przeprowadzona w porozumieniu z Witoldem i Litwinami. III dokument - bojarzy litewscy zostaną dopuszczeni do rodów heraldycznych (mogli pieczętować się herbami szlachty polskiej) Wielu bojarów otrzymało wtedy te same prawa, co szlachta polska i została przyjęta do polskich herbów. Byli to bojarowie wyznania katolickiego. Na Litwie wprowadzono wtedy podział na:kasztelanie i województwa. Obie strony zobowiązywały się do wspólnych narad w Lublinie i Parczewie. W 1414 roku miała miejsce następna wojna z Zakonem tzw. wojna głodowa, ponieważ Krzyżacy zamknęli się w swoich zamkach i nie występowali w pole. Pod wpływem wysłannika papieskiego obie strony zgodziły się na rozejm i przedstawienia swoich pretensji papieżowi, cesarzowi bądź soborowi, który wtedy obradował. W 1414-1418 miał miejsce sobór w Konstancji. Na tym to soborze delegacja polska, w skład, której wchodził wybitny polski uczony Paweł Włodkowic, wystąpiła z poglądem, że mocą prawa naturalnego poganie mają prawo do posiadania życia, mienia i własnych państw, a co za tym idzie, cesarz nie ma prawa do nadawania ziem pogańskich jakiejkolwiek osobie bądź instytucji jako ziem niczyich ( chodziło o podstawy prawne istnienia państwa zakonnego). Krzyżacy odpowiedzieli paszkwilami. W 1419 roku miała następna wojna z Krzyżakami, z tym, że znowu odwołano się do arbitrażu Zygmunta Luksemburskiego. Wyrok wydany przez cesarza wywołał oburzenie polskiej szlachty. Było to w gruncie potwierdzenie warunków I pokoju toruńskiego. W 1422 roku wybuchła następna wojna, nie przyniosła rozstrzygnięcia, ale w roku 1422.IX.27 zawarto z Krzyżakami pokój nad jeziorem Melno. Polska odzyskała niektóre ziemie przygraniczne, ale Krzyżacy zrezygnowali ze Żmudzi na rzecz Litwy po wsze czasy. W latach 30-tych (1430-1435) Krzyżacy włączyli się do rozgrywek wewnętrznych na Litwie popierając jednego z pretendentów do tronu wielkoksiążęcego( w 1431 r. zmarł Witold). To wywołało konflikt z Polską, który przerodził się w wojnę. Krzyżacy popierali Świdrygiełłę, Polacy zaś, Kiejstutowicza Zygmunta. Zygmunt Kiejstutowicz wznowił unię z Polską w zamian za uzyskaną pomoc. Wojna przeciągnęła się do 1435 roku ( po śmierci Jagiełły), Polacy byli posiłkowani przez czeskich husytów, którzy pustoszyli ziemie zakonne i wreszcie w Brześciu Kujawskim w 1435 roku (grudzień) Krzyżacy przyjęli upokarzające > warunki:

a) nie będą słuchali rozkazów cesarskich

b) jeśli złamią postanowienia pokoju, wtedy poddani mają prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa

Po pokoju w Brześciu Kujawskim polityka polska zaangażowała się w sprawy wschodnie, natomiast na ziemiach państwa zakonnego doszło do pewnych procesów emancypacyjnych tamtejszego społeczeństwa. W 1440 roku stany pruskie szlachty i miast zawiązały konfederację tzw. ZWIĄZEK PRUSKI. Związek początkowo tolerowany, a nawet akceptowany przez Krzyżaków jako stanowa reprezentacja społeczeństwa bardzo szybko wszedł w zatarg z państwem zakonnym. Sprawa oparła się o sąd cesarski i papieski. Cesarz wydał wyrok nakazujący rozwiązanie związku, a przywódców na karę śmierci skazał. Papież natomiast obłożył członków związku pruskiego klątwą. Nie należy przy tym zapominać, że zarówno mieszczaństwo, jak i w przeważającej części rycerstwo ziem pruskich było pochodzenia niemieckiego. A więc owe wyroki dotyczyły spraw wewnętrznych państwa krzyżackiego. W 1454 roku w Prusach wybuchło powstanie. Powstańcy opanowują miasta: Gdańsk, Elbląg, Grudziądz, Chełmno. Delegacja stanów pruskich przybyła do Krakowa z prośbą o włączenie Prus do korony K.P. Staje się to przyczyną długiej wojny zwanej WOJNĄ TRZYNASTOLETNIĄ ( 1454-1466). Wojna zaczęła się dla Polski dość niepomyślnie, bowiem szlachta zebrana na pospolitym ruszeniu zażądała przywilejów, które zresztą uzyskała tzw. przywilej cerkwicki, a następnie poniosła klęskę w bitwie pod Chojnicami ( 18.IX.1454 r.). Wojna ukazała nieprzydatność pospolitego ruszenia jako siły militarnej. W międzyczasie, bowiem w sztuce i sposobach wojowania zaszły duże zmiany. Główną siłą militarną były wojska zaciężne wynajmowane całymi oddziałami, które złożone były z profesjonalistów. Oddziały takie były niczym firma usługowa, świadczące usługi w dziedzinach militarnych władcy, który byłby w stanie zapłacić. A więc o możliwości zwycięstwa w wojnie decydowały zasoby finansowe państwa. Zmienił się również sposób wojowania, albowiem oddziały te, jeśli nie zostały opłacone zgodnie z umową brały w zastaw bronione przez siebie twierdze i zamki, które strona przeciwna mogła od nich odkupić. W ten sposób zajęty został przez stronę polską Malbork. Trzeba podkreślić, że cała wojna trzynastoletnia w gruncie rzeczy toczyła się w oparciu o zasoby finansowe: Gdańska, Elbląga, Torunia (mieszczaństwo niemieckie). Przełom militarny w wojnie nastąpił w 1462 roku (IX), kiedy wojska zaciężne w służbie polskiej odniosły zwycięstwo w Świeciu koło jeziora Żarnowieckiego. W następnym roku (IX) 1463 flota polska odnosi zwycięstwo w bitwie na Zalewie Wiślanym ( połączone floty Gdańska i Elbląga). W 1466 roku zostaje podpisany II POKÓJ TORUŃSKI, gdzie następuje podział państwa krzyżackiego: Pomorze Gdańskie, zachodni pas Prus z Malborkiem i Elblągiem oraz Warmia i Ziemia Chełmińska wracają bezpośrednio do Polski otrzymując nazwę PRUS KRÓLEWSKICH.

Reszta ziem zakonu tzn. wschodnia część Prus pozostaje przy Krzyżakach jako lenno polskie.(Prusy krzyżackie).