Blaski i cienie Polski Jagiellonów i pierwszych królów elekcyjnych

Królowie z dynastii Jagiellonów rozpoczęli swe panowanie niedługo po śmierci Kazimierza Wielkiego, który zmarł nie pozostawiając męskiego potomka. Za ich rządów miało miejsce wiele wydarzeń ważnych dla Polski.

Pierwszym posunięciem dokonanym za pośrednictwem królowej Jadwigi, która wyszła za mąż za księcia litewskiego Jagiełłę, była unia w Krewie (1385 r.), zwana także unią personalną. Dzięki niej Polska i Litwa połączyły swe siły tworząc jedno państwo – księstwo polsko – litewskie. Przynosiło to ze sobą pewne korzyści dla Polaków. Dzięki chrystianizacji Litwy, będącej ostatnim w Europie krajem pogańskim, nasza ojczyzna miała możliwość założenia nowych biskupstw, a ataki wrogów zostawały coraz częściej odpierane przez silniejszą już i liczniejszą armię.

Jedną z najsłynniejszych walk stoczonych przez księstwo polsko – litewskie była bitwa pod Grunwaldem (15.07.1410r.).
W jej wyniku przegrani przeciwnicy – Krzyżacy – utracili zajęte przez siebie ziemie litewskie, zachowując jednak Malbork, a także ziemię chełmińską oraz Pomorze Gdańskie, które w 1466r. zostały zwrócone Polsce na mocy zawartego w Toruniu pokoju.

Na początku XVI w. Polska otrzymała korzystną propozycję od mistrza krzyżackiego, Albrechta Hohenzollerna, który przedstawił ją Zygmuntowi I Staremu. Krzyżacy mieli rozwiązać swój zakon, przekształcając go na świeckie państwo o nazwie Prus Książęcych. W 1525r. odbyła się ceremonia, podczas której mistrz uroczyście złożył hołd lenny (tzw. hołd pruski) polskiemu władcy.

Historia ze złożeniem hołdu lenny Polsce powtórzyła się. Tym razem zakon w Inflantach przeistoczył się w księstwo Kurlandii. Jednakże przyczyniło się to do wojny ze Szwecją i Rosją.

W dziedzinie gospodarki zaczęła dominować tzw. pańszczyzna, czyli przymusowa praca chłopów na polu szlachcica. Z czasem roboty wzrosły do kilku dni w tygodniu, a szlachcice otrzymali od króla przywilej, który zabraniał chłopom swobodnego poruszania się poza ich gospodarstwami, pod groźbą surowej kary. Później stopniowo odbierano im prawa ziemskie.

Odzyskanie Pomorza Gdańskiego stworzyło w XV w. możliwość eksportu zboża z portu w Gdańsku, gdyż było ono jednym z podstawowych produktów spożywczych dla licznej w tym okresie ludności europejskiej, a jego producenci mogli się wzbogacić poprzez znaczne podnoszenie cen. Do Gdańska zboże trafiało płynąc Wisłą, co okazało się korzystne także i dla miast położonych u jej brzegu, ponieważ kupcy zjeżdżali się do nich w poszukiwaniu zboża po jak najniższej cenie.

Handel we wspólnym państwie Polaków i Litwinów znacznie się ożywił. Z porośniętej gęstymi puszczami Litwy sprowadzano różnego rodzaju produkty leśne, w szczególności drewno, które na zachodzie Europy przeznaczano na budowę statków. Wszystkie te przedsięwzięcia powiększyły majątek państwa oraz umożliwiły wyposażenie wojsk i prowadzenie bitew bez obawy o kłopoty finansowe.

Szlachta za panowania Jagiellonów umocniła swą pozycję w kraju. Władcy nadawali im coraz więcej przywilejów. W 1493r. utworzony został sejm walny, składający się z senatu i izby poselskiej. W tej ostatniej zasiadali właśnie reprezentanci szlachty, współdecydując o losach państwa. Ustawa z 1505r. nihil novi (nic nowego) wyrażała rolę, jaką pełnił w życiu państwa sejm. Zakładała ona, że król nie mógł wprowadzać nowych ustaw, nie mając na to zgody senatu i izby poselskiej.

Ustrój Polski Jagiellonów jest nazywany przez historyków demokracją szlachecką, bowiem chłopi i mieszczanie mieli znacznie mniejsze możliwości i przywileje niż wysoko postawieni szlachcice. Posłowie zasiadający w izbie poselskiej zaczęli, wzorując się na rzymskiej republice, nazywać nasz kraj Rzeczpospolitą.

W roku 1569 Polska umocniła swój związek z Wielkim Księstwem Litewskim uchwalając po naradach sejmu walnego nową unię między krajami – unię lubelską (realną). Od tej chwili łączył je nie tylko wspólny władca, ale także: sejm, polityka zagraniczna, waluta. Państwo przyjęło nazwę Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Ostatnim królem pochodzącym z dynastii Jagiellonów był Zygmunt August. Zmarł on nie pozostawiając po sobie następcy tronu. Postanowiono, że Rzeczpospolitą nie będą już rządzić władcy z jednego rodu, ale królowie otrzymają swój tytuł wybrani drogą głosowania, co nazwano wolną elekcją. Zbierane zostawały sejmy elekcyjne, których członkowie (posłowie i senatorowie) pod gołym niebem debatowali na temat ukoronowania odpowiedniej osoby. Królowie elekcyjni panowali w Polsce aż do końca XVIII w. Mieli oni jednak słabszą pozycję niż przeważający w Europie władcy z tzw. monarchii dziedzicznych.

Szlachta coraz bardziej starała się ulepszyć swoją pozycję w kraju. Udało jej się nawet wymusić na władcach zobowiązanie, że nie będą podejmowali prób wprowadzenia dziedziczności tronu oraz nie złamią żadnego przywileju szlacheckiego. Zdołała także zapewnić sobie prawo wypowiedzenia królowi posłuszeństwa, jeśli ten postąpiłby niezgodnie z tymi warunkami.

Choć Polska połączyła się unią tylko z jednym krajem – Litwą, to tereny ich wspólnego państwa zamieszkiwała także ludność innego pochodzenia, jak m.in. Rusini, Niemcy, Łotysze, Estończycy. Polacy stanowili jedynie 40% ogromnego, bo rozciągającego się od Bałtyku aż po Morze Czarne terytorium polsko – litewskiego. Spore zróżnicowanie było także wśród religii – w księstwie osiedlili się m.in. chrześcijańscy Ormianie, muzułmańscy Tatarzy oraz Żydzi. Ci ostatni nazywali Polskę Polin, co po hebrajsku znaczy: tu zanocuj, tu odpocznij. Obcokrajowcy obdarzani przez króla rozmaitymi przywilejami, stworzyli nawet ogólnokrajowy samorząd, tzw. Sejm Czterech Ziem.

Większość Polaków i Litwinów przyjęło wiarę rzymskokatolicką. Jednak protestantyzm i kalwinizm także znalazły się wśród wyznań ludności zamieszkującej Polskę i Litwę. Wkrótce swoich zwolenników znalazł luteranizm i grupa arian, której członkowie (tzw. bracia polscy) byli przeciwni pańszczyźnie chłopów, wszelkim wojnom oraz karom śmierci. Natomiast ludność białoruska i ukraińska w większości wyznawała prawosławie. Jednak w 1596r. biskupi prawosławni zawarli z Rzymem unię kościelną, tworząc kościół unicki. Jego członkowie – unici (grekokatolicy) zachowali niektóre zwyczaje, takie jak np. małżeństwo księży, liturgię w języku starosłowiańskim.

W przeciwieństwie do Rzeczypospolitej, w Europie Zachodniej toczonych było wiele wojen religijnych. Wpływ na pokój w państwie miała odpowiednia, tolerancyjna polityka sejmu i króla. Szlachty o innych wyznaniach zgodnie ze sobą współpracowały. W roku 1573 uchwalono akt konfederacji warszawskiej, który gwarantował pokój religijny między różniącymi się w wierze.

XVI w. okazał się dla Polski okresem rozwoju kultury odrodzenia. Zdobywanie wiedzy stało się łatwiejsze, gdyż coraz częściej wznoszono uniwersytety i uczelnie. W Polsce jednym z ważniejszych ośrodków kulturalnych był królewski dwór w Krakowie, na którym gościło wielu artystów (także z zagranicy). Zygmunt Stary, jego żona Bona Sforza oraz syn Zygmunt August będący ostatnim królem z dynastii Jagiellonów, sprowadzili do naszej ojczyzny włoskich architektów, którzy wykonali wiele budowli w stylu renesansowym.

W tym samym czasie swój rozkwit przeżywała polska literatura. Mikołaj Rej jest uważany za człowieka, który dał początek jej rozwojowi. Jest on autorem słynnych słów: „Niechaj to narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”. Następnym wybitnym literatem był Jan Kochanowski.

W XVI i XVII w. czasy w Europie były niespokojne. Liczne wojny stały się sposobem rozwiązywania problemów między państwami. Często walki toczyły tzw. wojska najemne, a rycerze do nich należący pobierali ze skarbu państwa pieniądze za udział w bitwach. Posługiwali się dominującą wtedy bronią palną.

Za panowania Zygmunta III Wazy miało miejsce mnóstwo walk między Polską i Litwą a Rosją. W ich wyniku posiadające już tytuł mocarstwa państwo polsko – litewskie przyłączyło do swego terytorium ważne miasto – Smoleńsko wraz z otaczającymi je terenami.

Rzeczpospolita mimo wygranych bitew z Rosją nie zdołała odeprzeć ataków Szwecji i Turcji, co wyczerpało jej siły finansowe. Trudna sytuacja kraju wyszła na jaw podczas wielkiego powstania Kozaków na Ukrainie (1648r.). Zostało ono odparte przez Rosję, która najechała także na ziemie polsko – litewskie, odbierając utracone wcześniej tereny i dużą część Ukrainy z Kijowem.

Polska i Litwa nie zaznały spokoju po kozackim powstaniu. Tym razem najechały na nie wojska szwedzkie. Straty, jakie poniosły w wojnie ze Szwedami były tak wielkie, że okres ten nazwano potopem szwedzkim.

Polskę znów zaczęły nękać najazdy Rosjan, co zostało wykorzystane ponownie przez Szwedów. Ich silna armia pod dowództwem króla Karola Gustawa bez problemu pokonała Polaków. Szlachta polska wysyłała do szwedzkiego króla listy z prośbą o ukoronowanie go na króla Rzeczypospolitej, a także nietykalność majątków szlacheckich i katolickiej wiary. Zaś Litwa szybko poddała się nękającym ją Rosjanom i połączyła się unią ze Szwecją.

Karol Gustaw nie dotrzymawszy obietnicy ukoronowania się na króla polskiego zrujnował całkowicie kraj, nakładając wysokie podatki na Polaków. Ważnym wydarzeniem była obrona klasztoru na Jasnej Górze (1655r.). Szwedzi po czterdziestu dniach wycofali swe wojska.

Latem 1656r. Polska zdołała odzyskać Warszawę utraconą po szwedzkich najazdach. Wojna ze Szwecją zakończyła się jednak dopiero w momencie podpisania pokoju w Oliwie (1660r.). Utrata większej części Inflant została wtedy uznana przez Rzeczpospolitą.

Na bardzo osłabioną już Polskę napadli Turcy. Zdecydowano, że królem zostanie Jan Sobieski, który miał już zasługi w walkach z Turcją. Rzeczypospolitej udało się pokonać armię turecką, ale kłopoty finansowe uniemożliwiły dalsze prowadzenie wojny.

Ostatnim zwycięstwem, jakie odniosły wspólnie Polska i Litwa była bitwa wiedeńska. Kiedy Turcy oblężyli Wiedeń, z pomocą Austrii ruszyła armia polska. Jan III Sobieski zbudował sojusz państw chrześcijańskich. Licząca ponad siedemdziesiąt tysięcy rycerzy armia złożona z Polaków, Austriaków, Niemców odparła w końcu najazdy Turków.

Królowie polscy: August II Mocny i August III pochodzili z rodu Wettinów panującego w Saksonii. Dzięki temu, że wybrani zostali oni na władców Rzeczypospolitej, połączono ją z Saksonią unią personalną.

Problem polityczny naszej ojczyzny polegał na przyjętym przez posłów zwyczaju zrywania sejmów. Każdy z nich wypowiedziawszy łacińskie słowa: liberum veto (wolne nie pozwalam) mógł przeciwstawić się uchwaleniu jakiejś ustawy. Szlachta uważała liberum veto za najważniejszy element tzw. złotej wolności, czyli należnych im przywilejów. Wyższe podatki, których potrzebowano na wzmocnienie armii były konieczne, ale niemożliwe z powodu ciągłych sprzeciwień posłów.

Rządzący Polską Jagiellonowie oraz pierwsi królowie elekcyjni odnieśli wiele zwycięstw, ale równie często ponosili klęski. Zdolni byli podpisać pokój z najgorszymi wrogami. Mimo to rzadko się poddawali, bo wiedzieli, że naród polski stać na wiele.