Czasy Jagiellonów to czasy upadku, czy świetności?

Początki dynastii Jagiellonów w Polsce

Kazimierz Wielki zmarł, nie pozostawiając po sobie potomka, który mógłby zasiąść na polskim tronie. Zgodnie z umową zawartą z królem węgierskim, następcą Kazimierza został panujący na Węgrzech Ludwik z dynastii Andegaweńskiej. Już wcześniej zapewnił on sobie poparcie małopolskich możnowładców (wydając przywilej w Budzie w 1356r.). Pomimo działań opozycji Ludwik koronował się i objął władzę w Polsce. Jego rządy w Polsce nie cieszyły się popularnością wśród polskiego społeczeństwa. Prowadził on politykę korzystną dla dynastii Andegawenów. Nowy król całkowicie zrezygnował z roszczeń do Śląska. Nie podjął również starań o odzyskanie Pomorza Gdańskiego, chcąc zachować dobre stosunki z Zakonem Krzyżackim, który stawał się w tym okresie europejską potęgą militarną. W Polsce sprawami państwa kierowała jego matka Elżbieta Łokietkówna.

Dla króla bardzo ważną sprawą było zapewnienie sukcesji jednej ze swoich córek – Marii, lub jej młodszej siostrze Jadwidze. Aby tego dokonać musiał stworzyć dobre stosunki z warstwą społeczną mającą istotny wpływ na politykę społeczną, czyli ze szlachtą. Na zjeździe w Koszycach w 1374 Ludwik wydał przywilej, w którym zwalniał szlachtę z podatków z wyjątkiem dwóch groszy z łanu chłopskiego, na nowy podatek król musiał uzyskać jej zgodę, gwarantował wykup szlachcica z niewoli, obsadzanie urzędów jedynie Polakami osiadłymi na danym terenie, oraz zwrot kosztów poniesionych w wyniku wypraw zagranicznych. W zamian za uzyskane przywileje, uczestnicy zjazdu zgodzili się poprzeć plany sukcesyjne Ludwika.

Po śmierci króla w 1382r. następstwem tronu polskiego zainteresowali się Krzyżacy, Luksemburczycy, oraz książęta Rzeszy. Panowie krakowscy poparli młodszą córkę Ludwika Jadwigę, Wielkopolanie zaś wysunęli kandydaturę Siemowita IV na jej męża. Siemowit wkroczył do Wielkopolski, próbując zdobyć koronę, jednak dzięki interwencji możnowładców, został zmuszony do rezygnacji. W 1384, kiedy Jadwiga przybyła do Krakowa, postanowiono wybrać dla niej kandydata na męża, gdyż panowie krakowscy wymogli zerwanie zaręczyn Jadwigi z Wilhelmem Habsburgiem. Państwo potrzebowało władcy, który lepiej zatroszczyłby się o jego dobro. Wybór padł na Wielkiego Księcia Litewskiego – Jagiełłę, syna Olgierda.

Dnia 14 sierpnia 1385r. w Krewie Jagiełło zaakceptował warunki małżeństwa z Jadwigą. Wydarzenie to zapoczątkowało 186 letni okres panowania Jagiellonów w Polsce (1386–1572), zaś oba państwa, Polska i Litwa rozpoczęły okres swojej największej świetności.

Czasy panowania Jagiellonów

Przyczyny unii polsko-litewskiej były bardzo złożone. Jedną z przyczyn było zagrożenie ze strony krzyżackiej. Jednak nie musiał to być najważniejszy powód. Zakonowi nie chodziło o likwidacje państwa, z którego czerpał ogromne korzyści finansowe. Łupy zyskiwane w czasie krucjat były na tyle duże, że nie warto było z nich rezygnować. Krzyżacy dążyli do zdobycia Żmudzi, która oddzielała Prusy od krzyżackich Inflant. Państwo krzyżacki było na tyle potężne, że zagrażało również Polsce. Ważną przyczyną dla zawarcia unii była sytuacja na Litwie, wewnętrzne konflikty powodowane przez rosnącą feudalizację i odradzanie się dynastii Giedyminowiczów. Witold pokonany przez Jagiełłę zwrócił się o pomoc do Krzyżaków. Również dostojnicy litewscy popierali unii, gdyż chcieli mieć większy wpływ na sytuacje w państwie, tak jak to było z możnowładcami w Polsce. Unia z Litwą była też korzystna dla Polski. Zabezpieczała wschodnią granicę kraju, zapewniała szlachcie nowych nabytków i wpływów na słabo zaludnionych wschodnich terenach Litwy. Dla obydwu państw była to szansa na zwiększeniu swojej pozycji na arenie międzynarodowej. Nie bez znaczenia był również wpływ Kościoła katolickiego, przed którym otwierała się szansa na schrystianizowanie, ostatniego wielkiego pogańskiego państwa w Europie. Chrzest z ręki Polaków, wydawał się najlepszym rozwiązaniem dla Litwy. Za unią opowiadało się również mieszczaństwo, dla którego były to nowe rynki zbytu.

Unia w Krewie oddawała polską koronę Jagielle po jego małżeństwie z Jadwigą, Jagiełło miał się ochrzcić wraz ze swoimi poddanymi, odzyskać ziemie utracone przez Polskę, oraz przyłączyć Litwę do Polski. Jagiełło zobowiązał się również do potwierdzenia przywilejów i zapłacenia odszkodowania Wilhelmowi Habsburgowi za zerwane zaręczyny. W lutym i marcu 1386r. Jagiełło przyjął chrzest (przyjmując imię Władysław), poślubił Jadwigę i został koronowany na króla Polski. Władysław szybko zdobył zbuntowany Smoleńsk i odzyskał Połock. Połączenie obydwu państw okazało się bardzo trudne gdyż przeciwstawiali się temu książęta a także możni litewscy z Witoldem na czele. Wszczęli oni wojnę z nowym polskim władcą. W 1392r. doszło do ugody między Władysławem a jego stryjecznym bratem, na mocy której Witold został namiestnikiem Litwy. Dążenia do odrębności Litwy przekreśliła klęska Witolda w bitwie z Tatarami nad rzeką Worsklą. W 1401r. została zawarta ugoda między Polską i Litwą, gdyż Litwa nie była w stanie poradzić sobie z Krzyżakami, Moskwą i Tatarami. Na mocy tej ugody Witold został dożywotnio Wielkim Księciem Litewskim, a Litwa miała zagwarantowaną odrębność. Witold musiał jednak złożyć Jagielle hołd lenny.

Stosunki między Polską a Zakonem Krzyżackim stawały się coraz bardziej napięte. Mimo prowadzenia wielu intryg Krzyżacy zdawali sobie sprawę, że nie unikną konfrontacji z unią polsko-litewską. Chrystianizacja Litwy przez Polaków podważały sens istnienia państwa zakonnego. W 1409r. wybuchło antykrzyżackie powstanie na Żmudzi (która od 1398r. należała do Zakonu), które zostało poparte przez Witolda, oraz przez Polaków jako sprzymierzeńców Litwy. Wojska krzyżackie podbiły ziemię dobrzyńską, jednak tak jak Polska nie byli przygotowani do prowadzenia otwartych działań wojennych. Zawarto więc pokój na okres roku. Sądnym dniem był dla nich 15 lipca 1410 roku. Na polach Grunwaldu rozegrała się jedna z największych średniowiecznych bitew. Naprzeciw siebie stanęły dwie armie, krzyżacka – pod dowództwem Ulryka von Jungingena licząca niecałe 20 tys. osób, oraz polsko-litewska – pod dowództwem Władysława II Jagiełły, która liczyła ok. 30 tys. Chociaż wojsko polskie było znacznie liczniejsze od wojska przeciwników, to armia krzyżacka była lepiej uzbrojona, więc siły można uznać za wyrównane. Polska w tej bitwie odniosła wspaniałe zwycięstwo. Zwycięskie wojska udały się pod Malbork, jednak po kilkutygodniowym oblężeniu Jagiełło wycofał się z państwa krzyżackiego. W 1411r. w Toruniu zawarto pokój. Zakon zgodził się na zwrot Żmudzi, jednak tylko na czas życia Witolda i Jagiełły, zwrócił nam ziemię dobrzyńską, oraz zobowiązał się do zapłacenia kontrybucji. Zakon musiał również wykupić wielu jeńców.

Jednak w 1414 roku wojna rozgorzała na nowo. Jagiełło kazał wznowić wznowić działania wojenne z powodu braku zadowolenia z sądów arbitrażowych, rozpatrujących pretensje terytorialne Polski. Zakon nie walczył na otwartych polach, tylko bronił się w swoich zamkach i miastach. Walki trwały z przerwami do 1422r. Krzyżacy podpisując pokój nad jeziorem Mełno, zrzekli się wieczyście praw do Żmudzi. Oprócz działań militarnych oba kraje toczyły również walkę propagandową.

Odniesione sukcesy militarne doprowadziły do podpisania nowej Unii, zawartej w Horodle w 1413r. Litwa miała być traktowana jako samodzielne państwo, które po śmierci Witolda miało zachować swojego władce – wielkiego księcia. Wybór władców miał być wzajemnie ustalany. Do szlachty polskiej przyjęto pięćdziesiąt najznamienitszych rodów bojarskich, co zrównywało ich prawa.
Po śmierci Władysława Jagiełły tron polski objął jego syn Władysław III, zwany później Warneńczykiem. W roku 1440 został również władcą Węgier, mimo wcześniejszej koronacji syna Albrechta Habsburga, Władysława Pogrobowca, co było przyczyną wojny domowej na Węgrzech. Polacy apelowali o pokój, o który zabiegał również papież Eugeniusz IV, wysyłając z misją mediacyjną kardynała Cesariniego, za którego pośrednictwem podpisano zawieszenie broni w Gyor (1442r.). Otwierało to drogę do forsowanej przez papieża krucjaty przeciw Turkom. IX 1443 król na czele armii wspartej posiłkami serbskimi i ochotnikami z Polski wyruszył na Bałkany. Zwycięstwa chrześcijan pod Niszem, Zlatnicą, Kunowicą, oraz zdobycie Sofii skłoniły sułtana do podpisania 10-letniego pokoju z Węgrami. Jednak Władysław pod namową Cesariniego oświadczył, że jest gotowy kontynuować krucjatę. Jesienią 1444r. król postanowił kontynuować wyprawę, której celem było zdobycie Adrianopola. Obie armie spotkały się 10 XI 1444r. pod Warną, gdzie wojska chrześcijańskie poniosły klęskę. Król zginął, lecz jego ciała nie odnaleziono.

Po trzyletnim bezkrólewiu (z powodu niechęci potwierdzenia przywilejów szlacheckich przez przyszłego władce), na tronie polskim zasiadł młodszy brat Władysława Warneńczyka, Kazimierz Jagiellończyk. Już wcześniej, bo w 1440r. został obwołany bez zgody Polaków na wielkiego księcia litewskiego, przez co na jakiś czas zerwana została unia między tymi krajami. Niezadowolenie ludności zamieszkującej tereny państwa krzyżackiego doprowadziło do powstania Związku Pruskiego w 1440r. nawiązującego do Związku Jaszczurczego (1397r.). Związek w lutym 1454r. wypowiedział posłuszeństwo zakonowi, występując zbrojnie zajął większość miast i zamków w Prusach, jednocześnie Polska wypowiedziała wojnę Krzyżakom. Zakon starał się uzyskać jak największą pomoc finansową i militarną ze swoich europejskich prowincji. W Polsce zostało zwołane pospolite ruszenie na terenie Wielkopolski. Po początkowych sukcesach, uwidoczniły się dysproporcje między zdyscyplinowanymi wojskami Zakonu, a awanturniczą polską szlachtą, co zakończyło się klęską polskich wojsk w bitwie pod Chojnicami. Krzyżacy w krótkim czasie odzyskali utracone ziemie (dzięki nowoczesnym taktykom wojennym, nowym rodzajom broni jak artyleria, oraz korzystaniu z oddziałów najemnych składających się z zawodowych żołnierzy). Szala zwycięstwa przechylała się na stronę Krzyżaków, mających silne poparcie na arenie międzynarodowej. Przełomem w wojnie stało się utworzenie armii zaciężnej pod dowództwem Piotra Dunina. Wyczerpanie obydwu stron konfliktu doprowadziło do zawarcia pokoju przy mediacji papieskiej. Na mocy pokoju podpisanego w Toruniu w 1466r. do Polski powracały Pomorze Gdański, ziemia michałowska i chełmińska, wcielono do Polski Żuławy z Malborkiem, Elbląg, oraz warmińskie księstwo biskupie. Ziemie te wchodziły w skład Prus Królewskich. Reszta państwa krzyżackiego jako Prusy Krzyżackie stały się polskim lennem.

Według pokoju toruńskiego państwo zakonne stanowiło lenno, więc każdy nowo wybrany wielki mistrz był zobowiązany do złożenia hołdu królowi polskiemu. Aby temu zapobiec, władze zakonu wybrały najpierw Fryderyka saskiego, a potem Albrechta Hohenzollerna, licząc na to, że jako książęta pruscy łatwiej im będzie uniezależnić zakon. Wobec niepodporządkowania się Albrechta doprowadziło do wybuchu wojny, toczonej w latach 1519-1521. Zakończyła się ona czteroletnim rozejmem, po którym jednak wielki mistrz nie był w stanie kontynuować wojny, z powodu braku sojusznika Karola V zajętego sprawą reformacji w Rzeszy. Chcąc ratować swoje państwo Albrecht, za namową Marcina Lutra, sekularyzował zakon, przemieniając go w Księstwo Pruskie. Problem krzyżacki rozwiązał ostatecznie Zygmunt I Stary, który w 1525 roku doprowadzi do hołdu Alberta Hohenzollerna (Hołd Pruski), ostatecznie zamykając rozdział krzyżacki w historii Polski.

Ostatnim władcą z dynastii Jagiellonów zasiadający na polskim tronie był Zygmunt August. Za jego poparciem sekularyzowano zakon kawalerów mieczowych w 1561r. Do państwa polsko-litewskiego wcielono Inflanty, zaś Kurlandia (dziedziczne księstwo Gottharda Kettlera) stało się lennem Korony.

Za czasów Zygmunta Augusta zawarta została jeszcze jedna unia z Litwą, rokowania trwały ponad trzy miesiące, magnaci Litewscy opuścili nawet sejm, ostatecznie jednak unia została podpisana 1 VII 1569r. w Lublinie po podjęciu decyzji o włączeniu do Korony południowo-zachodnich terenów Litwy. Unia zakładała jedność państwa i utworzenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Wspólne dla obu państw miały być: sejm, moneta, polityka zagraniczna, oraz władca wybierany wspólnie. Odrębne pozostały: skarb, wojsko, sądy, oraz urzędy.

Polityka zagraniczna

Przełomową datę dla pozycji międzynarodowej Polski stanowi rok 1410, kiedy to Polska w bitwie pod Grunwaldem zniszczyła mit o niezwyciężonej potędze Zakonu. Polska znalazła się w gronie najsilniejszych państw Europy, a o sojusz z nią zabiegały najznakomitsze dynastie.

Jednak najważniejszą sprawą w polityce zagranicznej Jagiellonów była walka o hegemonię w Europie środkowej i wschodniej z dynastią Habsburgów o panowanie w Czechach i na Węgrzech. Władysław Jagiellończyk został królem Czech w 1471r, oraz Węgier w 1490r. Na władcę Czech został wybrany z inspiracji Jerzego z Podiebradów, po którego śmierci Władysław musiał jeszcze walczyć z władcą Węgier pretendującym do tronu czeskiego. Po śmierci Macieja Korwina Władysław został również królem Węgier. Na początku panowania musiał przezwyciężyć pretensje do tronu ze strony swojego brata – Jana Olbrachta, a także króla niemieckiego Maksymiliana I Habsburga. W 1515r. zawarty został traktat we Wiedniu między Zygmuntem I Starym (królem Polski) i Władysławem a Habsburgami. Cesarz zobowiązał się w nim zaprzestania popierania Krzyżaków i Moskwy, przeciwko państwu polsko-litewskiemu. W zamian Jagiellonowie zgodzili się na realizację podwójnego małżeństwa dzieci Władysława – Anny i Ludwika z wnukami cesarza – Ferdynandem i Marią.

Jeszcze za życia Władysława na tron czeski i węgierski koronowany został jego syn Ludwik. Samodzielne rządy rozpoczął w 1521r. W 1522r. ożenił się zgodnie z umową z Marią. Cztery lata później Turcy wtargnęli na teren Węgier. W bitwie pod Mohaczem zginął król Ludwik. Układ w Wilnie okazał się politycznym sukcesem nie Jagiellonów, a Habsburgów, którzy zapewnili sobie sukcesję w Czechach i na Węgrzech po śmierci Ludwika.

Międzynarodowe zabiegi dyplomatyczne były bardzo ważne, co Polska szybko zrozumiała. Nie było przypadkiem, że w roku 1500 Polska zawarła traktat z Francją podpisany w Budzie, formalnie skierowany przeciwko Turcji, faktycznie przeciw królowi Niemiec Maksymilianowi. Rozważano również traktat z Anglią, ale ostatecznie sprawa upadła, gdyż Anglikom chodziło o przymierze przeciwko Turcji, a Polska w tamtym okresie potrzebowała sojuszu z Turcją. W 1533r. Piotr Opaliński (polski poseł) podpisał w Stambule traktat pokojowy z Turcją, który miał obowiązywać do końca życia Sulejmana Wspaniałego i Zygmunta I Starego.

Polityka wewnętrzna

Jest to bardzo ważny, jeśli nie kluczowego moment charakterystyki dynastii Jagiellonów. Zaangażowanie w sprawy zagraniczne sprawiło zaniedbanie polityki społecznej. Szlachcie polskiej było to na rękę, potrafiła docenić i wykorzystać podatnych na wpływy a przy tym często nieobecnych w kraju władców. Odgrywanie wiodącej roli w polityce wewnętrznej kraju a z czasem i zagranicznej było okazją do wymuszania ustępstw i przywilejów w materialnym zaspokajaniu potrzeb władców. Te ciągłe zabiegi doprowadziły do ukształtowania się parlamentaryzmu w Polsce.

Szlachta wymuszając na panujących władcach kształtowali politykę gospodarczą kraju polegającą na zapewnianiu przywilejów dla swojego stanu stanowiącego prawie 10% ogółu społeczeństwa kosztem innych świeckich stanów (chłopstwo, mieszczaństwo). I tak potęga Europejska zostawała daleko w tyle w rozwoju, przemysłu, rzemiosła i co za tym idzie – miast, w rolnictwie zaś panowało przywiązanie chłopa do ziemi, który był zmuszony do niewolniczej pracy, aby odpracować coraz to wyższą pańszczyznę.

Wydawanie przywilejów szlacheckich z czasem stawało się coraz popularniejsze. Był to bardzo prosty sposób na zjednanie sobie szlachty, która miała realny wpływ na politykę państwa. Przywileje były wydawane zarówno dla własnych celów poszczególnych władców (zapewnienie elekcji swoich dzieci), jak i dla dobra kraju (przywileje wydawane w zamian za pospolite ruszenie, czy opodatkowanie się szlachty na cele wojenne).

Przez 186 lat panowania Jagiellonów na polskim tronie szlachta znacznie zyskała na swojej potędze. Przywileje ograniczały obowiązki w płaceniu podatków przez szlachtę, dawały jej nietykalność osobistą i majątkową bez wyroku sądu. Król musiał uzyskać zgodę szlachty na bicie monety, nie mógł wydawać nowych praw, nakładać nowych podatków i zwoływać pospolitego ruszenia bez jej zgody. Przywileje wywyższały rolę szlachty również w sferze gospodarczej. Szlachcice mogli wykupić majątki „krnąbrnych i nieużytecznych” sołtysów, samemu wyceniając ich wartość, co sprzyjało rozwojowi ogromnych folwarków. Przywileje ograniczały również wychodźstwo chłopów ze wsi, ustalały wymiar pańszczyzny, oraz wprowadzały taksy wojewodzińskie, czyli ustalenie maksymalnej ceny na produkty rzemieślnicze w miastach. Zakazywały również nabywania ziemi przez mieszczan.

Podsumowanie panowania dynastii Jagiellonów

Polska w unii z Litwą stała się państwem liczącym się na arenie międzynarodowej. Na przełomie XV i XVI wieku Królestwo Polskie wraz z Wielkim Księstwem Litewskim było największym państwem w Europie. Niemal dwukrotnie większym od Francji. Nad prawie jedną trzecią naszego kontynentu sprawowali rządy Jagiellonowie.

Za czasów Jagiellonów zniszczona została potęga Zakonu Krzyżackiego. Wszystko zaczęło się od bitwy pod Grunwaldem w 1410r. Polska uzyskała w Europie pozycje silnego państwa. Po pierwszym pokoju toruńskim, można poczuć pewien niedosyt. Uzyskaliśmy tylko zwrot Żmudzi i ziemi dobrzyńskiej. Zyskaliśmy też ogromne fundusze z kontrybucji, oraz z wykupu jeńców. Jednak Polska nie była wtedy w stanie podbić Malborka. Polakom brakowało funduszy na prowadzenie dalszych zmagań wojennych, zaś zaopatrzenie Malborka pozwalała mu na kilkumiesięczną obronę. Na dodatek zakon wspierany był przez jego zachodnie prowincje. O wiele lepszy w skutkach okazał się dla nas drugi pokuj toruński podpisany po wojnie trzynastoletniej. Na jego mocy odzyskaliśmy po 158 latach Pomorze Gdańskie. Do ziem polskich dołączono Żuławy z Malborkiem oraz Elbląg. W 1525r. ostatecznie rozprawiliśmy się z Zakonem. Za panowania Zygmunta I Starego po hołdzie Albrechta Hohenzollerna sekularyzowany zakon stał się polskim lennem.

Unie z Litwą zakończone utworzeniem Rzeczypospolitej Obojga Narodów, przyniosły naszemu narodowi wiele dobrego. Staliśmy się państwem, którego terytorium w pewnym momencie sięgało od Morza Czarnego po Morze Bałtyckie. Liczyły się z nami największe potęgi ówczesnej Europy. Unie przyniosły korzyści zarówno Polsce jak i Litwie. Razem pokonaliśmy wspólnego wroga jakim byli Krzyżacy. Polska szlachta miała okazję zdobyć wpływy na wschodnich terenach Litwy, które były słabo zaludnione. Zabezpieczyliśmy też wschodnią granice Polski.

Przez pewien okres czasu, Jagiellonowie zasiadali na czterech tronach – Polski, Litwy, Czech i Węgier, tworząc tym samym potęgę w środkowej i wschodniej części Europy. Dołączyliśmy do Polski Inflanty, zaś Kurlandia stała się naszym lennem. Prowadziliśmy Walkę z Habsburgami (jednym z największych i najznamienitszych rodów epoki) o prymat na tym terenie. Chociaż tę walkę przegraliśmy, to i tak zdobycie tak wielkich terenów jest sukcesem w historii naszego narodu. Nigdy więcej w naszej historii Polska nie zajmowała tak ogromnej powierzchni terytorialnej.

Potomkami Jagiellonów jest wiele panujących rodów dzięki licznym mariażom dzieci "matki królów" Elżbiety Rakuszanki.

W Polsce Jagiellonów solnie rozwijała się świadomość narodowa. Polak (a w szczególności szlachcic) integrował się z całym społeczeństwem na sejmach, gdzie zbierali się przedstawiciele z całego kraju, aby wspólnie decydować o jego przyszłości.

Nie bez znaczenia pozostał również kościół Polski. Wykorzystał szansę w chrystianizacji wielkiego pogańskiego kraju, jakim była wcześnie Litwa. Dzięki temu miał on realny wpływ na sprawy podejmowane na soborze w Konstancji.

Jednak panowanie Jagiellonów to nie tylko same sukcesy. Niewykorzystane zostały dane nam szanse. Mogliśmy uzyskać więcej podczas pokojów z Krzyżakami. Nie pozbyliśmy się całkowicie Zakonu, dając mu się przekształcić w Prusy. Niewątpliwie największym błędem panowania Jagiellonów była polityka wewnętrzna. Doprowadziliśmy do tego, że to szlachta, która w Polsce stanowiła prawie 10% społeczeństwa (w innych krajach ok. 1%) dyktowała warunki królowi. Dążyła do stworzenia sobie jak najlepszej pozycji. W Polsce nie rozwijało się mieszczaństwo, zdominowane przez szlachtę.

Uważam jednak, że osiągnięcia Jagiellonów przewyższają ich porażki. Nie da się przecież stworzyć państwa idealnego. Według mnie czasy te były sukcesem dla naszego kraju. Byliśmy wtedy jednym z największych i najpotężniejszych państw Europy i choć czasy te przyczyniły się później do upadku państwa, to nigdy więcej nie byliśmy taką potęgą na arenie międzynarodowej.