Rola Jagiellonów w dziejach Polski

Gdy mamy na myśli okres panowania Jagiellonów, pierwszym skojarzeniem jest okres największej potęgi państwa polskiego. Byliśmy wtedy potęga, z którą należało się liczyć
w Europie. Jednakże pierwsze lata rządów nie były tak różowe, a nowa dynastia musiała się uporać z wieloma przeciwnościami losu.
Pierwszą i największa zmianą było zawarcie unii polsko-litewskich, co wynikało
z zasiadania na tronie polskim przedstawicieli litewskiej dynastii. Początkowo unie personalne ( pierwsza z nich w Krewie -1385r.) łączyły Polskę i Litwę luźnym związkiem. Stopniowe zacieśnianie więzów oraz chęć osiągnięcia większych wpływów przez szlachtę polską, magnaterię (latyfundia) szlachtę litewską (chęć licznych przywilejów), a także przez osobiste dążenia Zygmunta Augusta, pozwoliły na zawarcie unii lubelskiej, pierwszej unii realnej (1 VII 1569r.). Odtąd mieliśmy wspólnego króla, sejm, politykę zagraniczną oraz monetę. Państwo przyjęło nazwę Rzeczpospolita Obojga Narodów. Powstał wtedy kraj wielonarodowościowy, w którym tylko 40 % ludności stanowili Polacy. Spore zróżnicowanie było także wśród religii, oprócz chrześcijan i muzułmanów, byli również Żydzi i Ormianie. Pomimo różnorodności religijnej, nie było w Polsce wojen z tego powodu ( jak na zachodzie Europy), gdyż po konfederacji warszawskiej z 1573 r. nastał ?wieczysty pokój między różniącymi się w wierze?. Dzięki temu Polska była nazywana ?państwem bez stosów?. Obcokrajowcy obdarzani licznymi przywilejami, mogli utworzyć nawet ogólnokrajowy samorząd, tj. Sejm Czterech Ziem. W 1596r. miała miejsce unia brzeska, gdzie część prawosławnych zachowała obrządki, ale podporządkowała się papieżowi. Mówimy, że powstał wtedy kościół greckokatolicki , a wyznawcy jego są nazywani dyzunitami.
Obszar kraju wynosił wtedy ok. 800 tys. km2 (obecnie 312 685 km2). Choć niewspółmiernie wzrosło wtedy znaczenie militarne Polski, to nasz kraj dał się uwikłać w politykę wschodnią, co w późniejszych okresach miało fatalne skutki.
Dzięki unii miało miejsce przenikanie się kultur polskiej z litewską oraz podźwignięcie kulturowe Litwy.
Drugim problemem, który chciałbym poruszyć jest kwestia krzyżacka, która pozostawała nierozwiązana. Już za pierwszego Jagiellona ? Władysława Jagiełły wybuchła wielka wojna z Zakonem Krzyżackim, w latach 1409-1411. Z tego okresu mamy przykład jednego z największych tryumfów oręża polskiego ? bitwę pod Grunwaldem (15 VII 1410). Po I pokoju toruńskim (1411r.) pokonani Krzyżacy musieli zrzec się części swych ziem. Polsce zostały zwrócone ziemia dobrzyńska, a Żmudź Litwie. Kolejnym etapem końca potęgi Zakonu Krzyżackiego była zwycięska wojna trzynastoletnia (1454-1466) Wedle postanowień II pokoju toruńskiego Polska odzyskała Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską, michałowską, Malbork i Elbląg (Prusy Królewskie), a także Warmię, natomiast pozostałości państwa krzyżackiego jako Prusy Książęce stały się lennem Polski. Gdy jeden z kolejnych wielkich mistrzów ? Albrecht Hohenzolerrn, odmówił składania hołdu lennego, ówczesny król Zygmunt I Stary, wypowiedział wojnę Zakonowi (1519-1521), która skłoniła Albrechta do złożenia hołdu lennego królowi Polski (tzw. hołd pruski) 10 IV 1525r. Na jego mocy państwo krzyżackie przestało istnieć, zostało zeświecczone i powstało na jego miejsce księstwo pruskie (lenno Polski). Albrecht zyskał miejsce w senacie, z którego jednak nie skorzystał.
W razie wygaśnięcia dynastii Hohenzollernów księstwo puskie miało być włączone do Korony. Jagiellonowie starali się nie dopuścić do połączenia linii Hohenzolerrnów z Prus Książęcych z Hohenzollernami z Brandenburgii. Jednak zbytnie pobłażanie w tym aspekcie (m.in. w 1550 Zygmunt August dopuścił do współlenna w Prusach Książęcych linię ansbachską Hohenzollernów), doprowadzi w przyszłości do powstania silnego państwa Prus, które przyczyni się do rozbiorów Polski.
Za czasów Jagiellonów miał miejsce jeszcze jeden hołd lenny. Wielki Mistrz Zakonu Kawalerów Mieczowych ? Gothard Kettler złożył Zygmuntowi Augustowi hołd lenny oddając się w jego opiekę w 1561r. poprzez zawarcie układu w Wilnie, na mocy którego Inflanty będą podzielone na Inflanty właściwe ( włączone do Polski) oraz Kurlandię (lenno Polski). Zyskaliśmy wtedy nowy pas wybrzeży wzdłuż Bałtyku, lecz Inflanty stały się ?kością niezgody? i doprowadziły do wojen z Moskwą i ze Szwecją. Również w tym okresie powstała Komisja Morska z Janem Kostką na czele (1568), która strzegła panowania nad Bałtykiem,
a także stworzono flotę kaperską (głównie przeciw flocie narewskiej).
Za Jagiellonów powstał nowy ustrój - demokracja szlachecka. Szlachta miała główny wpływ na rządy w państwie, co w znaczny sposób utrudniało rządy królowi. Podstawą do demokracji szlacheckiej były przywileje cerekwicko-nieszawskie z 1454r. ( wydane przez Kazimierza Jagiellończyka), które mówiły, że bez zgody sejmików ziemskich król nie mógł zwoływać pospolitego ruszenia, nakładać nowych podatków oraz wydawać nowych praw. Przyczyną takiego stanu rzeczy były liczne przywileje nadawane szlachcie, przez kolejnych władców, w celu osiągnięcia własnych celów politycznych. Kulminacyjnym punktem wzrostu władzy szlachty było wydanie Konstytucji Nihil Novi z 1505r (Aleksander Jagiellończyk), która mówiła, że ?nic nowego nie można postanowić w dziedzinie prawodawstwa i skarbu bez obu izb?. Dało to początek do wytworzenia się koncepcji trzech stanów sejmujących (król, senat, sejm). Z tego okresu pochodzi również Statut Łaskiego 1506r., który był drukowanym zbiorem statutów i przywilejów służącym unifikacji państwa.
Silna pozycja szlachty miała swe odzwierciedlenie w ruchu egzekucyjnym, gdzie udało się jej skłonić Zygmunta Augusta do znacznej części swych postulatów. Choć głoszone przez egzekucjonistów żądania miały na celu reformy państwa (m.in. egzekucje praw, dóbr, równouprawnienie wszystkich wyznań) to było to ograniczeniem władzy monarchy, narzuceniem mu woli szlachty.
W Polsce miała miejsce gospodarka folwarczno-pańszczyźniana, która opierała się na darmowej pracy chłopa tj. pańszczyźnie. Początkowo był to 1 dzień w tygodniu, lecz
z czasem roboty wzrosły do kilku dni w tygodniu. Chłop podlegał trzem rodzajom poddaństwa: gruntowemu, osobistemu i sądowniczemu. Ucisk chłopa prowadził do mało efektywnej pracy, a także do ucieczek ze wsi. Jedną z przyczyn tego ucisku był przywilej piotrkowski z 1496r., który mówił, że prawo do opuszczania wsi w ciągu roku miał tylko jeden syn chłopski.
Odzyskanie portu gdańskiego, umożliwiło naszemu krajowi dochodowy handel morski zbożem, którym mogliśmy ?nasycić? cała Europę Zachodnią. Nie na darmo Polska została nazwana ?spichlerzem Europy?. Jednak pomimo dobrej koniunktury na zboże i bogaceniu się Polski i kupców, gospodarka folwarczno-pańszczyźniana miała swoje minusy. Miasta upadały (oprócz portowych ?Gdańsk chłańskiem Europy?, a także położonych wzdłuż Wisły) wobec kurczącego się rynku zbytu, czego powodem było ubożenie chłopów. Zamiast gospodarki intensywnej (używanie nawozów i nowoczesnych narzędzi rolniczych) przynoszącej większe plony, stosowano gospodarkę ekstensywną (wzrost plonów dzięki powiększeniu terenów uprawnych).
Nawiązując do rzemiosła w Polsce panował nadal średniowieczny system cechów, natomiast na zachodzie Europy zaczęły się kształtować manufaktury.
Handel w ówczesnej Polsce znacznie się ożywił. Oprócz handlu zbożem, eksportowano również dobra towarowe z Litwy, głównie drewno, które służyło do budowy okrętów na zachodzie. Rozkwit handlu zapełniał skarbiec królewski, który umożliwiał wyposażenie wojska i jego utrzymanie bez obaw o deficyt budżetowy.
Wiek XVI został nazwany złotym wiekiem Polski. Wtedy to miał miejsce największy rozwój kraju. Zdobywanie wiedzy było łatwiejsze dzięki powstającym uniwersytetom
i uczelniom. Ośrodkiem kulturowym Rzeczpospolitej był wtedy Kraków, do którego przybywało wielu artystów, również z zagranicy. Głównymi mecenasami sztuki byli: Zygmunt I Stary, jego żona Bona Sforza oraz ich syn Zygmunt August. Dzięki temu ostatniemu, posiadamy wiele arrasów na zamku Wawelskim. Samemu Wawelowi również nadano obecny kształt po przebudowie z czasów renesansu przez włoskich architektów. Kaplica Zygmuntowska zbudowana przez włoskiego architekta Berecciego jest nazwana perłą polskiego renesansu, co świadczy wymownie o jej walorach architektonicznych
i estetycznych. Kolejnym wielkim dziełem tym razem ludwisarzy renesansowych jest Dzwon Zygmunta. Przykładem renesansowego zamku w Polsce, może być Pieskowa Skała,
a przykładem miasta renesansowego Zamość (zbudowany na polecenie Jana Zamoyskiego)
Wtedy miało miejsce również zapoczątkowanie oraz rozkwit polskiej literatury. Mikołaj Rej jest uważany za jej prekursora. To on wypowiedział pamiętne słowa ?Niechaj to narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają?. Jan Kochanowski polską literaturę swoimi fraszkami, trenami, a także utworem o zabarwieniu politycznym ?Powrót Posła? wzniósł na wyżyny piękna i uczuciowości.
Nie należy również zapominać o wybitnym polskim uczonym Mikołaju Koperniku, który
w swoim dziele ?O obrotach ciał niebieskich? (1543), wysunął teorię heliocentryczną i poddał negacji teorię geocentryczną Ptolemeusza. Jego poglądy przez wiele lat były nie uznawane,
a jego dzieło trafiło nawet do Indeksu Ksiąg Zakazanych.
W muzyce przeważały tendencje polifoniczne, tworzono głównie muzykę sakralną, choć była tworzona również muzyka świecka. Głównymi kompozytorami byli: Mikołaj z Krakowa, Wacław z Szamotuł, Mikołaj Gomółka (melodie do psalmów Kochanowskiego). Warto wspomnieć o tym, iż Zygmunt I Stary ufundował w 1543r. kapelę rorantystów, działającą w katedrze na Wawelu, która odegrała ogromną rolę w kulturze muzycznej tamtego okresu.
Mówiąc o polityce zagranicznej Jagiellonów, poza Zakonem Krzyżackim ujawniały się również inne cele polityczne. Jagiellonowie prowadzili, bowiem politykę dynastyczną. Obiektem ich zainteresowań stały się trony na Węgrzech i w Czechach, które udało się zająć synowi Kazimierza Jagiellończyka ? Władysławowi II Jagiellończykowi ( w 1471r.
w Czechach i w 1491r. na Węgrzech). Zasiadanie na obcych tronach nie wzmocniło jednak Polski, gdyż nie dążono do głębszej unifikacji pomiędzy państwami. Trony te utracono na mocy układu z Wiednia z 1515r. gdzie Zygmunt I Stary zawarł z cesarzem Maksymilianem umowę, wobec której po śmierci ostatniego Jagiellona na tronach czeskim i węgierskim zasiądą Habsburgowie. Tak też się stało. W 1526r. w bitwie pod Mohaczem zginął Ludwik Jagiellończyk, a korony Czech i Węgier przypadły Habsburgom. Choć Zygmunt był zmuszony do zawarcia układu z Habsburgami (groził nam sojusz habsbursko-moskiewski), to jednak osłabiło to wymiernie nasz kraj. W 1533r. Zygmunt zawarł pokój wieczysty z Turcją, co uspokoiło południową granicę. Nadal następowały jednak najazdy hospodarów mołdawskich na Polskę, lecz dzięki zwycięstwom hetmana Tarnowskiego Rzeczpospolita uzyskała Pokucie po zawarciu pokoju z Mołdawią w 1538r. Najbardziej zapalnym punktem była wschodnia granica i liczne wojny z Moskwą. Zwycięstwo pod Orszą w 1514r. nie uchroniły Litwy od strat terytorialnych. Litwa oprócz utracenia ziem na lewym brzegu Dniepru straciła również ważny politycznie Smoleńsk. Polska uznała ten stan podczas zawarcia długoletniego rozejmu z Moskwą w 1537r. Można, więc zauważyć, że pomimo potęgi militarnej ataki sąsiadów kosztowały naszą ojczyznę wiele łez, krwi, ale także strat terytorialnych.
Dzięki Jagiellonom staliśmy się potęgą na skalę europejską. Jednakże poprzez unie litewskie Polska przysporzyła sobie nowych wrogów. Jagiellonowie koncentrowali się głównie na polityce wschodniej, wikłając Rzeczpospolitą w długoletnie walki z Moskwą, która zadawała nam coraz dotkliwsze straty. Natomiast porzucono zupełnie plany odzyskania Śląska oraz Pomorza Zachodniego. W wyniku nieudanej polityki dynastycznej wedle postanowień układu wiedeńskiego trony Czech i Węgier przypadły Habsburgom. Traktowanie zbyt łagodnie Prus Książęcych, umożliwiło powstanie w przyszłości silnego państwa, które było jednym z zaborców, a angażowanie się w sprawy Mołdawii, przysporzyło nam kolejnego wroga tj. Turcję. Nie należy jednak zapominać, że to za panowania tej dynastii nastąpił rozkwit państwa polskiego, państwa liczącego się w Europie, które umiało bronić swych granic przed nieprzyjacielem a także potrafiło osłabić wpływy niemieckie w Polsce tak silnie odczuwalne w Polsce piastowskiej.


Bibliografia:
-?Historia dla maturzysty? PWN
-?Księga królów i książąt polskich? Świat Książki
-?Wiedza o kulturze? WSiP
-?Vademecum maturzysty HISTORIA? Wydawnictwo Oświata
- internet