Dramat muzyczny Wagnera
Dramat muzyczny Wagnera
Ryszard Wagner (ur. 22 maja 1813 w Lipsku; zm. 13 lutego 1883 w Wenecji), niemiecki kompozytor.
Pochodził z amatorskiej rodziny aktorskiej. W dzieciństwie uczyła się gry na skrzypcach i fortepianie, ale nie został nigdy wirtuozem. Pociągała go twórczość literacka i kompozytorska, a także teatr muzyczny, który z czasem stał się największą fascynacją jego życia. Edukacja muzyczna Wagnera, w zakresie teorii i kompozycji, opierała się w głównej mierze na lekcjach prywatnych. Dużo pracował również samodzielnie. W wieku 17 lat został przyjęty do Thomasschule w Lipsku. Później studiował kontrapunkt na lipskim uniwersytecie. Po studiach pracował jako dyrygent operowy kolejno w teatrach: w Magdeburgu, Królewcu, gdzie ożenił się z aktorką Minną Planer i w Rydze. Pracę dyrygenta łączył z twórczością kompozytorską. W 1839 roku udał się w podróż artystyczną do Paryża. Tam ukończył swoją pierwszą znaczącą operę – „Reinz” i rozpoczął pisanie „Holendra tułacza” – dzieła dramatycznego do własnego libretta. Trudne warunki bytowe w Paryżu zmusiły Wagnera do podejmowania różnych zajęć zarobkowych, tj: sporządzanie wyciągów fortepianowych i pisanie krytyk muzycznych do prasy. Przez cały czas pobytu w Paryżu, kompozytor bezskutecznie zabiegał o wystawianie swoich oper na deskach paryskich teatrów muzycznych. Ale dwuletni pobyt w Paryżu okazał się okresem niespełnionych nadziei, rozczarowań i kłopotów materialnych. Jedynym pozytywnym aspektem tego wyjazdu było nawiązanie wielu kontaktów zawodowych, między innymi z F. Lisztem, z którym łączyła go później wieloletnia przyjaźń. Jego wczesne kompozycje nie mają większej wartości. Wagner był wybitnym przedstawicielem niemieckiej muzyki neoromantycznej. Czołowe miejsce w jego dorobku zajmują dzieła sceniczne. Do historii przeszedł jako twórca dramatu muzycznego oraz jako innowator w zakresie harmonii i instrumentacji. Już sam zakładał, że sztuka wiąże się nierozerwalnie z polityką. Uważał się za rewolucjonistę bardziej niż za kompozytora. Chciał odrodzić ludzkość, a celem odrodzenia miało być przyjęcie nowej sztuki, czyli sztuki przyszłości. Sam napisał dzieło teoretyczne, pt: „Sztuka przyszłości”. Wagner był antysemitą i głosił, że odrodzenie społeczne wymaga eliminacji wpływów żydowskich. Ten jego antysemityzm był w nim tak zakorzeniony, że tępił innych kompozytorów pochodzenia żydowskiego ( w Niemczech nie wykonywano utworów Mendelssohna przez dziesięciolecia). Ta mieszanka muzyki i ideologii wzbudziła rezonans w Hitlerze, w jego dojściu do władzy (wszystkie nazistowskie ceremonie odbywały się w Wairod, czyli tam, gdzie wystawiane były jego sztuki). Dzięki polityce Wagner stał się nie tylko znanym kompozytorem, ale symbolem niemieckiej muzyki i człowiekiem, który działał przeciw „żydostwu w muzyce”. Jest to bardzo niechlubna karta w biografii tego kompozytora. Już od wczesnej młodości zainteresowania Wagnera zmierzały w kierunku dramatu, tragedii, opery. Szczególnie interesował się tragedią grecką. W latach 30-tych, czyli kiedy miał ok. 20 lat, powstały jego pierwsze opery pt: „Wesele”, „Boginki”, „Zakaz miłości”. Opera „Latający holender”, którą ukończył w 1843 roku, oznaczała zwrot do niemieckiego teatru romantycznego, a zarazem pierwszy poważny krok w kierunku dramatu muzycznego. W latach 40-tych, Wagner przebywał w Dreźnie. Tam powstają jego dwie ważne opery: „Tanhhäuser” i „Lohengrin”. Po wyjeździe z Drezna osiadł w Zurychu i tam zaczął pisać swoje dzieła teoretyczne. Do tych najważniejszych zalicza się: „Sztuka przyszłości” oraz dzieło teoretyczne „Opera i dramat”. W Zurychu rozpoczął też pracę nad tetralogią „Pierścień Nibelunga”. Tetralogię tworzył przez 20 lat. Należy ona do dzieł najbardziej charakterystycznych. Tetralogia miała stanowić rodzaj święta narodowego, jakiegoś misterium, które trwało 4 dni. Składały się na nią 4 dramaty: „Złoto Renu”, „Walkiria”, „Zygfryd”, „Zmierzch bogów” (cztery dramaty wchodzące w skład jednego, nazwanego „Pierścień Nibelunga”. Są to dzieła bardzo rozbudowane i nawet niemożliwe byłoby ich wykonanie podczas jednego wieczoru. W międzyczasie, kiedy tworzył tetralogię, skomponował także inne swoje opery, dramaty, historycznie ważne dzieła, tj: „Śpiewacy norymberscy”, „Parsifal” oraz „Tristan i Izolda”. U podstaw tematyki dramatów wagnerowskich leżą mity, legendy i fantastyka. W tych swoich dramatach realizował ideał sztuki syntetycznej: gesamtkunstwerk – czyli połączenie muzyki, widowiska i gry aktorów. Mimo, że każdy z tych elementów był dla Wagnera bardzo istotny i miał być jednakowo ważny, muzyka jednak pozostawała tym elementem dominującym.
Najważniejszymi środkami muzycznymi dramatu wagnerowskiego są:
ü forma – która była ściśle dostosowana do słów, do przebiegu zdarzeń, czyli następuje rezygnacja z podziału muzyki na numery, na arie, duety, tercety
ü harmonizacja – harmonia tworzy u Wagnera ważny zespół środków wyrazowych (wystarczy wspomnieć słynny akord tristanowski)
ü instrumentacja – orkiestra wagnerowska staje się ogniskiem wrażenia teatralnego. Jest to ustawiczna gra motywów przewodnich, różnie zinstrumentowanych. Z tych motywów przewodnich powstaje cała osnowa symfoniczna, czyli ustawiczny tok zdarzeń sugerowanych za pomocą muzyki. Prowadzi to do tego, że melodia wagnerowska pozbawiona jest wyraźnych kadencji. Określona jest terminem „niekończąca się melodia”. Wagner rozbudowuje swoją orkiestrę, potraja obsadę instrumentów drewnianych. Wprowadza tuby (słynne tuby wagnerowskie) i poszerza blachę. Związane są z tym głosy wokalne, które muszą być odpowiednio przygotowane do tego, aby przebić się przez tak ogromny, masywny zespół orkiestrowy. Motywy przewodnie u Wagnera pozostawały w bezpośrednim związku z treścią dramatu i oprócz muzycznego znaczenia były one symbolami. Symbolizowały różne postacie, stany, zjawiska przyrody. W znaczeniu muzycznym nie były to typowe motywy, bo w muzyce motyw oznacza najmniejszą cząstkę w dziele muzycznym. U Wagnera motywem mogą być całe, rozbudowane linie melodyczne. Motywem może być też jeden akord, koloryt orkiestrowy, zatem różny jest motyw przewodni, tzw: leitmotivu Wagnera. W przebiegu dramatu, te motywy mogą występować w postaci oryginalnej, czyli w całości, a mogą być też w zmniejszonych rozmiarach (mogą być skrócone). Wagner był ciekawym kompozytorem, sam pisał teksty, sam projektował inscenizację i oczywiście sam komponował. Był twórcą całkowicie nieintegralnym.
Cechy dramatu muzycznego:
ü dramat muzyczny powstaje w II połowie XIX wieku, a opera powstaje na początku baroku, pod koniec XVI wieku (1590 rok)
ü istotą dramatu muzycznego Wagnera jest akcja sceniczna (dramatyczna), na którą składają się: słowo (tekst), muzyka, scenografia (obraz) i gra aktorska
ü Wagner rezygnuje z tradycyjnych współczynników formy operowej, tj: recytatywy, arie, duety itp.
ü tematyka dramatu była przede wszystkim historyczna, fantastyczna i nawiązująca do legend starogermańskich, pojawiają się cuda , biorą udział siły nadprzyrodzone
ü koncepcja syntezy wszystkich sztuk
ü podstawowym elementem konstrukcji dramatu była scena, której jednolitość zapewnia technika motywów przewodnich
ü charakterystyczną cechą też była niekończąca się melodia, czyli brak wyraźnych kadencji (harmonika Wagnera ma niezwykle wyrafinowany charakter, unika tradycyjnych konstrukcji tonalno – funkcyjnych, dążąc, poprzez maksymalne komplikacje, do dwuznaczności funkcji)
ü melodyka wagnerowska, podobnie jak harmonia, wywołuje u słuchacz stan ciągłego napięcia emocjonalnego, odrzuca bowiem następstwa wypływające z logiki klasycznego porządku
ü eksponowanie partii instrumentalnych, realizowanych przez aparat orkiestrowy (Wagner posługuje się monumentalnie brzmiącą orkiestrą, ze szczególnie rozbudowaną grupą dętych blaszanych – tuby wagnerowskie, w partiach wokalnych używa głosów o wielkim wolumenie)
ü o ile w operze poszczególne akty i całość poprzedzały uwertury, to w dramacie jest to vorspiel (wstęp instrumentalny)