Omów symbole w wybranych dramatach Stanisława Wyspiańskiego oraz Malarstwie Młodej Polski

Symbol jako środek wyrażania utajnionych myśli i emocji towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Nie tylko literatura, ale także architektura, rzeźba, malarstwo, sztuka użytkowa stały się obszarem zaszyfrowanych i wieloznacznych treści. Człowiek od zamierzchłych czasów wypowiada się po przez symbol. U podstaw symbolizmu leży przekonanie, że świat materialny poznawalny rozumem i zmysłami nie jest jedyną realną rzeczywistością. Poza nią istnieje jeszcze inna przestrzeń, głębsza i bardziej skąplikowana. To świat uczuć metafizycznych, tajemnic bytu, niepokojów i lęków ludzkiej duszy. Nie sposób go poznać rozumem ani wyrazić językiem służącym do definiowania konkretnych rzeczy. Poczucie bezradności wobec nazywania pozazmysłowej duchowej rzeczywistości, świadomości ograniczoności języka, każą poszukiwać innych środków przekazu, będących w stanie wyrazić to, co niewyrażalne. Stał się nim symbol- obrazowy odpowiednik idei i przeżyć głęboko ukrytych i niejasnych. Jak już zaznaczyłam, w literaturze i sztuce żyje od zawsze. Szczególne uznanie uzyskał jednak w okresie modernizmu. Schyłek wieku XIX i towarzyszące mu nastroje smutku i melancholii odrywają ludzką uwagę od rzeczywistości materialnej, kierując ja w stronę tego, co duchowe, nieskończone, wieczne i absurdalne. Stąd też bałwochwalczy w tej epoce kult symbolu.
. Po raz pierwszy nazwa symbolu pojawiła się w tytule manifestu programowego młodych poetów francuskich. Opublikował go, w 1886 roku Jean Moreas, w paryskim dzienniku „ Le Figaro”. Szybko nazwa nowego kierunku artystycznego rozpowszechniła się na całą Europę. Z Francji i Belgii dotarła do Niemiec, Skandynawii oraz Polski. Symbolizm stał się faktem. Zaistniał zarówno w sztukach plastycznych jak i w literaturze. Był świadomą rakacją na wszechobecny realizm, naturalizm i dekadentyzm. Przeciwstawiał się także nowym modernistycznym izmom, które dążyły do naśladowania rzeczywistości i opisowości, takimi jak na przykład impresjonizm.
Jeden z gorących wyznawców symbolizmu Zenon Przemski był także jednym z głównych teoretyków modernizmu w Polsce. Wyznawał elitarną koncepcję sztuki przeznaczonej tylko dla nielicznych. Pisał on, iż : „Sztuka wielka, sztuka istotna, sztuka nieśmiertelna, była i jest zawsze symboliczną; ukrywa za zmysłowymi analogiami pierwiastki nieskończoności, odsłania bezgraniczne, pozazmysłowe horyzonty...”
Symbol jest więc obrazowym, zmysłowym równoważnikiem treści i emocji niewyrażalnych dosłownie. Składa się z dwóch planów znaczeń. Pierwszy z nich to plan dosłowny, który tworzą konkretne postacie, przedmioty, zdarzenia, sytuacje itp. Drugi plan zawiera natomiast treści ukryte, zaszyfrowane, mieszczce się pod powierzchnią nieokreślonych bezpośrednio faktów. Symbol nie nazywa ukrytych sensów w sposób jasny i definitywny. Zazwyczaj tylko sugeruje, gdyż z założenia jest zagadkowy, chwiejny i niepewny. Pozostawia odbiorcy przestrzeń do samodzielnej interpretacji. W przeciwieństwie do alegorii, która odwołuje się do skonkretyzowanych wyobrażeń, symbol jest bardziej wieloznaczny i wielowymiarowy.
Dramaty:
Stanisław Wyspiański, sporą część swojego życia spędzał, podróżując. Niewątpliwie, drugim domem, oprócz Krakowa, dla Wyspiańskiego była stolica Francji- Paryż. To właśnie w Paryżu Wyspiański poznaje muzyczny teatr Wagnera, teatr który stał się inspiracją twórczą artysty. Poznaje także teatr Maurycego Maeterlincka, ojca dramatu symbolicznego. Po powrocie do Krakowa, w 1894, Wyspiański jako już dojrzały dramaturg-malarz, bierze się za pisanie swoich dzieł. Na początku nie był akceptowany w środowisku krakowskim, gdyż w Polsce nie był jeszcze tak bardzo znany gatunek dramatu symbolicznego. Furtkę do sławy Wyspiańskiemu przyniosła „Warszawianka”, napisana w 1898, którą wystawił na deskach Teatru Krakowskiego w 1900. To dramat symboliczny, który sugeruje treści, a nie wypowiada ich wprost. Słowo jest tylko jednym ze składników widowiska, przeznaczonego nie do czytania lecz na scenę, co tłumaczy skąpość i krótkość „Warszawianki”. Rozbudowane didaskalia świadczą o tym, że Wyspiański miał wyraźną wizję, jak dramat historii przekazać po przez syntezę dźwięku, muzyki, elementów plastycznych, żywego obrazu, pantominy i słowa. O nowatorstwie w teatrze Wyspiańskiego, świadczy gra okna, o której szerzej opowiem za chwilę.
1. Scenografia:
· Barwy: dominuje biel(białe są meble, suknie, ściany, popiersie, firanki, śnieg za oknem) symbol czystości, potęgi cesarza Napoleona, symbol nadziei, a także surowości nastrojów w pokoju; oprócz biel dominuje także czerń( czarna jest posadzka, klawikord-centralny przedmiot w salonie, oraz ubiór Chłopickiego, czerń symbol surowości, a także żałoby, przewidywanej klęski; pojawia się również czerwień, symbol krwi, rozpaczy, utraconej miłości Marysi
· Kształty: meble i dekoracje w stylu cesarstwa, klasycyzmu, nawiązują do epoki napoleońskiej symbolizującej zwycięską walkę pokolenia Chłopickiego; popiersie cesarza z liśćmi laurowymi- symbol chwały, władzy, sławy i zwycięstw; okno symbol walki i batalii o Polskę, symbol dramatu narodu, który rozgrywa się poza rzeczywistym planem dramatu; klawikord-symbol żywiołu dramatycznej muzyki
2. Pieśń i dźwięki:
· Pieśń „Warszawianka” która nie była śpiewana w bitwie pod Grochowem, ale Wyspiański wprowadza ją jako element patriotyczny, symbolizuje chwałę Polaków w walce, stworzona przez Francuza przypomina także, że Francja Polsce przyniosła tylko piosenkę a nie pomoc, jak obiecywała, pieśń zapowiada zgon dywizji ; dźwięki bitwy symbolizują zażartą walkę
3. Postacie:
· Maria(osoba dramatu) symbolizuje zniewoloną Polskę
· Wiarus (osoba dramatu) symbol patosu i odwagi
· Chłopicki(bohater narodowy) symbol strachu i niewiary w walkę i zwycięstwo żołnierzy polskich, żołnierza napoleońskiego
· Żymirski( jeden z żołnierzy, dowódca batalii) symbol odwagi, wiary, młodego romantyka, gotowego oddać życie za ojczyznę, patrioty,
Symbolika dramatu „Wesele”, które zostało stworzone w 1900r. wynika ze scen wizyjnych oraz z obecności osób dramatu, czyli z aktów II i III. W dramacie mamy do czynienia z trzema rodzajami symboli:
1. Są to postacie symboliczne, czyli wszystkie postacie wizyjne-osoby dramatu.
CHOCHOŁ- najważniejszy symbol „Wesela” zwiastun nadejścia wszystkich osób dramatu, ma dwa znaczenia z jednej strony
· Optymistyczny symbol( symbol obudzenia ze snu społeczeństwa, zrywu niepodległościowego
Z drugiej zaś strony
· To symbol pesymistyczny(symbol uśpionego społeczeństwa, marazmu, niemocy społeczeństwa)
a) Hetman, który ukazuje się Panu Młodemu (symbol zdrady narodowej, prywaty szlacheckiej )
b) Stańczyk (symbol niespokojnego sumienia, krytycznego myślenia o Polsce, symbol historii, mądrości politycznej)
c) Zawisza Czarny (symbol mocy, marzeń o męstwie, honorze, potędze, symbol minionej chwały Polaków, symbol ducha Polaków)
d) Widmo (symbol niespełnionej miłości, tęsknoty, symbol miłości romantycznej)

e) Jakub Szela (symbol niemożności zbratania inteligencji i chłopstwem, symbol wspomnień rabacji chłopskiej)
f) Wernyhora (symbol zjednoczenia Polski, nadziei Polaków).
2. Przedmioty symboliczne
· Złoty róg( symbol nadziei, siły narodu, miał obudzić Polaków z marazmu)
· Czapka z pawich piór( symbol przywary chłopów, próżności)
· Złota podkowa( symbol szczęścia, próżności, przywiązania do rzeczy materialnych, symbol szczęścia schowanego na potem)
· Dzwon Zygmunta( symbol wielkości narodu, spójności Polaków)
· Kaduceusz( symbol przewodnictwa ideowego)
3. Miejsca symboliczne:
· Bronowicka chata( symbol całej Polski, szopki, małego teatru, w którym poruszane są ważne sprawy, jest symbolem arką przymierza)


Wyspiański to jeden z tych nielicznych twórców których możemy nazwać osobowością renesansową-czyli twórcą wszechstronnym, który pragnął i umiał w dziele swojego życia połączyć kilka dziedzin sztuki świetną całość. Wyspiański stworzył nowy teatr, nowy typ dramatu w Polsce, taki, jakiego przed nim nie było i jakiego nikt już później nie dokonał.
Malarstwo:
Jak już wcześniej wspomniałam symbol w modernizmie miał swoje odbicie także w sztukach plastycznych, grafice, rzeźbie oraz malarstwie. Malarstwo symboliczne wzbogaca się o rozmaite doświadczenia, przypadkowość kolorów, płynność konturu, chwiejne formy, zmysłowość tonu i materii. Nie tylko w Polsce ale i w całej Europie, symbolistom nie chodzi o wrażenia estetyczne, lecz o wywołanie wstrząsu, olśnienia i porażenia odbiorcy sugestywną poetyką. Sztuki plastyczne obrazują podstawowe elementy światopoglądu epoki. Do najczęstszych należą :
· Obrazy mrocznych otchłani
· Alegorie walk i płci
· Motywy smutku i melancholii
· Obrazy wyuzdanego popędu seksualnego
· Obrazy kobiety cnotliwej, czystej i wyidealizowanej, ale także kobiety jako fatalnej piękności przywodzącej mężczyzn do zguby
· Upostaciowienie śmierci i demonów
· Symbole bujności życia i macierzyństwa

W polskim malarstwie obok tych najczęstszych motywów modernizmu odnajdujemy także symbole narodowe. Wśród niezliczonych ilości malarstwa symbolicznego, ja postanowiłam zaprezentować Państwu trzech spośród wielu wspaniałych symbolistów malarstwa polskiego. Są nimi Jacek Malczewski, Władysław Podkowiński oraz Stanisław Wyspiański, tym razem nie jako dramaturg, ale jako malarz.
Jako pierwszy omówię, obraz Wł. Podkowińskiego „ Szał uniesień”. Jest to obraz z 1894 roku. Obecnie reprodukcję tego obrazu można podziwiać w Krakowie, w Muzeum Narodowym. Oryginał tego genialnego płótna, został niestety zniszczony przez samego autora. Plotki głoszą, że Podkowiński zniszczył go, by ustrzec się od skandalu, jednak bezskutecznie, gdyż obraz ten i tak stał się przyczyną skandalu obyczajowego. Obraz przedstawia kobietę z burzą rudych, nieokiełznanych włosów. Jej postać unosi na swoim grzbiecie rozszalały czarny rumak o wykrzywionym kształcie. Obraz ten symbolizuje niszczycielską siłę boga Erosa, wybuchami dzikiej, nieokiełznanej namiętności. Emanuje symbolem miłości, szaleństwa, symbolem kobiety, która doprowadza do tytułowego szału i ekstazy.
Kolejnym prezentowanym przeze mnie płótnem jest, obraz Stanisława Wyspiańskiego. Jego obraz pod tytułem „ Planty o świcie”, jest także znany pod nazwą „ Wawel o świcie”. Obraz z tego samego roku co „szał uniesień” czyli z 1894, to jedno z niewielu płócien olejnych Wyspiańskiego. Podziwiać można w Muzeum Narodowym w Krakowie. Zarówno Wawel jak i Planty do niego, w twórczości Wyspiańskiego odniosły kluczową rolę. Są bowiem miejscem powszednim i wyznaczającym codzienną trasę przez miasto, ale i miejscem magicznym, pełnym ukrytej symboliki. W obrazie tym – pusta obsadzona drzewami aleja prowadzi do stóp zamku majaczącego we mgle szarzejącego się światu. Perspektywiczna przestrzeń wytworzona szpalerem drzew i murem więzienia św. Michała wciąga wzrok widza, w głąb obrazu. Tam góruje nad światem Wawel niby niedostępna i wyniosła wieża. Przytłumia srebrzysto - szarą kolorystyką oraz bezlistne konary drzew oplatają linią całą przestrzeń. Jednak w powietrzu odczuwa się smutek – wszystko w tym obrazie potęguje klimat nostalgii i smutku. „Planty „ to obraz który w swej całości symbolizuje smutek, szarość, melancholię oraz tajemniczości, którą kryje za sobą mgła, oddalony zamek.
Ostatnim obrazem prezentowanym przeze mnie jest „Melancholia” Jacka Malczewskiego. Obraz podobnie jak dwa poprzednie, został namalowany w roku 1894. Oryginał można podziwiać w Muzeum Narodowym, w Warszawie. Tematycznie, stanowi on zwięczenie dotychczasowych wątków i poszukiwań, o czym mówi zapisany z tyłu podtytuł płótna „ Prolog widzenia/ wiek ostatni w Polsce- tout un sciecl”. Formalnie zaskakuje żywiołową dynamiką, dziwacznym pełnym gwałtownych skrótów upozorowaniem postaci, a także misterną konstrukcją przestrzeni zbiorowej z kilku punktów widzenia. Wiek naznaczonych klęską kolejnych powstań ilustrują następujące po sobie pokolenia: od dzieci –uzbrojonych w szable i kosy- przez młodzieńców, dojrzałych mężczyzn, do bezsilnych, zakutych w kajdany starców. Gęsty najeżony kosami strumień dramatycznie splecionych ciał, wydaję się przelewać poza ramy obrazu i formuje nad podłogą pracowni kształt leżącego krzyża albo powstańczej brygady. Rozpoznajemy kościuszkowskich kosynierów, żołnierzy napoleońskich, powstańców roku 1863, płaczące kobiety i syberyjskich zesłańców. Widzimy też postacie, wyposażone w inne nie militarne atrybuty: książki, skrzypce, klepsydrę, paletę i pędzel. Wszystko może stać się bronią, w walce o wyzwolenie.
Alegoria kończącego się wieku: wizja kolejnych etapów życia –od narodzin, po śmierć, ale także refleksja nad przeznaczeniem i wolnością artysty. Symbolika obrazu jest wieloznaczna, podobnie jak tytułowa „Melancholia”- kobieta w czarnej zasłonie, wpatrzona w słoneczny ogród i zagradzająca drogę do okna wolności. Symbolizuje zarówno narodowo wyzwoleńcze i patriotyczne uczynki Polaków, w walce o wolność. Jest także symbolem niemocy Polaków. Podobnie jak w „Weselu” Wyspiańskiego, który także w swoim „Weselu” podejmuje tematykę narodowowyzwoleńczą oraz niemoc Polaków w odzyskaniu wolności. Szczególnie widać to w ostatnich, finałowych scenach „Wesela”, co chciałabym Państwu zaprezentować na podstawie adaptacji filmowej tegoż dramatu wyreżyserowanego przez Andrzeja Wajde o takim samym tytule jak dramat :Wesele”.
Podsumowując moją prezentację właśnie przez urywek tego, według mnie genialnego jak na swoje czasy, filmu, chciałam zaprezentować ostatnie najważniejsze symbole dramatu „Wesele”. Są to symbole chocholego tańca, oraz błędnego koła. Chocholi taniec który widzieliśmy przed chwilą na ekranie, to symbol marazmu oraz uśpienia narodu polskiego, jego niemoc w walce o wolność, nieprzygotowane do walki o swój naród. Chocholi taniec w płynny sposób łączy się z błędnym kołem, kolejnym symbolem dramatu ukazującym powtarzalność oraz niemoc Polaków. Polacy zamiast walczyć o Polskę tańczą w koło jak im chochoł zagra. Wajda przy użycia trików filmowych, symbol błędnego koła ukazał kadrem zwanym panoramą, filmując najpierw gości weselnych, zoomując ich oddala się kamerą po czym filmuje martwy pejzaż naokoło bronowickiej chaty. Tym samym przybliża metaforę błędnego koła, gdyż nie tylko rzeczywistość dramatu popada w marazm ale i kamera filmująca popada w chocholi taniec, sugerując ponadczasowość tego symbolu oraz całości dramatu. Ukazanie symbolu dramatu na deskach teatru lub przy użyciu kamery jest łatwiejsze do odczytania i daje większe możliwości niż książka. Co mam nadzieje udało mi się pokazać. Dziękuje.

<jesli będziesz mieć jakieś pytania co do pracy npisz: [email protected]>