Romantyzm w muzyce - krótkie opracowanie
Romantyzm – prąd ideowy, literacki i artystyczny – rozwinął się w Europie między Wielką Rewolucją Francuską a Wiosną Ludów. W muzyce obejmuje niemal cały wiek XIX. Charakteryzuje go wielość nurtów i indywidualizm postaw twórczych. Naczelnym postulatem estetycznym romantyzmu była synteza sztuk, więź muzyki z innymi sztukami, zwłaszcza z literaturą. Wyrazem tego była pierwszoplanowa rola liryki wokalnej, wykorzystywanie pieśni jako tematów w muzyce instrumentalnej, rozwój miniatury instrumentalnej opartej na wzorach pieśniowych. Najpełniej ideał syntezy sztuk został zrealizowany w dramacie muzycznym. Nastąpiła rozbudowa orkiestry, rozwinęło się wirtuozostwo instrumentalne (styl brillant). Jedną z głównych idei romantyzmu było wydobycie odrębności stylów narodowych, które wniosły własną tematykę historyczną, baśniową oraz nowe środki wypływające ze stylizacji folkloru. Nastąpił też rozkwit twórczości operowej.
Jednym z pierwszych wyrazicieli nowych tendencji w muzyce był Niemiec Franz Schubert (1797-1828), wybitny twórca symfonii, kwartetów smyczkowych, sonat fortepianowych, a przede wszystkim niedościgniony autor romantycznych pieśni, nazwanych z niemiecka „Lieder”. Do akompaniamentu wykorzystywał głównie fortepian. Partie instrumentalne towarzyszące wokalistom miały swój niepowtarzalny charakter – potrafiły wywołać pożądany nastrój, przedstawić widzom określoną postać lub sytuację (na przykład w „Królu Olch” uderzenie pioruna czy szalona ucieczka przez las w czasie burzy). Są też pieśni wywołujące nastrój beztroski, jak np. „Pstrąg”, gdzie radosna zabawa w wodzie została ukazana za pomocą „skaczących” po pięciolinii nutek. 600 pieśni Schuberta stanowiło wzór dla kompozytorów w wielu krajach świata.
Wśród nich był Robert Schumann (1810-1856), którego pieśni w jeszcze większym stopniu przepełnione są treściami dramatycznymi i silnymi emocjami. Są to kompozycje daleko bardziej skomplikowane niż utwory Schuberta. Schumann pozostawał pod silnym wpływem stylu gry na fortepianie popularnego wówczas wśród muzyków wiedeńskich, który opierał się na improwizacji. Schumann rozwinął ten styl, komponując utwory, które potrafiły porwać słuchaczy, sprawiając wrażenie napisanych pod wpływem nagłego impulsu czy olśnienia (co było typowe dla romantyzmu).
Prekursorami nowych technik gry na fortepianie byli urodzeni w tym samym czasie Fryderyk Chopin (1810-1849) i Franciszek Liszt (1811-1886). Muzyka Chopina jest bardzo zróżnicowana. Obok dzieł o charakterze dynamicznym, pełnych gwałtownych uczuć i niepokoju spotykamy kompozycje liryczne, spokojne, melancholijne. Artysta czuł się silnie związany z Polską. Ta miłość i nostalgia emigranta znalazły ujście w pełnych uniesienia polonezach i licznych mazurkach. Romantyczne a zarazem genialne połączenie silnych emocji z mistrzowską harmonią i efektowną melodią sprawiają, że Chopin stał się jednym z najbardziej uwielbianych kompozytorów wszechczasów.
Urodzony na Węgrzech Franciszek Liszt od najmłodszych lat uważany był za geniusza. Koncertował w całej Europie. Jako kompozytor wprowadził liczne innowacje w zakresie harmoniki i faktury. Uważa się go za ojca poematu symfonicznego – rozbudowanego dzieła opisującego cykl wydarzeń z przewijającymi się jak w kalejdoskopie miejscami oraz zmiennymi nastrojami. Chopina i Liszta uważa się za pierwszych prawdziwych wirtuozów fortepianu, którzy tchnęli w ten instrument duszę i potrafili w pełni wykorzystać jego możliwości (między innymi zastosowanie dwóch pedałów, ustawienie instrumentu bokiem do widowni).
Do najbardziej efektownych osobowości muzyki XIX wieku zalicza się też włoskiego skrzypka i kompozytora Niccolo Paganiniego (1782-1840) oraz Francuza Hektora Berlioza (1803-1869), który po raz pierwszy w muzyce wprowadził motyw przewodni. Tematem jego „Symfonii fantastycznej” jest niespełniona miłość, która kończy się morderstwem.
Innym znanym kompozytorem tego okresu jest Felix Mendelssohn (1809-1847), autor słynnej uwertury do „Snu nocy letniej” uznanej za arcydzieło muzyki orkiestrowej. W porównaniu z innymi twórcami Mendelssohn sprawia wrażenie raczej genialnego rzemieślnika niż przystrojonego w pawie pióra bohatera scen całej Europy.
W okresie romantyzmu powstało również wiele dzieł operowych. Tworzyli je między innymi Carl Maria Weber („Wolny strzelec”), Giacono Meyerbeer („Hugenoci”), G. Donizetti („Łucja z Lammermoor”, „Napój miłosny”), G. Rossini („Cyrulik sewilski”), G. Verdi („Rigoletto”, „Traviata”, „Trubadur”). W Polsce: Stanisław Moniuszko („Halka”, „Straszny dwór”, „Hrabina”). Moniuszko był również autorem wielu pieśni.
Twórcą, który zerwał z tradycyjną kompozycją opery, jako przedstawienia składającego się z postępujących po sobie kolejno arii, był Richard Wagner (1813-1882). Artysta zaproponował „dramat muzyczny” – spójna przedstawienie o jednolitej akcji dramatycznej wykonywane przez śpiewaków oraz orkiestrę. Muzyka jest tu organicznie związana z librettem, a efektowne partie orkiestrowe mają podkreślać przebieg akcji i osobowość bohaterów. Powracające tematy muzyczne splatają się tak, jak przenikają się wątki akcji dramatycznej. Partie wokalne służą prowadzeniu fabuły, nie zaś popisom wokalnym. Poza tym Wagner po raz pierwszy zastosował efekt harmonicznych dysonansów, czyli pozornie niezgodnego współbrzmienia co najmniej dwóch dźwięków o różnej wysokości. Jego najbardziej znane utwory to: „Tannhuser” (1845), „Lohengrin” (1850), „Tristan i Izolda” oraz czteroczęściowe monumentalne dzieło „Pierścień Nibelunga” („Złoto Renu”, „Walkiria”, „Zygfryd”, „Zmierzch bogów”).
Muzyczne dramaty Wagnera odzwierciedlały jego wiarę w możliwość duchowego wyzwolenia człowieka poprzez sztukę, dlatego ich autor stał się bliski romantycznym twórcom w wielu dziedzinach, między innymi w literaturze.