Zasada państwa prawnego – modele państwa prawnego.
Termin „ państwo prawne „ jest określeniem państwa, którego celem jest zabezpieczenie największej wolności człowieka. Ogólnie biorąc państwo prawne charakteryzuje się tym, że prawo stoi nad państwem „...że prawo rządzi państwem, wiąże ono władzę państwową oraz ją sprawujących...’’
Współcześnie przyjmuje się dość powszechnie, że koncepcja państwa prawnego leży u podstaw modelu demokratycznego państwa: państwo prawne stanowi swoisty fundament państwa demokratycznego. Wynika z tego, że państwo demokratyczne to zarazem państwo prawne.
Rdzeniem państwa prawnego jest zasada praworządności „ praworządność oznacza przestrzeganie prawa w sferze jego stanowienia i stosowania. Postulat przestrzegania prawa jest kierowany wyłączanie do organów władzy publicznej ”. Aby państwo mgło zostać uznane za praworządne, wystarczy , że przestrzegają w nim organy władzy państwowej i lokalnej. Z istotą państwa prawnego wiąże się także zasada pewności prawa (której elementami są : jawność, stabilność i jasność prawa) i zasada ochrony praw słusznie nabytych (uzyskane raz prawo nie może być odebrane lub w niekorzystny sposób zmodyfikowane ). Kolejną fundamentalną regułą państwa prawnego jest zasada związana państwa prawem. Podstawowym twierdzeniem jest teza, że państwo- odmiennie niż obywatel nie może działać beż upoważnienia normy prawnej która wskazuje, co wolno danemu organowi władzy, a czego nie. Państwo ogranicza sferę swojej wolność obligując organy do działania tylko i wyłącznie w granicach kompetencji zawartych w normach prawnych. Zupełnie inaczej kieruje się do jednostek , obywatel może czynić wszystko to, co mieści się w granicach indyferencji prawnej
Kolejnym elementem państwa prawnego jest zasada integralnej podmiotowości prawnej państwa. Państwo posiada osobowość prawną i tym samym stanowi jednolity podmiot praw i obowiązków. Dotyczy to stosunków wewnętrznych, a więc działań wobec własnych obywateli i jednostek samorządowych na terytorium danego państwa, ale odnosi się także do stosunków zewnętrznych na płaszczyźnie międzynarodowej. Bardzo ważne w modelu państwa prawnego są również zasady konstrukcji systemu prawnego: hierarchiczność, niesprzeczność i zupełność. Podsumowując :modelowe zasady konstrukcji państwa prawnego leżą u podstaw koncepcji demokratycznego państwa. Każde państwo demokratyczne musi opierać się o zasadę praworządności, zasadę związania państwa prawem, zasadę integralnej podmiotowości prawnej państwa i o określone zasady konstrukcji systemu prawa. Katalog ten winien być jeszcze uzupełniony o idee podziału władzy i idee konstytucjonalizmu.
Celem kształtującej się doktryny państwa prawnego było wprowadzenie różnych form kontroli przestrzegania prawa i wyrażanie konsekwencji grożących za naruszenie norm woli społeczeństwa. Państwo miało zapewnić gwarancję praw i swobód obywatelskich poprzez stworzenie wewnętrznej wspólnej konstrukcji powiązań zależnych od siebie instytucji ustrojowych i prawnych.
Całościowa idea państwa prawnego stworzona została w I poł. XIX w. przez R. Von Mohla (1799-1876) i innych.
W całokształcie poglądów na państwo prawne można wyodrębnić dwa modele: formalistyczny i materialny, które zostały ukształtowane pod wpływem niemieckiej myśli prawniczej na przełomie XIX-XX w.
Formalistyczny model państwa prawnego ogranicza sferę swoich zainteresowań do formalnoprawnych rozwiązań zapewniających praworządne działanie organów państwowych. Formalne ujęcie państwa prawnego stanowi odpowiednik zespołu formalnoprawnego instytucji i gwarancji praworządności. Wyznaczają one zakres, formy i metody działania. Ustawy mają za zadanie określać kompetencje organów władzy , zwłaszcza przy ingerencji w sferę podstawowych praw i wolności obywatel kich. System taki uznaje za państwo prawne każde państwo, które przyjmuje określony zestaw instytucji i gwarancji formalnoprawnych, bez względu na pochodzenie prawa i legitymację władzy państwowej. Według tego systemu prawo nie wymaga żadnego uzasadnienia politycznego czy moralnego, poza dowodem , że jest tworem kompetentnej władzy. Model ten zakłada ,iż ponad obywatelem i państwem stoi prawo, które wyznacza zakres praw i swobód jednostki, a także określa granica działania władzy. Uwarunkowania społeczne, wartości polityczne, etyczne, moralne pozostają obojętne. Państwo prawne nie jest związane żadnymi innymi ograniczeniami, poza tymi, które samo sobie wytyczyło w konstytucji i ustawach. Zdaniem H. Kelsena państwem prawnym jest każde państwo rządzone przez zróżnicowany zespół aktów normatywnych.
Podstawą założeń formalistycznej koncepcji państwa prawnego jest to, że ograniczenie arbitralności władzy państwowej jest możliwe poprzez związanie organów państwa prawem. Działania władcze są ograniczone ustawami, wydanymi w należyty sposób. Stosujący prawo nie mogą wartościować norm prawnych. Podstawowym celem jest tu zapewnienie ładu społecznego, pewności i stałości prawa.
Uznaje się, że formalistycznymi państwami prawnymi były: III Rzesza niemiecka jak i ZSRR. W państwach tych dominował kult przemocy, nie respektowano praw i wolności jednostek. Słabością tego modelu okazało się to, że nie przewidywał on potrzeby uzasadniania reguł postępowania i funkcjonowania organów władzy państwowej.
Materialny model państwa prawnego zakłada, że u podstawy funkcjonowania państwa musi leżeć legalizm działania organów władzy i system skutecznej ich kontroli. Państwo ma uwzględniać katalog podstawowych wartości, których winno być nosicielem. Demokratyczne pochodzenie władzy i demokratyczny tryb tworzenia prawa stał się przesłanką legitymizacji państwa prawnego i niezbędnym uzupełnieniem gwarancji formalnoprawnych. Materialny model państwa prawnego ma zapewnić ustrój społeczny i polityczny zgodny z wolą większości społeczeństwa. Dlatego bardzo istotne jest, by stanowieniu prawa uwzględniać system wartości aprobowany przez możliwie najliczniejszą część społeczeństwa. Podkreśla się często że ustawy sprzeczne z elementarnymi wartościami moralnymi nie tworzą prawa.
Niełatwym zadaniem staje się próba skatalogowani podstawowych wartości związanych z prawem naturalnym. Dlatego wymienia się tylko powszechnie akceptowane reguły etyczne, prawa i wolności człowieka, wartości polityczne tj. demokracja, wolność, równość, jasność w życiu publicznym, suwerenność. Różnorodność wartości jest przejawem pluralizmu: pluralizm to podstawowa idea filozofii demokratycznej. W materialnym ujęciu, obok wymogów formalnych, najważniejsza staje się więc treść prawa.
Uogólniając materialna koncepcja państwa prawnego zawiera w sobie elementy koncepcji formalistycznej, kładąc dodatkowo nacisk na konieczność przestrzegania demokratycznych procedur wyboru władz, demokratycznego sposobu tworzenia prawa. Podkreśla też niezbędność istnienia systemu gwarancji wolności jednostki oraz wagę roli opinii publicznej w podejmowaniu najważniejszych decyzji dotyczących państwa i społeczeństwa. Należy jednak zdawać sobie sprawę z potencjalnych zagrożeń wynikających ze ścisłej realizacji w praktyce założeń materialnie pojmowanego państwa prawnego. Przyjęcie materialnej koncepcji państwa prawnego może doprowadzić do dobrowolności przy stosowaniu prawa gdy to sędziowie powołując się na własną, jednostkową moralność – mogliby odmawiać zastosowania określonej normy uzasadniając, że jest ona nie zgodna z przyjętym przez nich systemem etycznym , a zatem nie ma mocy obowiązującej. Mogłoby to doprowadzić do anarchii i braku poczucia bezpieczeństwa.